Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 209]

[nummer 113]

De hedendaagse schilderkunst in Tsjechoslowakije

Al is het waar dat de bevrijding van Tsjechoslowakije van de nazibezetting, in 1945, hoopvolle perspectieven bood aan de cultuur van de beide naties van de republiek, toch kan men in de eerste naoorlogsjaren niet de minste grondige wijziging registreren in de oriëntatie van de Tsjechoslowaakse schilderkunst. De moderne Tsjechische en Slowaakse schilders, die bleven vastzitten in de expressionistische, kubistische en surrealistische traditie van het land, zochten hun inspiratie steeds in de oorlogsgebeurtenissen, wat aan hun werken een tragische nostalgie verleende.

De esthetische en diepmenselijke gevoeligheid kwam, spijt de diversiteit van opvattingen, aan bod in het oeuvre van talrijke artisten, die tot verschillende generaties behoorden. Vooral in de schilderwerken van jongeren, die behoorden tot een van de menigvuldige kunstgroepen - die voor het merendeel nog tijdens de oorlog waren opgericht (Sedm v rijnu/7 Oktober; Skupina 42/Groep 42 en Skupina RA/Groep RA in Bohemen en Skupina 29. Augusta/Groep van de 29e augustus in Slowakije) - vindt men als eerste grondmotief de plaats van de mens in de moderne samenleving, in de technische wereld, die de mensheid dient en terzelfder tijd met vernietiging bedreigt. Na 1948 kwamen vulgariserende ideeën aan bod omtrent de vorm van de nieuwe socialistische kunst en zij deden op zeer gevoelige wijze de continuïteit van de kunstevolutie ontaarden. Esthetische normen, met grote strengheid en bij voorbaat opgelegd, alsmede de steeds groeiende kloof tussen de Tsjechoslowaakse cultuur en de Europese centra, speelden, in de eerste helft van de vijftigerjaren, een nefaste rol en lagen aan de basis van de desoriëntatie van een groot deel van het Tsjechoslowaaks cultureel publiek. Pas na 1956 slaagde men er in de artistieke praktijk in, de ongunstige gevolgen van de misleidende theoretische adviezen te boven te komen en de contacten met de wereld te herstellen.

De kunstenaars van de jonge generatie, die zich op het einde van de vijftiger- en in het begin van de zestigerjaren verenigden in talrijke artistieke genootschappen, speelden de voornaamste rol in de wedergeboorte van het kunstleven; zij ontmoetten in hun streven enkele vertegenwoordigers van de oudere generatie die, met meer of minder succes, terug aanknoopten met de ervaringen, verworven bij het begin van hun eigen artistieke loopbaan.

De bijzondere kenmerken van deze belangrijke periode uit de evolutie van de naoorlogse Tsjechoslowaakse kunst zijn een steeds groeiende individualisering en een ideologische differentiatie van de talenten, die hand in hand gingen met het verlangen om zijn eigen ik uit te spreken en een diepmenselijke boodschap te brengen. Hoewel het panorama van de hedendaagse Tsjechoslowaakse schilderkunst zeer complex is, kan men heden toch spreken over meerdere voorname stromingen, die nu eens tegengesteld zijn en dan weer door elkaar vloeien.

De traditie van de realistisch-expressionistische schilderkunst vond talrijke erfgenamen bij de aanhangers van de figuratieve plastische expressie. Onder de menigvuldige vertegenwoordigers van deze strekking kan men een groep schilders opmerken die, in hun pogen om het leven van vandaag de dag te vangen in hun doeken, hulp vinden in het symbolisme of in de dramatische vertelkunst. Het gebruik en de ontwikkeling van traditionele schilderkunstige middelen vormen de gemene noemer van hun werken. Anderzijds zien wij degenen steeds talrijker worden, die de realiteit trachten uit te drukken op een meer pertinente wijze; zij zoeken daartoe niet-conventioneel materieel en artistieke procédés, die de pop-art kenmerken.

Ook in Tsjechoslowakije kwamen de problemen van de abstracte schilderkunst aan de orde: dit gebeurde met enige vertraging en met zekere moeilijkheden, te wijten aan het cultureel klimaat van ons land op het einde van de vijftiger- en bij het begin van de zestigerjaren. Het principe van de picturale abstractie liet sporen na tot zelfs in het werk van kunstenaars, die voorheen hun gehechtheid aan de realistische schilderkunst duidelijk hadden gemanifesteerd.

Vooral de jongeren kleefden in grote mate de problemen van de non-figuratieve schilderkunst aan. Zij konden in zekere zin vertrekken van het baanbrekend werk van de Tsjechische schilder Frantisek Kupka; het betrof hier eerder een morele impuls. Men zou de directe weerkaatsing van het revelerend oeuvre van deze Tsjechische schilder, in Frankrijk gevestigd, terugvinden in de oprichting van een vereniging, die relatief beperkt bleef tot de vertegenwoordigers van de geometrische abstractie.

Het zijn eerder de surrealistische traditie en de specifieke neiging tot de romantisch getinte verbeeldingskracht, die zich met veel grotere intensiteit opdrongen aan de stroming van de abstracte, Tsjechoslowaakse schilderkunst. Voor de op die wijze georiënteerde schilders is het schilderij de uitdrukking geworden van ingewikkelde psychische processen en van verontrustende geestestoestanden; voor meerderen onder hen werd het doek het vertrekpunt van spontane picturale scheppingen.

Een korte vogelvlucht door de hoofdstrekkingen in de hedendaagse Tsjechoslowaakse schilderkunst kan helaas geen inzicht geven in de stroom van ideeën, bijgebracht door een pleïade van afzonderlijke figuren, die nergens ‘klasseerbaar’ zijn en die tot verschillende generaties behoren. Bij het bestuderen van het uitzicht van onze schilderkunst in het algemeen, kan men ook niet stilzwijgend voorbijgaan aan de specifieke kwaliteiten van onze beide nationale culturen. Het blijkt dat, daar waar de Tsjechische schilderkunst eerder gericht is op meditatie en lyrische waarden, de Slowaakse schilders het meer houden bij de dramatische transcriptie van de realiteit - vaak in overeenstemming met de elementen, aangebracht door de traditie van de volkskunst.

In de huidige creatieve activiteit van de schilders van onze beide naties in Tsjechoslowakije, is er een innig samengaan tussen de inspanning om op de hoogte te zijn van de artistieke problemen, gesteld door onze tijd, en de wens om ze weer te geven in een eigen, specifieke expressie - wat terzelfder tijd ook bijdragen is tot de bloei van de Europese cultuur.

Jiri Hlusicka

[p. 210]

RUDOLF KRIVOS (1933): TEKEN, olie, 1968.
De evolutie van deze jonge Slowaakse schilder is zeer complex geweest, karakteristiek voor zijn generatie overigens. De jongste jaren treffen we in zijn werk twee strekkingen aan, die elkaar tegenspreken: de rationele, koele reflexie en de inspanning om de ruwe en dramatische kanten van de werkelijkheid weer te geven. De grote spanning in zijn picturale composities is het resultaat van deze polariteit. Hoewel hij vertrekt van de traditionele schilderkunstige procédés, komt Krivos, door zijn choquerende expressie in vele van zijn doeken, dicht bij de pop-art.

MILAN LALUHA (1930): HET VELD, olie, 1968.
De schilderkunst van MILAN LALUHA zit, wat haar motieven betreft, verankerd in het Slowaaks volksleven. Het werk van de buitenmensen bracht de kunstenaar evenwel niet tot een louter beschrijvende schilderkunst, integendeel, hij puurde er een zeer geprononceerde picturale stylering uit. De rijkdom van vormen en kleuren uit de werkelijkheid werd in zijn werk getransponeerd in een systeem van grote kleuroppervlakten: intens geel, rood of groen. De schilder bekomt op die wijze een zekere monumentalisering van zijn model, die hem soms binnenleidt in het domein van de abstracte schilderkunst.

BOHDAN KOPECKY (1928): ONTSNAPT AAN DE NELSON-MIJN, olie, 1959.
De inspiratie van deze schilder vindt haar vertrekpunt in de mijnstreek van Most, in noordelijk Bohemen. Uit deze vernielde streek en het lot van haar bewoners, heeft KOPECKY een zeer treffende nostalgieke poëzie gedistilleerd. Hij moet gerangschikt worden bij de kunstenaars, die door hun werk bijdroegen tot de omverwerping van de dogmatische ideeën over de kunst, die in de vijftigerjaren in Bohemen golden. Zijn eigen evolutie - van figuratief geconcipieerde doeken tot abstracte composities - is karakteristiek voor een groot deel van de hedendaagse Tsjechoslowaakse schilderkunst.

[p. 211]

JAN ZRZAVY (1890): ZITTEND MEISJE, olie en tempera, 1945.
JAN ZRZAVY, een van de ouderdomsdekens van de Tsjechische plastische kunsten, heeft zich nooit volledig geïdentificeerd met welke avantgardistische strekking ook, noch vóór, noch na de oorlog. Dit belette echter niet, dat zijn werk in Bohemen steeds vooraan stond wat het pogen betrof om een waarachtig moderne expressie te verwezenlijken. Om die reden wordt zijn werk trouwens terecht beschouwd als een van de belangrijkste bijdragen tot de moderne Tsjechische schilderkunst. Zijn schilderijen met symbolische strekking, vervuld met een onnavolgbare magische charme, geven in zeer gedegen picturale vormgeving de zielstoestanden van de mens en een grote, betoverende poëzie weer.

BHODAN LACINA (1912): MAGNETISCHE PENDULE, olie, 1967.
BHODAN LACINA vertrok ongetwijfeld van de surrealistische schilderkunst maar als oud-lid van de groep RA kwam hij, in de loop van de eerste na-oorlogse jaren, tot een zeer uitgesproken picturale en persoonlijke poëzie. Toen hij, na een betrekkelijk lange onderbreking, opnieuw begon te schilderen - naar het einde van de vijftigerjaren toe - zocht hij zijn inspiratie in zijn geboortestreek en in muzikale belevenissen; hij trachtte ook picturale equivalenten te vinden van de fenomenen en processen in de wiskunde en de fysica. Op die wijze bracht hij zijn natuurlijke aanleg tot meditatie en zijn zin voor de lyrische waarden van de werkelijkheid tot uiting.

FRANTISEK RONOVSKY (1929): VAARWEL, wasschildering, 1965-66.
De kunstschilder RONOVSKY is een van de beste vertegenwoordigers van de figuratieve schilderkunst in Tsjechoslowakije. Zijn grote wasschilderijen getuigen van zijn zin voor het fabuleuze, alsook voor zijn raak aanvoelen van de complexiteit van een compositie. Hij houdt ervan zijn oorspronkelijke idee te ontvouwen in grote schilderijencycli. Hoewel zijn doeken zijn belangstelling verraden voor de oude Italiaanse meesters, vertrekken zij, dank zij hun innerlijke spanning, van hedendaagse menselijke drama's en trachten zij een antwoord te vinden op de pertinente problemen, gesteld door de moderne tijd.

MIKULÁS MEDEK (1926): IK ZAL BLEEK WORDEN IN DE MAAND JANUARI, gecombineerde technieken, 1965.
De kunst van MIKULÁS MEDEK speelde in de Tsjechische schilderkunst, in het begin van de zestigerjaren, de rol van katalysator. Dat was niet alleen te wijten aan de non-conformistische houding van de schilder in de vijftigerjaren, maar vooral aan de artistieke waarde van zijn schilderkunstig oeuvre. Medek vertrok van het surrealisme. In zijn recente werken - van abstracte conceptie - reageert hij, vaak met een zweem van ironie, op de absurde gebeurtenissen uit onze actualiteit ofwel tracht hij door te dringen in de diepten van de menselijke ziel en naar geheime trauma's.

JIRI JOHN (1923): WATERDRUPPEL, olie, 1967.
JIRI JOHN zoekt zijn inspiratie in de eenvoudige gebeurtenissen, die zich afspelen in de natuur. Hij houdt van keien, jarenlang bewerkt door snelle bergbeken, en van dauwdruppels op de planten en hij kijkt betoverd naar de hemel, bezaaid met sterren uit een zomernacht, die voor hem de bron is van nieuwe poëzie. Hij geeft in zijn zeer persoonlijke doeken de micro- en macrocosmos van de natuur weer; zijn schilderijen verraden, niettegenstaande hun onbetwistbare coloristische charme en hun zin voor structuur, de zeer uitgesproken grafische aanleg van de kunstenaar.

[p. 212]

BOHUMIR MATAL (1922): WORDING, gecombineerde techniek, 1963.
De evolutie van deze schilder - oud-lid van de groep 42 - vertoont twee voorname strekkingen: de neiging van de kunstenaar tot de constructivistische ordening van het schilderij (vertrekkend van het rationele in hem) en anderzijds een tamelijk sterk verbeeldingselement. Deze twee principes verenigen zich in zijn doeken van abstracte conceptie, die hij de jongste jaren schilderde.

JAN KOTIK (1916): REGISTREERBORD, acryl, 1967.
De schilder JAN KOTIK debuteerde tijdens de oorlog als lid van de groep 42. Sindsdien doorliep zijn kunst een zeer ingewikkelde evolutie, geconditioneerd enerzijds door de complexe persoonlijkheid van de kunstenaar, en anderzijds door een gamma van diverse impulsen, die de artist van buitenuit bereikten en waartegen hij moest reageren. Een breed expressievermogen en de veelzijdigheid van zijn talent spraken, reeds van bij het begin, van een scherpe zin voor constructieve waarden en, in zijn recent werk, van een gepassioneerde picturale interpretatiewijze, die dicht bij de action painting ligt.

VINCENT HLOZNIK (1919): VERSCHIJNING, tempera, 1967.
Als Slowaaks schilder en grafieker biedt HLOZNIK in zijn uitgebreid oeuvre een overtuigende interpretatie aan van de dramatische aspecten van ons tijdperk. Voor zijn talrijke cycli grafische werken, alsmede voor zijn schilderijen zocht hij lange jaren vooral inspiratie in de heroïsche gebeurtenissen van de nationale, Slowaakse opstand tegen het fascisme in 1944. Hij kon in alle zekerheid vertrekken van zijn verbeelding uit, alsmede vanuit zijn uitmuntende tekencapaciteiten, die soms de virtuositeit benaderen. In zijn schilderijen vindt men de pathos en de tragiek, evenals de dramatische spanning, die nochtans niet aan de oppervlakte blijft, maar die de substantie zelf van het onderwerp tracht te bereiken.

FRANTISEK MUZIKA (1900): NIKE, olie, 1957.
De schilder en grafieker FRANTISEK MUZIKA behoort tot de voornaamste vertegenwoordigers van het Tsjechisch surrealisme van vóór de tweede wereldoorlog. Zelfs na de oorlog ging hij ermee door de principes van de surrealistische schilderkunst verder te ontwikkelen, in zeer persoonlijke formules. In zijn composities uit de vijftigerjaren, die een grote vormperfectie vertonen, benadert Muzika in zekere zin de klassieke harmonie. Zijn verbeeldingskracht gaat vaak putten uit de wereld van de Shakespeariaanse drama's, evenals uit de rijkdommen van de Oudheid.