Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 168]

De kapel der Annuntiatie te Heverlee
Herinneringen van Architect van Reeth

De thans zesentachtigjarige architect die misschien meer dan wie ook nu nog de Pelgrimgeest heeft bewaard, was diep gelukkig en erkentelijk te kunnen voor ‘Vlaanderen’ de geschiedenis van de Annuntiatiekapel op band zetten, want ‘ik heb 38 jaar moeten zwijgen’ verklaart hij. Hij heet het een lange, avontureuse, soms humoristische, maar ook pijnlijke en tragische geschiedenis. Wij zullen ze aan de hand van de door hem verstrekte gegevens pogen na te vertellen.

De initiatiefnemer van de kapel, Directeur Bossaerts, had reeds in 1923 van Reeths vooruitstrevende eerste Pinksterkerk gezien, die aan Pater Reypens gloedvolle beschouwingen had geïnspireerd, verschenen in zijn ‘Christusuren’ onder de titel ‘Pinkstervuur’; dat werd de aanleiding tot de nu nog bestaande grote vriendschap tussen de dichter en de architect. In 1927 bezocht Bossaerts de Pelgrimtentoonstelling aan de Meir te Antwerwerpen, waarvoor van Reeth een grote stadskerk had ontworpen onder het moto ‘Triomf van de Verrijzenis’, een plan dat zo gedurfd was dat de architect bij het bekijken van de tekeningen er nu nog verbaasd over staat. Bossaerts had, zonder zich bekend te maken, een discussie bijgewoond, waarin Z.E.H. Baers de verdediging van van Reeths conceptie had genomen.

Kort na de tentoonstelling inviteerde de directeur met een eenvoudig en lakonisch visitekaartje architect van Reeth in het grote Instituut van de Annunciaden te Heverlee. Aanstonds wordt deze er getroffen door de toenmalige gebouwen: enerzijds een geweldige mastodont opgericht omstreeks 1895, anderzijds monsterachtig van banaliteit. De kennismaking gebeurde zeer vlot; vlug hadden de vooruitstrevende architect en de revolutionair aangelegde priester elkaar begrepen: het kwam erop aan door een vernieuwing van de gebouwen ook de geest van het Instituut te vernieuwen. Bossaerts was bovendien Lierenaar en alsdusdanig bekend met vooraanstaande Pelgrims zoals Timmermans en Veremans. De ellendige omstandigheden, waarin de zusters moesten verblijven in de besloten en bekrompen ruimten van noviciaat, keukenkelder, slaapplaatsen, klassen enz. moesten onvermijdelijk een nadelige invloed hebben op hun opvoedingswerk. Het ergst was het gesteld met de kerk, een ‘gebouw gelijk de vroegere statie van Mechelen, maar mislukt dan “en bovendien” de schoonste etalage van bondieuserie, die denkbaar is’: ‘iets monsterachtigs’. Ook de wijze Moeder Alphonsine Hofkens, de algemene overste van het Instituut, zag dit alles in en had beslist de toestand te veranderen.

Vooraf moesten een paar urgentiezaken opgeknapt: vernieuwing van het sanitair en verhoging van de buitenmuren, die beslist te laag waren om ondernemende universiteitsstudenten af te schrikken. Dan kon gedacht worden aan de kerk.

In lange gesprekken hebben dan architect en directeur samen de zeer biezondere problemen van deze nieuwbouw overlegd, waarvoor telkens een oplossing diende gevonden te worden door de bouwmeester.

Een zelfstandig gebouw was onmogelijk, want de speelruimte der leerlingen zou erdoor te klein worden. Om plaats te winnen moest de kapel op de eerste verdieping komen; het gelijkvloers zou voor schoollokalen aangewend worden. Toch moest het geheel laag gehouden worden om de rest van de gebouwen niet te verpletteren. Dus geen vertikaal- maar horizontaalbouw.

De kapel moest plaats bieden voor 1.200 leerlingen, van de kleuterschool tot het regentaat, die allen het liturgisch gebeuren goed zouden kunnen volgen; bovendien moesten zij in een minimum van tijd de kapel kunnen bezetten en verlaten. Daarom verkoos de architect de ruimte zeer breed te maken, alle pijlers eruit te bannen en vlotte toegangstrappen aan te brengen.

Er moest ook plaats voorzien worden voor de 300 zusters Annunciaden, aan wie het mogelijk moest zijn in en uit te gaan zonder door 2.400 kritische meisjesogen begaapt te worden. Voor hen ontwierp van Reeth zijkapellen rechts en links van het koor, met eigen toegang.

Het moeilijkst was het geval van de circa 250 vreemde gastzusters, die een eigen ruimte moesten krijgen. Dat was een echte puzzle voor van Reeth. Tot hij ten slotte een uitkomst had: ‘Ik zet ze in een balk boven vooraan het middenschip’. Directeur Bossaerts meende dat van Reeth op zwier was geweest met studenten, toen hij met zulk voorstel afkwam: een balk van 18 m × 6 m hoog en met een geweldig glasraam. - Zal er licht genoeg zijn? - ‘Ik zei ja, maar ik was het helemaal niet zeker; daarvoor zou ik een lichtkoepel voorzien. In elk geval het was iets revolutionairs, iets dat nooit gedaan was geweest en nooit gezien... een formidabel waagstuk’.

Architect van Reeth, die een gevoelig mens is en altijd veel zin heeft gehad voor het pittoreske en voor de sfeer, die een gebouw moet uitstralen - de pioniers van de zakelijkheid en het functionalisme hebben het hem soms verweten - stelde voor een beroep te doen op Eugeen Yoors, zijn vriend en medepelgrim; zijn talent als glazenier zou ertoe bijdragen om aan het functioneel geconcipieerde gebouw een religieuze en zelfs mystieke stemming te schenken. In een minimum tijd wist Yoors, als een waarachtig geïnspireerd kunstenaar, ontwerpen te realiseren voor een oppervlakte van 450 m² aan brandvensters, die nog op dit ogenblik als een mijlpaal in de gewijde kunst van Vlaanderen beschouwd worden.

De makette van de kapel en de ontwerpen van Yoors werden voorgesteld aan de zusters en verwierven algemene bijval en instemming. Zij werden voorlopig voor buitenstaanders geheim gehouden, om vreemde interferenties en moeilijkheden te voorkomen; het ging immers om iets dat voor die tijd ongetwijfeld zeer revolutionair was. Moeilijkheden konden voorzien worden en zouden niet op zich doen wachten. De enige oningewijde waaraan men de makette had getoond, de Waalse Jezuïet P. Charles, was persoonlijk zeer opgetogen,

[p. 169]

Buitenzicht van de kapel en hal.

maar had de betekenisvolle vraag gesteld: ‘Et Malines?’

Het was onmogelijk zich te onttrekken aan de verplichting de plannen voor te leggen aan het hoger gezag. Toen dit gebeurde kwam het verdikt van de aartsbisschoppelijke commissie zeer vlug; het was kort en bondig: ‘Geweigerd’.

Het antwoord sloeg in als een bom, maar men besloot het daarbij niet te laten. Een gesprek van de architect met de commissie werd belegd. De voorzitter Mgr. De Wachter liet in akkoord met van Reeth de zaak over aan Kan. Laenen, die als archeoloog een zekere faam genoot en wiens adviezen beslissend waren. Hij erkende onomwonden: ‘Ik heb schrik van U. Ik heb dat moeten weigeren. Het valt buiten de kaders: die balk... en alles horizontaal. Ik kon niet anders dan weigeren!’ Waarop van Reeth: ‘Ik heb ook schrik van U. En ik begrijp dat ge dat weigert’. ‘Vanuit zijn archeologisch standpunt had hij gelijk, verklaart de architect nu nog, het viel inderdaad buiten zijn kaders’. Maar in de loop van het gesprek deed de architect een diplomatische zet: ‘Ik heb een paardegedacht, een bevlieging: Maak gij die kapel; dicteer me Uw ideeën, ik wil de plannen tekenen volgens Uw ideeën. Wat verlangt ge?’ Kan. Laenen ontwikkelde dan zijn droom van een machtige Byzantijnse kapel, iets groots, met marmeren kolommen, een Byzantijns altaar met een gouden koepel erachter, zoals in St.-Michiels te Antwerpen... Geen voddewerk... iets indrukwekkends. Het zal duurder zijn, maar dat kunnen ze goed betalen. ‘We verlieten elkaar als beste vrienden’, besluit van Reeth zijn verhaal.

Zo gezegd, zo gedaan. De nieuwe tekeningen kwamen er. Kan. Laenen zou zijn Byzantijnse kapel krijgen. Iedereen buitengewoon tevreden. Maar intussen had de architect een kostenberekening gemaakt. Daaruit bleek dat de kapel van Kan. Laenen 800.000 fr. (thans ongeveer 4 miljoen) duurder zou uitvallen dan het plan van Reeth. ‘Te duur’ oordeelden de zusters. Op voorstel van Directeur Bossaerts brengt Moeder Bestuurster zelf de boodschap aan Kan. Laenen: de raad heeft besloten in te stemmen met Uw plan, maar het verschil in prijs is te groot, zodat we verplicht zijn het bisdom te vragen het verschil op zich te willen nemen. Consternatie.

De knoop moest tenslotte doorgehakt worden. In een laatste gesprek met Kan. Laenen krijgt Directeur Bossaerts de verzekering: ‘Wel als het niet anders kan... Ik ga mijn verslag maken dat ik akkoord ben’.

En toen is het bouwen begonnen, een spannende tijd, vol enthousiasme, verwachting, onzekerheid ook en vrees. De dag waarop de betoninkasseringen en de stellingen weggenomen werden was het grote moment; het effekt was verbluffend. En dan kwam Yoors met zijn brandvensters; het grote waagstuk - de hangbalk met brandvenster en lichtkoepel - bleek echt geslaagd: ‘We triomfeerden!’

Als ook de verdere stoffering af was, met o.m. het altaar van Rie Haan, krijgt de kapel het bezoek van Vikaris-Generaal Mgr. Van Eynde, vertrouwensman van Kardinaal Van Roey. Hij spreekt geen enkel oordeel uit, begeestering noch kritiek.

Bij de plechtige inwijding, die door de Kardinaal zelf gebeurde, beleefden allen die bijgedragen hadden tot de bouw een waarlijk glorieuze dag; maar de Kardinaal had slechts één woord gesproken over het gebouw nl. bij het uittreden uit de kapel samen met de directeur: ‘Lelijk’. Dit zou de architect slechts later vernemen van Dr. Allaeys, de geneesheer van Directeur Bossaerts, aan wie hij zijn ontgoocheling vertelde; de Kardinaal had hem bovendien belet aan het banket het woord te nemen in verband met de kapel. Toen Directeur Bossaerts pastoor benoemd werd op een kleine gemeente, heeft hij zwaar geleden om wat hij beschouwde als een miskenning en werd een gebroken man. Zijn laatste jaren te Antwerpen vooral waren tragisch. Als van Reeth en Yoors hem kwamen bezoeken herhaalde hij steeds, als hij hoorde

[p. 170]

Binnenzicht van de kapel

van het sukses van Timmermans en Veremans: ‘Het zijn mannen van de kleine straatjes; de mannen van de kleine straatjes zullen het halen, niet de grote bonzen’. Hij stierf in prachtige gelatenheid. Ook van Reeth en Yoors ondervonden in verscheidene omstandigheden, als het erop aankwam voor kerken en kloosters te werken, allerlei tegenstanden, die in de geschiedenis van Heverlee hun oorsprong hadden. ‘Maar we mogen niet verbitterd zijn, verklaart de oude man. De verbittering moeten wij de kop indrukken door het geloof en het aanvaarden. Wij hebben het aanvaard en vergeven; mijn vriend Yoors ook.’ De kunstkritiek was over het algemeen zeer lovend. Pater Reypens schreef prachtig over Heverlee, Hubert Colleye gaf er een bladzijde over in ‘La Métropole’. Prof. J. Muls wijdde een heel nummer van het tijdschrift ‘Kunst’ aan de kapel. Het tijdschrift voor Gewijde Kunst van Loppem ‘L'artisan liturgique’ deed hetzelfde (overigens met ‘Imprimatur’ van het Aartsbisdom), met een uitvoering en uiterst lovend artikel van N. Noé dat, rijk geïllustreerd, reeds in jan. 1933 verscheen en internationale bekendheid gaf aan de kapel van Flor. van Reeth. Uit binnen- en buitenland kwam men weldra om de kapel te bezoeken, die alom beschouwd wordt als een voorname schakel in de geschiedenis van de gewijde Kunst en tevens ongetwijfeld als de belangrijkste realisatie op plastisch gebied van de Pelgrimbeweging.

Zakelijke beschouwingen van Prof. Dr. J. Muls (‘Kunst’, nr. 8/1932; uitg. Vyncke, Gent.)

Over het werk van architect van Reeth:

Wat Flor van Reeth dan in Heverlee verwezenlijkt heeft is eigenlijk een halle-kerk met één grote ruimte afgebakend door machtige steunberen die de horizontale zoldering schragen. Deze ruimte wordt in haar perspektief begrensd door een reusachtig geschilderd raam, dat eigenlijk de bovenkerk maskeert en waaronder men doorzicht krijgt op het verder liggende presbyterium met zijn verticaal opstrevende wanden, badend in het licht uit een onzichtbare lichtbron. Voortschrijdend door de hoofdruimte bemerkt men pas de ramen links en rechts. Daar de kapel een totale hoogte heeft van 11,50 m. werd het mogelijk deze ramen een hoogte te geven van 8 m. Zij mogen eigenlijk dubbele ramen genoemd worden, want zij staan, vier in getal, schuins tegenover elkaar om het beuken der windstoten te breken en de verluchting te vergemakkelijken.

De kapel heeft vijf trappen als degagement, en twee zijgangen van 2,20 m breed en 2,50 m hoog, die het verkeer vergemakkelijken en toegang geven tot de biechtstoelen. In deze verkeersgangen werden cok horizontale ramen voorzien zodat over heel de hoogte der kerk het licht binnenstroomt en een maximum van zonnige klaarheid werd bereikt.

De moeilijkheid der opdracht heeft de architect op een schitterende oplossing gebracht nl. de hangende brug die het middenschip overspant en tegelijk de horizontaal zich uitstrekkende hoofdruimte scheidt van het verticaal opgaande Koor.

Over Eugeen Yoors' glasramen:

Buiten de wonderbare Sainte-Chapelle te Parijs werd er nergens zoveel plaats aan het glasraam besteed als hier. Om dit te durven zoals van Reeth het deed moest op voorhand het visioen aanwezig zijn van wat de kapel

[p. 171]

zou worden, van het resultaat dat van de glasramen werd verwacht. Het is wellicht nodig hier enkele cijfers aan te halen om de toeschouwer een juist denkbeeld te geven van de omvang van dit werk. In het geheel werden hier 450 m² aan glas in lood geleverd. Het raam der Aanbidding van Engelen, Koningen en Herders dat achter het Altaar de hele wand van het koor inneemt is 7 m lang; het raam van de Boodschap dat heel de breedte van het middenschip afsluit is 15 m lang en 5 m hoog. In de ramen links en rechts van het middenschip staan er 128 Engelen, 16 in elk der acht ramen.

De proporties der figuren komen pas aan het licht wanneer men bedenkt dat de Engelen uit de Boodschap en de Boom van Jesse, deze die vliegen naar het Altaar, deze die het graan dragen, en deze die achter de Madonna staan, meer dan levensgroot zijn, dat is over de 2 m lang. De figuur van Jesse alleen is 5 m hoog.

Dit reuzenwerk werd aan Eugeen Yoors besteld op 1 december 1930, en moest bij overeenkomst geleverd worden op 1 december 1931. Op de gestelde datum was alles geplaatst.

Om te begrijpen hoe de kunstenaar vermocht een kleur te doen domineren dient men te weten dat er voor meer dan 300 m² aan oranje kleurig glas werd gebruikt. Dit oranje wisselt van het geel tot het schitterendste rood met eindeloze variaties van warme tonen. Zo heeft hij de indruk weten te wekken van een kapel die gedurig in zonlicht baadt. Ik heb ze gezien op een grijze dag en ze was heel en al goud.

Het gezamenlijk werk, zuiver expressionnistisch opgevat, is in drie taferelen verdeeld. Boven de ingang verrijst de Boom van Jesse, met links en rechts de naar de centrale figuur horizontaal toezwevende engelengestalten. Op het groote dwarsraam boven de ingang van het Koor is de Boodschap afgebeeld. De H. Maagd staat in het centrum met opengespreide armen, in de houding van het aanvaarden. Zij is los van alles, zwevend in het licht voorgesteld. Zij die door de H. Geest ontving straalt van de innerlijke klaarheid die zij draagt. Zij is de Vrouw met zon omkleed waarvan de profeten Elias en Enoch in hun vizioenen spraken. Aan het ene uiteind van het raam staan zij dan ook als indrukwekkende getuigen. Aan het andere

Centraal motief en raam van de Boodschap Kerstraam met engelen (detail)

uiteinde verschijnen Adam en Eva, de twee grote boetelingen, gebroken door pijn en berouw met achter hen de slang der zonde en de Aartsengel met het vlammend zwaard. Achter het Altaar is het raam der Aanbidding. De compositie is er weer een van zeldzame aard. Het is niet een gewone maar wel een drievoudige aanbidding, deze der Herders, der Koningen en der Engelen samen. Van uit de ramen der zijbeuken schijnen de horizontale engelengestalten met wijdopen ogen, de handen samengevouwen in hartstochtelijk gebed, als afgeschoten pijlen, links en rechts naar het licht van het altaar te vliegen.

In de zijkapellen naast het altaar staat rechts een grote figuur, de Novice verbeeldend die een licht verheft als symbool van het offer der ziel aan God, en links een andere figuur de kloosterlinge voorstellend die het goddelijk Kind draagt in haar opgeheven handen.

In de acht grote ramen van het middenschip staan de honderd achtentwintig engelen in wit gewaad met gouden vleugelen. De kerkruimte wordt aldus afgesloten door wanden van licht en torens van gebeden.