Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 159]

De Pelgrim-literatuur

Laten wij vooraf zeggen, dat wij het altijd zó gezien hebben, dat de literatuur van de Pelgrim-Beweging een ruimer omvang had en ook een breder betekenis dan het geheel van de geschriften die wij aan de leden van de groep te danken hebben. Volgens onze mening mogen wij het werk van laatstgenoemden niet afzonderen uit een algemeen Europese produktie. Eigenlijk was reeds bij de aanvang van deze eeuw een opleving van de katholieke letterkunde ingezet, die van Frankrijk uit een vrij snelle verspreiding over de Romaanse en Germaanse kultuurgebieden van ons werelddeel zou kennen.

De wijsgeer en theoloog Jacques Maritain heeft op die ontwikkeling een beslissende invloed uitgeoefend door zijn boeken en de uitgavenreeks Les lles. Er bestond in Frankrijk, zoals in de andere katholieke landen, een traditie die ongetwijfeld eerbiedwaardig was, maar te weinig openheid vertoonde op de grondvragen over geloof en vrij onderzoek, wereldvreemdheid en sekularisatie, zoals ze door de moderne denkrichtingen werden gesteld. Met Paul Bourget en Léon Bloy zou daarin verandering komen. De eerste die een schitterend voorganger van François Mauriac is geweest verdedigde in zijn romans de katholieke levensvisie en moraal als een enig houvast, in een wereld die meer en meer naar een onbeperkt individualisme en uitgesproken atheïsme afgleed.

In onze ogen is hij als kunstenaar belangrijker geweest dan Bloy. Maar de schrijver van Le Sang des Pauvres en Le Mendiant ingrat ging tot de aanval over en beschuldigde de katholieke burgerij en een zelfvoldane klerus ervan door hun geestelijk formalisme het doordringen van de evangelische boodschap te verhinderen. Hoewel hij zelf niet praktiserend was heeft Charles Péguy door zijn poëzie, zijn essay's en Les Cahiers de la Quinzaine die aanklacht versterkt door het tekort aan sociale geëngageerdheid eraan toe te voegen. Van 1920 af bloeide te Parijs een moderne katholieke literatuur, die op zeker ogenblik een modeverschijnsel werd. De beroemdste vertegenwoordigers waren Paul Claudel, François Mauriac, Henri Bremond, die betoogde dat gebed en poëzie in dezelfde zielsgrond hun oorsprong hebben en Henri Massis, die met even grote belezenheid als vinnige overtuiging opkwam voor de verdediging van het Westen.

Bij die katholieke renaissance in Frankrijk hebben bekeerlingen een voorname rol gespeeld. Wij zien ze ook elders op de voorgrond treden. Johannes Jörgensen reeds voor de eerste wereldoorlog in Denemarken. Hij was in ons land een welkome gast, die in 1913 te Leuven de aesthetica gedoceerd heeft. Vóór de stichting van de Pelgrim-Beweging ontmoetten wij hem een enkele keer te Antwerpen ten huize van mejuffrouw M.E. Belpaire. In Engeland bekeerde Gilbert Keith Chesterton zich in 1922, Sigrid Undset in Noorwegen, deed het in 1924. De katholiek gedoopte Giovanni Papini, die in zijn jeugd zijn geloof verloren en er tijdens de eerste wereldoorlog naar teruggekeerd was, had in 1920 zijn Storia di Cristo gepubliceerd, op het ogenblik dat het expressionisme voor de jongeren van West-Europa de waarde kreeg van een profetische opdracht, die niet alleen de cultuur, maar daaraan voorafgaande haar grondslagen, met de sociale en politieke structuren van de maatschappij, zou hernieuwen.

Achteraf beschouwd wordt het duidelijk dat het expressionisme een veelzijdig verschijnsel is geweest. Het religieuze element kan er niet uit weggedacht worden. Wel is waar dat het geen dogmatisch karakter bezat en vooral in het begin eerder een naiëf primitivistisch of dweperig romantisch uitzicht bood. Met die eerste eigenschap ging een wondere verering van Sint Franciscus van Assisi gepaard. Marnix Gijsen dichtte reeds in 1919 zijn Lof-Litanie van den H. Franciscus van Assisi, Wies Moens publiceerde in 1924 zijn vertaling van Chesterton's St. Francis en Felix Timmermans wijdde aan hem in 1932 De Harp van Sint-Franciscus. Dat zijn slechts voorbeelden van een belangstelling die door veel anderen werd gedeeld. Wie een biografie van Ernest Van der Hallen leest. zal getroffen worden door de Franciscaanse spiritualiteit die hem bezield heeft, ook in een deel van zijn literair werk als De Wind waait en Vertelsels in Juni, waar hij een terugkeer naar de natuur en een eenvoudig, naar onze overtuiging irreeël bestaan heeft aangepreekt.

De onvertogenheid van de expressionistische romantiek treffen wij aan bij de godsdienstig bewogenen. In de lyriek nagegaan is dat vooral bij Karel Van den Oever. Er is geen enkele reden om aan de oprechtheid van zijn gevoelens te twijfelen en toch doen een deel van zijn gedichten, herlezen na meer dan veertig jaar, bijna bevreemdend aan. ‘De zilvermond des Vaders: hij lacht lustig achter de nacht-ruit.’ - ‘Zie, de Vader blaast met zijn bolle mond de gele wolken rond.’ - ‘O, goede God, hoe danst Gij aan des levens poortje en schudt de rammelaar.’ Natuurlijk is de religieuze beeldspraak nog erger en vooral ergerlijker bij de nalopers uit die tijd, want die zijn er, al spreekt er nu niemand meer over, vanzelfsprekend in niet gering aantal geweest.

Er bestaat ook zo'n expressionistische romanletterkunde. Zij is niet minder merkwaardig dan de poëzie en als cultuurdocument verdient zij eens ernstig bestudeerd te worden. Spijtig genoeg heeft Wies Moens zijn roman over De Verrukkingen van Karel Johan Godevier, waarvan de eerste hoofdstukken in Pogen verschenen niet voltooid. Karel Van den Oever heeft dat wel gedaan met Het inwendig Leven van Paul: de geloofsverzaking van de ene verdiept de geloofsbeleving van de andere. Als een late vrucht van die tendens mag Alma met de vlassen Haren (1931) van Stijn Streuvels genoemd. Onbetwistbaar is hij zijn leven lang een christelijk auteur geweest in dezelfde zin als de personages uit zijn boeken dat waren, al heeft hij van De Pelgrimgroep geen deel uitgemaakt.

Tot zo ver het werk met een zuiver godsdienstige problematiek. In een paar andere verhalen is die inhoud met een sociale bekommernis verenigd. Zij hebben het ver-

[p. 160]

keerd voor degenen die geloven dat de katholieke literatuur in het verleden niet voor een betere maatschappij-ordening is opgekomen. Bij de Pelgrims zijn het Ernest Van der Hallen en Gerard Walschap geweest, die beiden in 1928, een roman uitgaven waarvan de hoofdfiguur tegen de gevestigde macht in opstand komt en strijdend voor een rechtvaardiger wereld ten onder gaat. Het is mogelijk dat Sankt Sebastian von Wedding, een werk van de Duitser Franz Herwig (1880-1931), dat in die tijd opgang maakte onze Vlaamse auteurs bij het kiezen van hun stof beïnvloed heeft. Een jaar later verschenen is Het Grauwvuur van Marcel Matthijs, waarin de schrijver getracht heeft een realistisch relaas van feiten en toestanden te doordringen met een godsdienstige en tegelijk uiterst linkse wereldbeschouwing. Opvallend is dat het expressionisme in Vlaanderen de opbloei van het toneel heeft bevorderd. In de eerste plaats moeten wij daarvoor het Vlaams Volkstoneel dankbaar zijn. Verschillende leden van de Pelgrim-Beweging hebben in de jaren 20 voor het theater geschreven en er een onbetwistbaar succes mee behaald. Het is de enige periode in de geschiedenis van onze toneelspeelkunst dat er zoveel katholiek werk opgevoerd werd. Frans Delbeke en Gerard Walschap schreven samen een reeks didactische stukken, moderne moraliteiten, waarin de tragiek van beladen gewetens werd uitgebeeld. Niet minder in trek was het werk van Anton Van de Velde met De zonderlinge Gast, als hoogtepunt. Dirk Vansina, die ook dichter was, poogde in zijn quadrologie De Deemstering der Zielen een synthese te geven van de menselijke existentie in een wereld die door tegenstrijdige strevingen wordt verscheurd. Het mooiste toneel evenwel was van Felix Timmermans gekomen: En waar de Ster bleef stille staan, dat door zijn mengeling van volkse godsdienstigheid en humor tienduizenden heeft geboeid en ontroerd.

Niet alle godsdienstige auteurs uit die jaren hebben een nawijsbare invloed van het expressionisme ondergaan. Reeds hebben wij naar Streuvels verwezen. Alvast mogen wij de naam van Ernest Claes naast de zijne schrijven, hoe verschillend van aanleg en aard zij ook waren. Voor Claes is het liefste werk dat hij voor 1930 deed verschijnen Het Leven van Herman Coene geweest, een roman waaraan dikwijls te weinig aandacht geschonken wordt. Het is de geschiedenis van een wraak, die op het beslissend ogenblik door de liefde wordt ondervangen. Naar de trant van Bourget en Mauriac, was het psychologisch verhaal Komen en Gaan van Maurice Roelants, waarin de overwinning van de genade op de verlokking van de zinnelijkheid beschreven wordt.

Wij kunnen niet alle verdienstelijke figuren belichten, omdat de beschikbare plaats tot een schifting verplicht. Toch zijn er nog die onze aandacht vergen omdat zij na 50 jaar niet naar de achtergrond zijn verdrongen.

Het zijn Gery Helderenberg, die alleen dichter geweest is en August Van Cauwelaert die bovendien ook verhalen, kritiek en beschouwing heeft nagelaten. De derde is de grootste, hoe aangevochten hij ook moge zijn: Cyriel Verschaeve. Niet om zijn poëzie, zelfs niet om zijn drama's maar om zijn essayistisch werk. Hij heeft in de jaren waarover wij handelen o.a. Het Mysterie, Het eeuwig Leven van Augustinus en Rubens te Antwerpen geschonken en dat zijn essay's waarin zijn gaven zijn tekorten ver overtreffen.

Ten slotte blijft nog te vermelden dat de Pelgrim-Beweging haar eigen tijdschrift heeft gehad. De Pelgrim werd opgericht door Dirk Vansina en verscheen van december 1929 tot december 1931. ledere jaargang telde vier afleveringen van ruim 100 bladzijden en was veelal overvloedig geïllustreerd. De meeste katholieke auteurs uit die tijd, jongeren en ouderen, hebben eraan meegewerkt en zeker is het de moeite waard te lezen wat er toen van waarde scheen en, het is een verheugende vaststelling, nog vaak zijn waarde heeft behouden.

André Demedts

De Pelgrim-Beweging was acht componisten rijk, die voor een belangrijk deel het muzikaal leven in Vlaanderen hebben bepaald in de periode tussen de beide oorlogen en zelfs vandaag de dag zijn enkelen onder hen nog zeer bedrijvig als scheppend kunstenaar en als uitvoerder.

Hieronder geven wij enkele karakteristieken van deze toondichters, als Pelgrim dan.

Dat ook Renaat Veremans (^o1894) aansloot bij de Pelgrim, zal niemand verbazen: hij was zeer goed bevriend met Felix Timmermans en Flor van Reeth - beiden stichter van de Pelgrim-Beweging - en hij vertelde graag over zijn mysticisme, dat misschien niet van het beste allooi was, hoewel hij later, samen met Timmermans, toch tot een dieper inzicht is gekomen. Op het ogenblik van zijn toetreden tot de Pelgrim was hij organist en kapelmeester van St.-Paulus te Antwerpen en had toen verscheidene missen en motetten gecomponeerd. Zijn stijl karakteriseert zich door een zekere dualiteit, nl. levensvreugde en mysticisme (in de goede zin van het woord). Deze dualiteit treedt uit zijn werk tevoorschijn, enerzijds een opborrelende, jeugdfrisse zindering in de melodie en anderzijds een ingetogen, contemplatieve hoofdtoon in het klankencomplex, samen met een rustige opbouw. Deze dualiteit behoedde hem voor stroefheid, dorheid en muzikale bloedarmoede. Zijn gezond Vlaams temperament liet zich nooit verdringen. Hij is nooit impressionistisch geweest; dat lag niet in zijn karakter.