Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 154]

De plastische kunst in de Pelgrim-Beweging

Kan men thans, veertig jaar na de Pelgrim, het plastisch werk van de Pelgrims als het ware boven één noemer brengen? Wij geloven het niet, want de Beweging heeft als dusdanig geen school gemaakt. Wél leverde ze enkele namen op, die van blijvende waarde zijn en wij denken hier in de allereerste plaats aan Albert Servaes, die aan de eerste Pelgrim-tentoonstelling meewerkte met niet minder dan elf werken: Kristus aan het Kruis; Piéta; Kruisweg; eerste, tweede en derde val en graflegging; H. Familie; Ecce-Homo; Boodschap des Engels; Christus aan het kruis en Karmeliet. In de expositie van 1930 hing er evenwel geen enkel werk van hem. Het moet hier niet nogmaals beklemtoond worden, dat Servaes een baanbreker was op het gebied van de religieuze kunst; de kerkelijke veroordeling van zijn Kruisweg is voldoende bekend. Typerend voor de houding en de mentaliteit in de toenmalige kerkelijke wereld is nog het volgende, weinig bekende feit. In de kapel van Luythagen (Mortsel) - nu afgebroken, maar indertijd een prachtig ensemble, een soort synthese van wat toen als goede nieuwe religieuze kunst kon gelden - hing ook een schilderij van Albert Servaes: ‘De dood van de H. Theresia’. Toen de kapel werd afgebroken, heeft men het schilderij doodeenvoudig buiten gezet, in regen en wind en zon en het gold als een teken van goede opvoeding, dat men er even een kijkje ging nemen om dan met het schilderij in het openbaar de spot te drijven. Gelukkig werd het uiteindelijk gered en het berust nu - natuurlijk in het buitenland - in het Aartsbisschoppelijk Museum te Utrecht.

Op de Pelgrim-Tentoonstelling van 1927 waren de twee revelaties Eugeen Yoors en Thomas Groenendaal. Ze zijn beiden nog in leven, maar niet meer actief op creatief gebied. Yoors heeft vooral naam gemaakt door zijn gedurfde en vaak zeer mooie glasramen. Een goed voorbeeld van zijn kunnen vinden wij in de kapel van de zusters Annunciaden te Heverlee bij Leuven, waar niet minder dan 450 m² brandglas te bewonderen valt. De kunstenaar verblijft nu meestal in Engeland of in het zuiden. Toen wij dit Pelgrim-nummer voorbereidden, kwamen wij te weten, dat Thomas Groenendaal - Hollander van oorsprong - ergens in een Vlaams klooster zou leven en dat zijn broer Bruno in de Sint-Andriesabdij te Brugge zou verblijven. Wij schreven dus ‘Bruno’ aan, met verzoek ons op het spoor van zijn broer te zetten, en ontvingen prompt een antwoord, waaruit wij het essentiële publiceren:

‘'Vlaanderen’ gaat dus de Pelgrim nog eens opdiepen. Helaas heb ik geen geschikte zwartwit foto's van de tekeningen die U juist zoudt wensen. Door zovele jaren heen heb ik alles nagenoeg weggegeven.

Ik zend u dan:

1.	Een zéér goede kleurfoto en een slechte wit-(gele)-zwart foto van een door mezelf gemaakte kleine copie van een grote op hout geschilderde maar thans sterk verkleurde St.-Bernardus, die steeds moeilijk te fotograferen was. Dat grote paneel bevindt zich in de sacristie van de abdij van Bornem, waar mijn 83-jarige broer nog leeft.
2.	Een foto van mijn ‘Sint-Franciscus, Christusspiegel van Alverna’, een op 't eerste gezicht vreemd aandoende voorstelling, indertijd in een duits tijdschrift als puzzle verschenen; de lezers vonden er de meest bizarre dingen in: Dante in de hel, enz.
3.	Ste-Catherina van Siënna, vereerster van Jezus' Bloed. Ik zal die ook wel op de Pelgrimtentoonstelling hebben geëxposeerd.
4.	S.-Lidwina van Schiedam, heilige van mijn geboortestad.
5.	In de cataloog van genoemde tentoonstelling reproduceerde men mijn ‘Teresia van Avila, schrijvend haar Kasteel der Ziel’. Felix Timmermans wilde die tekening toen kopen, maar mijn broer had die reeds gekocht. Het is mijn meest monumentale en rustigste werk. Alles een beetje hyper-spiritueel en naar binnen geconcentreerd; uitdrukking gevend aan mijn allicht té spirituele en wereldvluchtende aspiraties, die mij uiteindelijk in het benedictijnenleven deden aanlanden.
6.	Een ‘H. Drieëenheid’. Poging om iets van Gods binnenleven van Licht en Liefde en verbondenheid in de eenheid te doen aanvoelen. Het is een voorstudie van een wandschildering, maar het ontwerp werd door de liturgische Commissie van het bisdom Haarlem afgekeurd. Men mocht niet trachten God te schilderen, tenzij in symbolen. Deze tekening heeft velen geboeid, vooral contemplatieven natuurlijk.

Al deze werken dateren van vóór mijn intrede in de abdij in 1928. (...)

[p. 155]

Albert Servaes: Dood van de H. Theresia, 1926.
Foto Hans Sibbelee, Maartensdijk. © Aartsbisschoppelijk Museum, Utrecht.

Get.: Bruno (Thomas) Groenendaal O.S.B.' Tot de Pelgrim behoorden dan nog een reeks kunstschilders en beeldhouwers, die met bepaalde werken wel succes hebben geoogst, zij het dan toch op beperkter plan. Wij vermelden ze, volledigheidshalve, allemaal: Willem Aerts, Louis Crespin, Herman Deckers, Sam. De Vriendt, Juliaan De Vriendt, Dom. Gregorius De Wit, L. Paret, Gaston Wallaert, Jan Van Puyenbroeck, Tony Van Os, kunstschilders; Rik Sauter, Johan Coomans en Oscar Sinia, beeldhouwers. Men zal merken, dat een aantal namen voorgoed in de vergetelheid zijn verdwenen, wat dan weer geen abnormaal verschijnsel mag genoemd worden. Verder treffen wij nog enkele kunstenaars aan, die in verscheidene kunstgenres bedrijvig waren.

En in eerste instantie dienen wij hier Felix Timmermans te vermelden: groot literator, maar o.i. ook zeer belangrijk schilder en tekenaar. In de beide Pelgrim-tentoonstellingen exposeerde hij trouwens een belangrijk aantal werken (11 in 1927 en 8 in 1930). Als anecdote kunnen wij vermelden, dat wij een catalogus van 1930 konden raadplegen, waarin, in potlood, de prijzen van de Timmermansschilderijen werden bijgeschreven: 500 fr. voor ‘De bekoring van den H. Antonius’, ‘Driekoningen’, ‘Aanbidding der Herders’, ‘O.-L.-Vrouw’, ‘O.-L.-Vrouw der zeven Weeën’ en ‘De Bekoring’; ‘De Bespotting’ ging 750 fr. en ‘Franciscus predikt voor de Vogelen’ was ‘verkocht’. Vergeleken met de prijzen van de andere schilders, was Timmermans veruit de goedkoopste, want een Karel Doudelet - geen Pelgrim; momenteel bij ons weten helemaal niet bekend - ging zelfs tot 50.000 fr. voor zijn ‘De Zaligmaker aan het Kruis’. Ook Flor van Reeth schilderde - staat trouwens als kunstschilder vermeld op de lijst van de Pelgrims. Hij maakte vooral stemmingspastellen van het Lierse begijnhof. Bleef de tentoonstelling van 1927 in hoofdzaak beperkt - wat de Vlaamse inbreng betrof - tot werk van de werkelijke Pelgrims, dan zag men in 1930 veel ruimer, met dien verstande dan, dat de selektie helemaal niet doorgedreven werd: zogauw het schilderij of het beeldhouwwerk een of andere heilige of godsdienstig tafereel voorstelde, werd het beschouwd als religieus werk, wat vanzelfsprekend onhoudbaar werd.

De uiteindelijke oogst? Uit de voorgaande

[p. 156]

[p. 157]

Thomas Groenendaal: (hiernaast) Theresia van Avilla, schrijvend haar Kasteel der Ziel, (hieronder) Sint-Franciscus, Christusspiegel van Alverna.

[p. 158]

Eugeen Yoors: F. van Eeden als Pelgrim.

Felix Timmermans: Sint-Franciscus in gebed (1927).

notities kan het eindresultaat dadelijk opgemaakt worden. Een paar namen, die blijvend werk hebben opgeleverd; een aantal epigonen, die meenden dat zij geroepen waren en zij verdwenen onder het stof van veertig jaar. Van een Servaes is een vernieuwende stuw uitgegaan, maar zijn baanbrekend werk bestond reeds vóór er spraak was van de Pelgrim-Beweging. Timmermans' schilderkunstig werk moét geherwaardeerd worden, want het is belangrijker dan men weleens vermoedt. Als beweging bracht de Pelgrim een aantal plastische kunstenaars dichter bij elkaar; zij was een stimulans voor velen en populariseerde het in die tijd vreemd aandoende werk van vooruitstrevenden. Een verdienste, jawel, maar het is onmogelijk deze precies af te wegen. Julien Van Remoortere