Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 149]

Het tijdschrift ‘De Pelgrim’

December 1929 verscheen het eerste nummer van De Pelgrim; Redactie en Beheer: Keizerstraat, 17, Antwerpen. Formaat 26 × 18 cm; omvang 96 bladzijden. In zijn geheel dus een stevige publicatie. De ondertitel luidt in oorspronkelijke spelling: Driemaandelijksche bundels voor katholieke kunst en kultuur. Letterkunde, Beeldende Kunsten, Architektuur, Muziek, Tooneel. - Brieven en bijdragen te adresseeren aan den secretaris-redacteur: Dirk Vansina, Keizerstraat, 17, Antwerpen. Abonnementsprijs per jaar: frs. 55, -. Afzonderlijke nummers: frs. 25, -; voor Nederland 2 gulden.

Op het einde van de eerste jaargang werd een dringende oproep gedaan om nieuwe abonnementen aan te werven. ‘Het aantal abonnementen moet nog aanmerkelijk stijgen alvorens het finantieel evenwicht zal worden bereikt’. Op dat ogenblik was nochtans de eerste jaargang volledig uitverkocht.

In februari 1931 kwam het eerste nummer van de tweede jaargang van de pers. Men was van drukker veranderd. Voorheen O. Platteau, Antwerpen, thans Hoger-op, Borgerhout. Op de binnenzijde van de omslag verscheen voor de eerste maal een bescheiden advertentie. In het volgend nummer namen de advertenties plots toe en besloegen zeven volle bladzijden. Zo zou het blijven tot in de laatste aflevering. In deze aflevering verscheen op de ommezijde van de inhoudstafel een kort, laconisch bericht: ‘Door een samenloop van ongunstige omstandigheden zal De Pelgrim, na zijn tweede jaargang ophouden te verschijnen’. In kleinere letters werd dan vermeld dat de nummers van de lopende jaargang en nr. 4 van de eerste jaargang nog verkrijgbaar waren. De overige nummers waren uitverkocht. In het geheel had de Pelgrim acht afleveringen van ongeveer 100 bladzijden elk gebracht, telkens aangevuld met reprodukties van schilderijen of moderne kerkbouw op couché-papier.

In geen enkele aflevering werd melding gemaakt van een redactieraad of redactieleiding. De enige naam die genoemd wordt, is de secretaris-redacteur Dirk Vansina, die ook een groot deel van het tijdschrift heeft gevuld.

Dr. R.F. Lissens (W.P. deel 15, blz. 884) heeft geschreven dat de redactie van De Pelgrim geleid werd door pater Leonce Reypens en Dirk Vansina. Dit verklaart de publicatie van middeleeuwse teksten (Ruusbroec), die in verschillende nummers werden opgenomen wanneer men weet dat pater Reypens, één der stichters van het Ruusbroec-genootschap, een specialist van de middelnederlandse mystieke literatuur was.

De uiterlijke verzorging van het tijdschrift was goed. Voor nr. 3 van 1930 sneed Gust Hens een lino, maar deze omslag werd slechts eenmalig gebruikt. Nadien hernam men het titelblad van het vorige nummer, dat tot het einde werd behouden en een lino van Fr. Van Immerseel. De druk en papier waren goed. Vergeleken met nu zijn de reprodukties natuurlijk minderwaardig, maar voor die periode waren ze uitstekend. In het geheel gaf De Pelgrim geen indruk van armoede of een financiële strop. In nummer 4 van 1930 wordt een verhaal van Heinrich Flönes in de oorspronkelijke Duitse tekst afgedrukt en de redaktie kondigt aan dat voortaan de inzendingen van buitenlandse medewerkers in de eigen taal zullen afgedrukt worden voor zover het Engels, Duits of Frans betreft. Bijdragen in andere talen gesteld, zouden in het Nederlands vertaald worden. Daarmee werd een schitterend programma in het vooruitzicht gesteld, waarvan echter niet veel in huis gekomen is. Alleen in nr. 3 van 1931 vinden we nog een buitenlandse bijdrage: ‘Katholischer Kirchenbau in Deutschland’ door Dr. Ernest Hache en in nr. 4 van 1931 een korte bijdrage van M. Schmitz over ‘L'art d'église’.

Een nummer (nr. 2/1931) was practisch volledig gewijd aan de publicatie van ‘De Antechrist’, een drama in verzen door Dirk Vansina, zijnde het derde en laatste deel van een trilogie, waarvan de eerste delen bij N.V. Leeslust, Antwerpen, verschenen waren. In de volgende aflevering verscheen bijna een halve bladzijde errata, drukfouten die de tekst hadden ontsierd.

In het eerste nummer werd een uitvoerige studie over het werk van Paul Joostens aangekondigd, die nooit verschenen is. Vanaf 1930 evolueerde de kunst van Joostens trouwens in een ziekelijke atmosfeer, die zou uitmonden in reeksen erotische tekeningen en schilderijen van poezeloezen of versekste kindjes-vrouwen. Ook een andere kunstenaar heeft in de twee jaar van het bestaan van het tijdschrift een verschillende behandeling getroffen. In nummer 2 (februari 1930) van de eerste jaargang behoorde G. Walschap kennelijk nog tot de medewerkers en hij publiceerde een verhaal ‘De Meester’, maar anderhalf jaar later (nr. 3 november 1931) werden de batterijen tegen de voormalige medewerker opgesteld. In de rubriek kanttekeningen veroordeelde D.V. (Dirk Vansina) Walschap op principiële basis. D.V. had wel oog voor de kwaliteiten van Walschap: ‘buitengewoon knappe techniek, eindelijk een jongere die een roman kan schrijven’. ‘De vertellingen van Walschap zijn mede van het gaafste van wat er, sinds de oorlog, ten onzent geschreven werd’.

Maar zwaarder weegt de aanklacht: gebrek aan menselijke psyche, Walschaps mensen zijn de speelbal van het toeval, erotische obsessie, weerzinwekkende episoden en totale miskenning van de roeping van een waarachtig kunstenaar, wat met vele aanhalingen en vergelijkingen wordt gestoffeerd. Dr. Van Ackere schrijft daarna over ‘psychiatrie en een vlaamse roman’, waarin hij aantoont dat Walschap niets van psychiatrie kent, zijn romanfiguren psychiatrische ketterijen doet verkondigen en laat handelen op een wijze, die iedere medicus wanhopig maakt. Het boek is wetenschappelijke onzin besluit hij.

De aanval op Walschap is de scherpste, die in het tijdschrift verscheen. Men mag trouwens zeggen dat over het algemeen de toon nooit aanvallend was. In nr. 2 van 1930 had Anton van de Velde met zijn vinnige pen het opgenomen tegen de tegenstanders van het Vlaamse Volkstoneel in het algemeen zonder iemand of een vereniging aan te halen. In nr. 1 van 1931 verdedigde de toneelkriticus

[p. 150]

van de Pelgrim Erkens het stuk Tijl II tegen een beoordeling van V.J.B. (Victor J. Brunclair) die Tijl II afwees omdat het een politiek spel was. Wanneer Al. De Mayer een gedegen stuk schrijft over ‘De geestelijke d.i. de zedelijke godsdienstige waarde in het katholiek toneelrenouveau’ en hierin personen en toneelwerken op hun juiste waarde afmeet en daarmee wellicht enkele heilige huisjes omverwerpt, wordt een bescheiden voetnota onder het stuk geplaatst: Nota van de Redactie: Daar wij het met de schrijver van dit artikel onder vele opzichten niet eens zijn, laten we het onder zijn eigen verantwoordelijkheid verschijnen. (nr. 4/1930).

D.V. (Vansina) schrijft herhaaldelijk in de rubriek ‘Kanttekeningen’ lang uitgesponnen beschouwingen over kunst en kunstenaar, over kerkelijke en mystieke kunst, over de kritiek, enz. Telkens worden buitenlandse schrijvers aangehaald en op gebied van waarachtige kerkelijke kunst vinden weinige kunstenaars genade in de ogen van D.V. De zuiverste van allen is baron Minne. Ook de critici in het algemeen worden niet gespaard, de kritiek in Vlaanderen wordt beoefend door amateurs en door mensen en niet door cultuurmensen. Een van de groten is Verschaeve. Op gebied van theoretische en principiële beschouwingen is een uitspraak van D.V. kenschetsend: ‘Wat zou het baten de wereld voor onze kunstenaars-ijdelheid te veroveren indien dit geschieden zou ten koste van ook maar één enkele ziel’. (Kunst en zedelijkheid, in nr. 2/1930).

Het zijn wellicht de kanttekeningen van D.V. die het meest het karakter van het tijdschrift bepalen. De aanval tegen Walschap is trouwens in deze rubriek verschenen. Het tijdschrift schijnt - althans voor wat de bijdragen betreft - meer een publicatiemedium geweest te zijn dat aan de Pelgrimleden moest toelaten hun literair werk te laten drukken. Verschaeve en Vansina publiceren in ieder nummer.

Pater Reypens komt herhaaldelijk aan bod. In nr. 1/1929 en 4/1931 onder zijn schuilnaam Theofilus, in 3/31 wordt zijn boek Christuren II besproken. Alleen in nr. 3/1930 (waar wel een tekst van Ruusbroec wordt gepubliceerd) en in nr. 2/1931 komt hij niet aan het woord, maar dit was het nummer dat bijna in exclusiviteit gewijd was aan de publicatie van ‘De antechrist’ van Vansina; alleen Verschaeve was het gelukt nog een bijdrage in dit nummer te plaatsen (De Tempel te Poestum).

Omvangrijke en speciale aandacht voor bepaalde kunstenaars heeft De Pelgrim niet betoond, behalve in twee gevallen. In nr. 2/1930 wordt Yoors in de kijker gezet door Verschaeve, Reypens en Zuster Jozefa, zeven reprodukties worden opgenomen. In nr. 3/1931 krijgt Edgard Gevaert 23 bladzijden: 15 bladzijden voor zijn poëem Zangen der Zee - Zangen van Poëzie en Liefde en 8 bladzijden waarin zijn lof, vooral als beeldende kunstenaar, wordt gemaakt en zelfs een vergelijking met Van Gogh wordt gewaagd.

Een editoriaal is in geen enkele aflevering verschenen evenmin als principiële stellingnamen door de redactie of de Pelgrimbeweging. Alleen in het eerste nummer verscheen onder handtekening van de redactie één bladzijde tekst ‘wat wij willen’.

‘... het werd gevoeld als een leemte dat het mooie aantal vooraanstaande letterkundigen die hun naam aan den Pelgrim gaven, het beste dat zij in en over kunst meenen te kunnen zeggen nog niet samenbrachten in een orgaan waarvan schering en inslag zou zijn: de katholieke levensvisie en de daaruit geboren katholieke levensdrang, tot schoonheidsvisioen en schoonheidsrythme geheven, en in klank en kleur, woord en muziek, beeld en ruimteschepping vastgelegd.

...beluistert de Pelgrim alle rechte verzuchting in schoonheid der anima naturaliter Christiana ...Naast oorspronkelijke, autochtone bijdragen hoopt dan het seizoenenboek, in bespreking, kroniek of overzicht, soms in vertaling, of in reproductie van andere teksten waar het de moedertaal geldt, het katholieke schoonheidsleven zoo veelzijdig mogelijk te openbaren, en het benaderen ervan of de ramp der afwijking, waar ze opvallend worden, te signaleeren...’.

Zeer uitgesproken katholiek dus, maar toch komt in de loop van de twee jaargangen nooit de geestelijke overheid aan het woord. De enige geestelijke herder, die het vertrouwen van De Pelgrim schijnt te hebben, is kardinaal von Faulhaber, van wie in nr. 1/1931 een artikel uit Schönere Zukunft wordt overgenomen en wiens ideeën over kunst en kerk in verschillende kronieken aangehaald worden. In het eerste nummer (kanttekeningen) meent D.V. trouwens een verduidelijking te moeten maken. Velen denken dat De Pelgrim, een orgaan en een vereniging van katholieke

Drie voorpagina's: 1929-'30- '30.

kunstenaars, zijn plaats zou moeten krijgen of innemen in het grote leger van de Katholieke Actie, die toenmaals sterk bloeide. Neen, zegt D.V. want dan zou men principiële waarheden verkrachten:

-	kunst leeft enkel in vrijheid;
-	elke vooropgezette thesis is in een kunstwerk een onzuiver bestanddeel;
-	de kunstenaar moet even objektief zijn als de geleerde.

Er worden dus zware argumenten gebruikt om zich buiten de K.A. te houden. De laatste zin is van Maritain, die samen met Bloy de meest geliefkoosde auteur van de Pelgrim-leden is. Hun boeken worden besproken en in vele afleveringen worden uitspraken van hen aangehaald.

Zonder een fameuze voetnota zoals onder het artikel van Al. De Maeyer, wordt in nr. 3/1930 een artikel van Marie Delwaide gepubliceerd over ‘Het Zedelijk verval op onze dagen, waarin naast vele opgeschroefde zinnen ook kritiek op de kerk en het katholiek onderwijs wordt uitgebracht. ...De Belgische zieleherders die zich aan hun kudde interesseren voornamelijk in de kiesperiode...

De rijken speciaal cultiveren omdat ze kunnen bijdragen voor de huizen in de missies... Men mag bij hen wat door de vingers zien omdat hun geld kan gebruikt worden voor de uitbreiding van de schoolgebouwen...’ (Over deze scholen dan volgende uitspraak: ‘Le maintien, het geschrift waaraan men later zal zien dat ze werkelijk in een chieke kostschool geweest is - de resultaten der wedstrijden, het fraai uniform maken de reputatie d'une maison d'éducation chrétienne’). ‘Weldra zal men een huis in Rome kunnen bouwen. Een kardinaal-beschermer is een niet te versmaden macht...’

Deze contestatie wordt niet door de redactie afgewezen en ook met kennelijke instemming publiceert ze in nr. 4/1931 de volledige tekst van een manifest tegen de dienstplicht, dat toen door een aantal vooraanstaanden uit de hele wereld werd ondertekend en gepubliceerd. Zonder dat in vlammende artikels positie wordt gekozen, verneemt men dan toch iets over de geesteshouding van de redactie. Over de Pelgrim-Beweging zelf verschijnt weinig. In één enkele zin wordt aangekondigd dat Pelgrimleden exposeerden te Londen op uitnodiging van de Society of British Catholic Artists (1929), de tentoonstelling Religieuze

[p. 151]

kunst, ingericht in de zaal Harmonie te Antwerpen wordt bescheiden aangekondigd. (Later zal D.V. er een algemene beschouwing aan wijden). Een uitvoerige bijdrage is van de hand van Dr. L. Reypens over ‘De Internationale Zending der Pelgrims’ (nr. 1/1931) zijnde de tekst van de rede gehouden bij de opening van de tweede Pelgrim-tentoonstelling in de Harmoniezaal te Antwerpen op 8.2.1930.

In het laatste nummer van het tijdschrift wordt de publicatie van een speciaal nummer van ‘Lenteleven’ over de Pelgrim-beweging aangekondigd. Dit nummer werd samengesteld door Jos Philippen en bevat bijdragen van de bijzonderste Pelgrims. Nochtans meent De Pelgrim enkele bemerkingen te moeten maken om mogelijke misverstanden te vermijden: 1. op een paar uitzonderingen zijn alle bijdragen herdrukken; 2. de uitgave is als vulgarisatie bedoeld; 3. een overzicht van de Pelgrimbeweging valt niet samen met een overzicht van de godsdienstige kunst in Vlaanderen daar de allen dominerende figuur van Minne niet tot de Pelgrim behoort evenals andere representatieve beeldende kunstenaars, zoals Gevaert, G. van de Woestijne, Antheunis, de Buck, de Troyer en anderen evenals Persijn, Eeckels, Wies Moens, enz. bij de letterkundigen. ‘Men hoede er zich voor de godsdienstige kunst met de Pelgrim te vereenzelvigen en nog minder de vlaamse kunst in haar geheel zoals wel eens door al te ijverige buitenstaanders gedaan werd. De Pelgrim is een kern; hij is niet de ganse vrucht.’

Bij gelegenheid van een boekbespreking (nr. 3/1930) vernemen we toevallig iets over de Pelgrim-beweging in Nederland naar aanleiding van het boek ‘De Pelgrim’ (uitgave N.V. Triborgh, Tilburg) door de herauten van de Pelgrim-beweging Nederland Paul Kuypers, Herman Bresser en Karel Martiens en opgedragen aan de Vlaamse Pelgrims Dr. L. Reypens, Herman Deckers, Jan Van Puyenbroeck en Flor van Reeth. Ondanks de inspanningen van de Vlamingen waren de Nederlandse katholieken niet tot overeenstemming gekomen en gaven ze er de voorkeur aan hun bestaande organisaties elk op zichzelf ongeschonden te bewaren dan wel ze tot een stevig geheel samen te bundelen. Het tijdschrift De Pelgrim betreurt dit enigszins, het wil zich niet mengen in de binnenlandse onenigheden in Holland, maar is toch van oordeel dat een nationale concentratie noodzakelijk is evenals een internationale samenwerking, ‘want anders zal de katholieke cultuur er nooit toe geraken een leidende rol in Europa te spelen’.

Daarmee menen we enig inzicht gegeven te hebben in een tijdschrift, dat zich waardig voorstelde, maar slechts twee jaar bestond. Volledigheidshalve geven we nog de namen van allen, die ooit aan De Pelgrim mee-werkten. We noemden reeds de voornaamsten: Dirk Vansina, Cyriel Verschaeve en Dr. L. Reypens. Andere medewerkers waren: Felix Timmermans, Jeanne van de Putte, Auguste van Boeckxsel, Joris Caeymax, Jan Vercammen, Wies Persijn, dr. H. Allaeys,



Jan Hallez, Marcel Schmits, pater Molkenboer, pater Salsmans J.S., pater Janssens O.P., Zuster Maria Jozefa, Gery Helderenberg, Ric Karin, Abel Joostens (Albe), Gerard Walschap, Joris Eeckhout, Victor Leemans, Anton van de Velde, Rob. Erkens, Mechtild van Maagdenburg, Dr. J. Persijn, Z. Hildegardis, Joz. De Voght, André Demedts, Aug. Van Cauwelaert, Ernest Van der Hallen, Frans Delbeke, Prof. St. Leurs, Herman Deckers, Victorinus Groot, Gerrits Michiels, Marie Delwaide, Fr. Leytens, Kan. J. van Nuffel, Karel Elebaers, Willem van den Aker, Joz. Philippen, M. Van Hoeck, J. Huygh, Heinrich Flönes, Dr. H. Thunissen, Al. de Mayer, Edg. Gevaert, Dr. Hackel, Marcel Schmitz.

Van de volgende beeldende kunstenaars of architecten verschenen afbeeldingen: Willy Oesez, Martin Weber, Flor van Reeth, Edg. Gevaert, Dirk Vansina, Hakke, P. Joostens, Van den Brande, A. Basijn, Herman Deckers, F. Jacques, J. Huygh, St. Uyterwael, Marcel Gillis, Lagae, Coomans, Tone Kralj, Eugeen Van Steenkiste, Henri Ceulemans, Jan Van Puyenbroeck, Jan Toorop, Abel Pann, Felix Jacques, Eugeen Yoors, Speybroeck, Ruth Schaumann, Körner, Dom Bellot, Charlier, Brom, Wielders, Bijvoet, Smolkowna, Rozusky, Georges Minne, Albert Servaes, P. de Troyer, Tony van Os, Thomas Groenendaal, Felix Timmermans, Samuel de Vriendt.

Vele namen, waarvan toch enkele de schifting van de tijd hebben overleefd.

Albert Dusar