Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 137]

Historiek van de Pelgrim-Beweging

Het is ons, bij het opmaken van de historiek van de Pelgrim-Beweging, onmiddellijk duidelijk geworden uit hoe weinig bronnen kon geput worden. Het Pelgrim-archief is allesbehalve lijvig - van geen enkele bestuursvergadering werd blijkbaar een verslag opgesteld - en van de drie stichters, Felix Timmermans, Ernest van der Hallen en Flor van Reeth, is slechts de laatstgenoemde nog in leven. Verder hadden wij de beschikking over een aantal persknipsels - die meestal handelen over de Pelgrim-tentoonstellingen in 1927 en 1930 - enkele bewaard gebleven brieven en verspreide artikels of fragmenten ervan, verschenen in verscheidene boeken.

Onze voornaamste bron was dus het gesproken getuigenis van Flor van Reeth in eerste instantie, en van Herman Deckers, die als secretaris van de Pelgrim-Beweging fungeerde. Uiteraard vervaagt in een tijdspanne van bijna een halve eeuw veel in het geheugen, er blijven hier en daar kleine hiaten - die wellicht nooit meer op te vullen zullen zijn - en soms ook tegenspraken, maar als wij alle stukken van de puzzle in elkaar passen, komt toch een duidelijk en boeiend beeld tevoorschijn: de Pelgrim-Beweging, die nauwelijks zeven jaar in feite bestond, maar die als christelijk en humanitair renouveau wél betekenis had in Vlaanderen, die de voornaamste kunstenaars van die periode verenigde, die in staat bleek om in 1927 een tentoonstelling van religieuze kunst te organiseren, waarover heel het land sprak, en die tevens uitstraalde over onze grenzen heen.

Tijdens onze gesprekken met Flor van Reeth liet deze zich ontvallen, dat de Pelgrims de provo's waren uit de periode 1924-1930, maar dan vooral op spiritueel gebied. Daarmee karakteriseerde hij op rake wijze de Beweging. Dat slechts de allergrootsten stand hebben gehouden na nog geen halve eeuw, kan men een normaal verschijnsel heten, dat van alle tijden is.

Voorgeschiedenis

Om het ontstaan van de Beweging te begrijpen, is het noodzakelijk terug te gaan tot het einde van de vorige eeuw. Het peil van de religieuze kunst was toen bedroevend laag en wordt best aangeduid door het woord, dat de Pelgrims vaak in de mond ligt: ‘bondieuserie’. Zielloze, goedkope kitsch, die helemaal niets met kunst te maken had.

Toch bestond er een streven naar spiritualisme. In de tachtigerjaren bloeide in ons land de ‘Cercle des Vingt’, een intellectuele kring, waarin zowel vrijzinnigen als katholieken bedrijvig waren - ook Vlamingen - en de uitstraling ervan is niet zonder betekenis geweest. Nadien ontstond de groep ‘Sélect’, die het tijdschrift ‘Le spectateur catholique’ uitgaf en waarin o.m. ook Pol de Mont was opgenomen. Zij is zeer combattief geweest en het periodiek ging met krasse artikels de ‘bondieuserie’ te lijf... zodanig kras, dat de groep het zwijgen werd opgelegd door de bisschoppelijke overheid en na twee jaar activiteit verdween.

Bij de eeuwwisseling heerste er volstrekte stilte. Alles stagneerde tot bij de komst van Abbé de Croy, die in 1912 te Brussel een tentoonstelling inrichtte, waarin vooral het werk van Jan Toorop naar voren trad. Van moderne kerkbouw scheen evenwel nog geen spraak. De oorlog 1914-1918 was vanzelfsprekend geen impuls, maar daarna stak Abbé de Croy andermaal de handen uit de mouwen met een tweede tentoonstelling, die eveneens te Brussel doorging. De Kruisweg van Albert Servaes was daar voor het eerst te zien. Flor van Reeth hoorde er hoe paters Benediktijnen openlijk de spot dreven met het werk van Servaes: ‘C'est la caricature de Jésus!’ Deze expositie toonde ook foto's van het werk van een Luxemburgs architect, die o.m. in de Tongerlose abdijkerk het altaar tussen het volk had gebracht en het uitvoerde in Kempense materialen. Van Eugeen Yoors hing er een klein schilderij over de verschijning van Onze-Lieve-Vrouw te La Salette.

De eerste wereldoorlog had Felix Timmermans, Renaat Veremans en Flor van Reeth - goed bevriend met elkaar - uiteengedreven. Van Reeth had de wijk genomen naar Engeland en kwam daar onder de indruk van het werk, dat een John Ruskin en een William Morris hadden gepresteerd. Ruskin (1820-1900) was een groot mecenas; hij besteedde een fortuin (5 miljoen frank in die tijd) aan de artistieke opleiding van het gewone volk en de kunstenaars. Zijn rechterhand was architect Morris, auteur van het boek ‘News of nowhere’ en grondlegger van de beweging van de Garden-Cities (tuinwijken). Zij slaagden in hun opzet: het verwezenlijken van een spiritueel en religieus renouveau en zo was Engeland in die

[p. 138]

Het Jan van Ruusbroec-huisje in het Lierse Begijnhof, waar de Pelgrim-Beweging werd gesticht. (Foto R. De Voeght, Lier).

De door Felix Timmermans getekende letters, gebruikt in dit nummer, komen uit ‘Sprookjes uit den Zomernacht’ (1924) van Ernest van der Hallen.

tijd o.m. rijp voor de moderne kerkbouw.

Na 1914-1918 kende Frankrijk eveneens een geweldig katholiek renouveau met b.v. ‘Art catholique’ (Maritain e.a.m.).

De decennia, die de stichting van de Pelgrim-Beweging voorafgingen, waren dus rijk aan contestatie en zoeken naar nieuwe vormen, naar nieuwe spiritualiteit en religiositeit. Léon Bloy schreef met donderend geweld, Adolf Retté wees op het demonische, Giovanni Papini ontdekte een nieuwe Christus-idee, Jörgensen en Chesterton traden aan...

Degenen, die in Vlaanderen de Pelgrim-Beweging zouden oprichten, werden er in hoge mate door beroerd en aangestoken en als allereerste begin kan misschien 1920 vooropgezet worden. In het voorjaar ontmoette Flor van Reeth te Lier zijn vrienden Felix Timmermans en Renaat Veremans. De oorlog had hen dus jaren van elkaar verwijderd gehouden, maar toch niet van elkaar vervreemd. Ten einde een minimum aan contact te behouden, beslisten ze dat ze elke Goede Vrijdag bijeen zouden komen te Lier ‘om er een religieuze wandeling te doen’. Terwijl ze even binnenliepen in het kapelletje van Onze-Lieve-Vrouw der Zeven Fonteintjes te Lisp, beklom Veremans het doksaal en preludeerde er op het orgel. Terug buiten, stak Felix Timmermans zijn wandelstok tussen twee straatkeien en zei: ‘Mannen, we kunnen het moeilijk uitdrukken, maar dit is toch waarachtige mystiek. Zie, ik steek mijn stok tussen twee kasseikens, zoals Gummarus het deed met zijn stok om de bron te ontsluiten. Ik ben van oordeel, dat wij onmiddellijk iets moeten doen en wel in de religieuze richting’.

Ze bleven erover praten en kwamen tot een akkoord: zij zouden, elk voor zich, ‘iets doen voor Jezus’. Een week later vonden ze elkaar terug te Lier.

Timmermans: ‘Ik ga iets schrijven, ik weet nog niet wat precies, maar ze zullen ontroerd zijn... Ge zult het zien: het komt goed!’ Veremans: ‘Ik componeer een mis ter ere van Sint-Franciscus van Assisië’.

Van Reeth: ‘Ik ga een ontwerp maken voor een nieuwe kerk ter ere van de Heilige Geest’. Maar het zou nog vier jaar duren voor de Pelgrim-Beweging werd gesticht.

De stichting

In april 1924 waren Flor van Reeth en Felix Timmermans op bezoek bij Ernest van der Hallen, die een werkhuisje had gehuurd op het Lierse Begijnhof en dat hij ‘Ruusbroeohuisje’ had gedoopt. Daar zei Timmermans: ‘Laten wij gedrieën ermee beginnen, vandaag, en pelgrimeren naar de ideale schoonheid’. De Pelgrim-Beweging was geboren.

In de uitgave ‘Na tien jaar... Felix Timmermans leeft voort!...’ (Altiora, Averbode, 1957) wijdde Flor van Reeth een hoofdstuk aan zijn Pelgrimherinneringen. Wij lichten daaruit de volgende passus:

Met de grootste geestdrift werd ons idee door de verdere kunstbroeders begroet. Als een weerlicht zo vlug kwam alles tot stand. Op 8 maart schreef Felix Timmermans mij het volgende: ‘De pelgrim moet gaan, als ik er mij wat kan mee bezighouden. Maar 't moet!... Ik heb veel werk! Veel tinteling om te werken. En dezen Zomer moet Brueghel af. En dan de mystiek met hare gouden portalen!’ De drie stichters gingen dadelijk aan het werk. Beslist werd, dat er twaalf Pelgrims zouden zijn, net zoals er twaalf apostelen waren. Renaat Veremans werd als een der eersten opgenomen. Daarna volgden: Eugeen Yoors (kunstschilder-glazenier), Gerard Walschap (letterkundige), Frans Delbeke (letterkundige), Herman Deckers (kunstschilder), dom Gregorius De Wit (kunstschilder), Dirk Vansina (letterkundige), Anton van de Velde (letterkundige-dramatisch kunstenaar) en Jan Van Puyenbroeck (kunstschilder).

Als ere-Pelgrims werden aanvaard: Juliaan De Vriendt (kunstschilder), Johannes Jörgensen (letterkundige), Frederik van Eeden (letterkundige), Dr. Moller (letterkundige) en Sigrid Undset (letterkundige). Posthume leden waren: Joe English (kunstschilder), René Lombaerts (kunstschilder), Karel van den Oever (letterkundige) en Léon Bloy (letterkundige).

Over de namen van de eerste twaalf Pelgrims bestaat nergens betwisting. De enige overlevende stichter, Flor van Reeth, vermeldde slechts Juliaan De Vriendt als erelid, daar waar het Pelgrimarchief vijf namen citeert. De namen van de posthume leden werden door Flor van Reeth meegedeeld; in het archief worden ze niet vermeld.

De eigenlijke stichting van de Pelgrim had plaats te Merksplas, in juni 1924. Deze bijeenkomst geschiedde onder leiding van Dr. Emiel Valvekens, o. praem., die bij die gelegenheid vroeg wie als Pelgrim-voorzitter zou fungeren. Daarop liet Flor van Reeth zich ontvallen: ‘Onze voorzitter is Jezus Christus in het tabernakel’. Dit werd door de vergadering aangenomen.

Als secretaris werd Herman Deckers aangesteld, vermits hij daartoe - mede door bepaalde levensomstandigheden - het best geschikt was. Hij stelde trouwens ook een vast lokaal ter beschikking aan de Meir te Antwerpen. Daar hadden de vergaderingen plaats, tijdens dewelke het Pelgrim-ideaal meer geconcretiseerd werd. Om Pelgrim te worden, moest aan de volgende voorwaarden voldaan worden:

1.	werkelijk artist zijn;
2.	katholiek zijn in overtuiging en leven;
3.	modern gericht zijn, in eenheid met de psychologie, die op dat ogenblik in Vlaanderen heerste.

Naast de twaalf kern-Pelgrims werd een groot aantal andere kunstenaars aanvaard; hun namen werden bijeengebracht onder het hoofdstuk ‘De Pelgrims’. Met nieuwjaar 1926 gaven zij een ‘Manifest’ uit, dat wij hierbij integraal afdrukken.

Bloeitijd

De Pelgrim-Beweging bereikte haar hoogste bloei in 1927, toen ze te Antwerpen een ophef-