Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 33]

Film
Het boek is gesloten

NAGENOEG driekwart eeuw heeft de bijbel filmproducers, scenaristen en kineasten geinspireerd. Om heel precies te zijn: tot in het jaar 1964, toen John Huston begon met wat het spektakel aller spektakels moest worden: De Bijbel (van A tot Z). In 1966 voor het eerst vertoond, kwam de film toen reeds te laat; het getij was verlopen, de belangstelling voor bijbelse figuren tot beneden het vriespunt gedaald; en De Bijbel werd, spijt een lawine van vedetten, financieel een strop. Oude suksessen, zoals Ben Hur, doen het bij een herneming niet omwille van de bijbelse inslag; integendeel, wat het publiek o.m. in Ben Hur fascineert, is de haat-liefde relatie tussen een Jood en een Romein, alsmede de met kennelijke sympatie getekende ‘heidenen’.

De bijbel, als dusdanig, is momenteel - en wellicht voor lange tijd - uit het beeld verdwenen. Waarom? Ik denk: om dezelfde reden als hij, jaren geleden, in beeld kwam. Die reden was tweevoudig. Ten eerste bereikte men, via een bijbelverhaal, het grootst mogelijke publiek; het lag dus voor de hand dat de eerste dure produkties bijbelshows zouden zijn. Althans in de States waar men niet, zoals bijvoorbeeld in Italië, aan de bron der profane historie kon gaan putten. Amerika's geschiedenis was toen nog beperkt tot de Pilgrimfathers en de Secessieoorlog; van de Europese geschiedenis had de gemiddelde Amerikaan slechts een vaag vermoeden, en ze interesseerde hem overigens niet. De bijbel daarentegen kende iedereen, ook zij die er in het diepst van hun hart geen barst meer van geloofden. Je zou denken: juist omdàt de bijbelverhalen zo overbekend zijn, zal het publiek de voorkeur geven aan iets nieuws. Zukor, Goldwyn, Mayer en andere producer-pioniers hadden een juister inzicht in de psychologie van de massa; zij wisten - en dat geldt ook voor onze tijd - dat het bekende aanlokt en het vreemde afstoot (een film, gerealiseerd naar een bestseller, wordt gezien door nagenoeg 80% van de lezers van de roman): hoe groter geldinvestering, hoe zekerder men moest spelen. De bijbel nu was de meest veilige belegging. Dat verklaart meteen waarom bijna alle bijbelshows uit de USA komen. Uitgezonderd de Quo Vadis (1901) van Ferdinand Zecca (die ook medewerkte aan La Passion 1902-'04) en Julien Duviviers Golgotha (1935) heeft Europa ter zake weinig gepresteerd - want de Italiaanse, eveneens dure spektakels, hadden meer met de oude Romeinen te maken dan met het evangelie of de geschiedenis van Israël.

Een der allereerste - bewaard gebleven en dus bekend zijnde - Amerikaanse bijbelfilms is van David Wark Griffith: Judith of Bethulia (1913) en twee van de vier episodes in Intolerance (1916). De man echter, die ‘onsterfelijke’ roem, plus rijkdom en bergen onderscheidingen zou verwerven met het exploreren en exploiteren van ‘The Holy Book’, is Cecil Blount DeMille, ten onrechte in Europa voor een beotiër gescholden en deswege geridikuliseerd. DeMille had inderdaad iets van een spullebaas; de wereld beschouwde hij als een reusachtig cirkus waarin het ene nummer na het andere wordt opgevoerd voor een steeds wisselend - ten dele zelf in de show betrokken wordend - publiek; het bioskoopscherm was dan de piste waarop de moderne mens de cirkusspelen uit lang vervlogen tijden opnieuw kon zien, dank zij de uitvinding van de cinematografie en DeMille's evokatieve verbeelding.

In de bijbelfilms van DeMille herkent men de tweede reden waarom vooral het ‘Oude Testament’ zo vroeg in beeld kwam en het jarenlang bleef. Die reden heet: seks! Men hoeft slechts de lijst van Amerikaanse bijbelshows door te nemen - te beginnen met de heldhaftige Judith - om overtuigd te zijn dat, bewust of onbewust, seks DE grote bekommernis was. Bij DeMille alleszins bewust. Zonder het in zoveel woorden te zeggen, kombineerde Cecil Blount herhaaldelijk de begrippen God en Seks (in vele religies inderdaad omwisselbare begrippen); hij toonde de zonde, met getal en omstandigheden, maar in funktie van het goede. Hypokriet? Welnee, alleen zeer menselijk! De zonde neemt in de bijbel een grote plaats in, dus voelde DeMille - en epigonen - zich ten volle gerechtvaardigd te TONEN wat men tot dusver uitsluitend had kunnen LEZEN. Trouwens, zoals in de bijbel werd het kwaad ook in DeMille's films gestraft - ofschoon pas helemaal aan het eind. DeMille gaf het publiek waar het om vroeg - en nog immer om vraagt: ongestrafte kennismaking met en deelname aan andermans boosheden. Zijn orgieën, toen even geraffi-

[p. 34]

neerd als thans belachelijk, kondigden de genade aan - of wat daar moest voor doorgaan. DeMille geloofde vast dat zijn films bij de toeschouwer een soort van katarsis verwekten: De profundis clamavi ad Te, Domine! Hoe dieper je zinkt, hoe duidelijker Gods genade aan het licht treedt (overigens ook een teorie die verdedigd wordt door vereerders van Ingmar Bergman), hoe indrukwekkender de bekering. Want bekering was er alleszins.

God en Seks! Zonde en boete! Tussen beide polen schommelt DeMille's tematiek. Jahweh openbaart zich aan Mozes - en langs Mozes om aan ieder mens - in The ten commandments (eerste versie 1923, tweede 1956); doch niet vooraleer Aaron het met zijn volgelingen verschrikkelijk bont heeft gemaakt, en Mozes zelf ternauwernood aan de verleiding (des vlezes) is ontsnapt.

Toch herinner ik mij, naast het gedonder op de Sinaï en Jahweh's Hollywoodtrukjes, een gesprek tussen de naar Midian gevluchte Mozes (Charlton Heston) en zijn latere bruid Zippora (Yvonne de Carlo) waarin plotseling het mysterie van de onbekende, onvatbare, onbereikbare - niettemin aanwezige God aan de aandachtige toeschouwer wordt opgedrongen; het is niet veel meer dan een flits te midden van veel nonsens, maar men vergeet het niet meer en het heeft mij alleszins duidelijk gemaakt waarom het monoteïsme in de woestijn is ontstaan. De liefdesesbattementen van Samson en Delilah (1949) daarentegen, reikten niet verder dan seks en spektakel, met graatmagere Hedy Lamarr en krachtpatser Victor Mature, en een ingenieus gekonstrueerde feesthal die aan het eind onder oorverdovend tromgeroffel moest ineenstorten en de voorheen omstandig getoonde ongerechtigheden bedekken.

The King of Kings (1927), met H.B. Warner in de rol van Jezus van Nazareth, bezorgde DeMille, als gelovig protestant nota bene, de destijds door zovele katolieken hoogbegeerde onderscheiding van Ridder van de Orde van het Heilig Graf. Vijf jaar later, bij de preview van The Sign of the Cross (waartegen in het Vlaamse land verwoed werd geprotesteerd), kreeg de alsmaar ijveriger God en seks mixende kineast het met de censuur aan de stok; uit de film die Charles Laughton (Nero) tot zijn onvergetelijke kritiek (‘delicious debauchery’) inspireerde, moesten ettelijke meter naakte vrouwen, overgeleverd aan de lusten van gorilla's, worden verwijderd vooraleer het gewijde spektakel den volke mocht worden getoond; bovendien moest DeMille expliciet verklaren dat het door Poppea (Claudette Colbert) genomen bad van ezelinnenmelk in werkelijkheid van een minder kostbare substantie was (Colbert deed dat bad nog eens over in Cleopatra, eveneens een DeMille-gewrocht). In 1951 begon Henry King aan de geschiedenis van een ander zondig bijbels paar: David and Bathseba, met Susan Hayward als de vrouw-die-een-zonde-waard is, maar een totaal miscaste Gregory Peck die met zijn bijbels personage geen raad wist en door het verhaal stommelde als een ongelukkige Quaker. King Vidor, een genie vergeleken bij King, kwam nochtans evenmin op dreef met Solomon and Sheba (1959); tegenover de vrij negatieve kritiek stelde hij zijn oorspronkelijk opzet, dat echter door de plotselinge dood van Tyrone Power (november '58) niet verwezenlijkt kon worden. Vidor moest het achteraf met Yul Brynner stellen en, om de kosten te drukken, zoveel mogelijk van de oude opnamen gebruiken; Brynner, die ook wel wist dat hij zijn engagement uitsluitend aan het verdwijnen van Power te danken had, trachtte deze te kopiëren en maakte er aldus, ongewild, een karikatuur van. Lollobrigida, in de rol van de legendarische koningin, bleek zo mogelijk nog stupieder. Maar ze had sukses - d.w.z. vele lieden wilden Gina's voor een verbijsteringwekkende som verzekerde boezem wel eens van dichtbij zien.

Omstreeks diezelfde tijd danste Rita Hayworth, alias Salome, voor een verwijfde Herodes (Charles Laughton) haar dans der zeven sluiers, onder het al even perverse oog van Herodias (Judith Anderson); we voelden ons wel diep geschokt en begonnen de eerlijkheid van vele geschiedschrijvers in twijfel te trekken toen we getuige waren van Rita-Salome's wonderbare bekering, onder de invloed van de dappere Romein Stewart Granger die, aan de hand van zijn geliefde, ademloos luisterde naar de Bergrede, terwijl de hemelen open klaarden in een waaier van slagroom en aardbeienjam. Diezelfde Stewart Granger was enkele jaren de stomme getuige van de verzuiling zijner vrouw, Madame Loth, in een overigens nogal saaie uiteenzetting over het in Sodoma en Gomorrha bedreven kwaad.

Bij de doorbraak van de cinemascope en daarbij horend stereofonisch geluid, volgde de ene bijbelfilm op de andere - stuk voor stuk even idioot. Het begon met The Robe en eindigde niet vooraleer alle voorwerpen die van ver of bij iets met de kruisdood van Jezus te maken hadden, waren afgewerkt. Het tien jaar oudere Quo Vadis van Mervyn LeRoy was er een meesterwerk bij (Peter Ustinov, in de rol van Nero, speelde ieder Romein en kristen van het doek, de leeuwen inkluis). En de verfilmde musical, Green Pasturages - met Rex Ingram als God de Vader - was een juweeltje.

Hoe duurder de produkties werden - en hoe ruimer publiek moest worden tevreden gesteld, hoe onmachtiger de kineasten werden om nog ièts van de autentieke bijbelinspiratie te redden. Nicholas Ray probeerde het in 1961 met een nieuwe versie van The King of Kings; op de Bergrede na (de onlangs overleden Jeffrey Hunter was een blauwogige Jesus in bloedrode tuniek gewikkeld) een mislukking. Ook George Stevens heeft een ernstige poging gedaan. The greatest Story ever told (1963) was zeer nobel en zeer vervelend. Te zijner verontschuldiging kon Stevens aanvoeren dat hij op geen enkel ogenblik zijn zin had mogen doen: zodra het plan was bekend gemaakt, begonnen diverse kristelijke Kerken zich te roeren; van de ene mocht niet dit, van de andere niet dat, enzovoort. Tot er nog een groepje schimmen over bleef en Max von Sydow, de ‘man’ wiens story werd verteld, niet veel meer te doen kreeg dan ongelukkig kijken.

Richard Fleischers Barabas (1962), met Anthony Quinn in de titelrol, houdt slechts onrechtstreeks verband met het evangelie - of met de roman van Per Lagerkvist die stukken intelligenter werd verfilmd door Alf Sjöberg (met Ulf Palmer, Jarl Kulle, Stig Olin, Eva Dahlbeck, Per Oscarsson). Geheel apart - ook ingevolge de marxistische reputatie van de kineast - staat Pasolini's II Vangelo (Het evangelie volgens Mattheus), zeker geen religieus geïnspireerde film maar waarschijnlijk de eerste poging om de figuur van Jesus van Nazareth te ontdoen van alle pseudo-vrome aankleefsels. Hoewel Pasolini zich strikt aan de evangelietekst heeft

[p. 35]

Als Dalila snood Samsons donkere lokken gekortwiekt heeft, laat de namaak-operamuziek van Victor Young de arme Saint-Saens omdraaien in zijn graf.
(Heddy Lamarr en Victor Mature in ‘Samson and Delilah’ 1949)

Golgotha (1935)

[p. 36]

II Vangelo Secondo Matteo van Pasolini

gehouden, kreeg zijn Jesus tegelijkertijd het formaat van een rebel, een Rechtvaardige die aanklaagt, veroordeelt en ook tot de daad over gaat in de gewraakte Tempelscène. II Vangelo sloeg op het festival te Venetië (1964) in als een bom en heel wat katolieken fluisterden het woord ‘blasfemie’, te meer daar de Spaanse student, die Pasolini de rol van Jesus had doen spelen, zich hoegenaamd niet volgens de normen van een Godgewijde man gedroeg. II Vangelo kreeg de prijs van het O.C.I.C.: een biezonder handige zet om dreigende moeilijkheden, protesten e.d. te voorkomen. De vraag is: wàt blijft er van II Vangelo thans, nu het schokelement geen rol meer speelt en de demytologisering in volle gang is, nog over? Ik vrees: enkele zeer mooie sequenties, o.m. de boodschap van de engel en Josefs zwijgende veroordeling bij de ontdekking dat zijn bruid reeds zwanger is. Maar meer ook niet.

Zijn leven lang heeft Carl Dreyer er van gedroomd het leven van Jesus te verfilmen. Nooit vond hij voldoende belangstelling bij de geldschieters, en zelf bezat hij geen kapitaal. Kort vóór zijn dood stemde het Deense parlement een budget dat Dreyer voor de realisatie van zijn droom ter beschikking werd gesteld. Het geld kwam te laat; Dreyers enige (symbolische) Jesusfiguur zit in Ordet.

Zoals gezegd: ook Hustons film kwam te laat. Of te vroeg? Huston, zelf een agnosticist, kijkt op de bijbel neer met de welwillende ironie van een Romeinse wijsgeer op de godenleer waarin simpele luiden nog geloven, er eventueel troost uit putten, maar die men in geen geval meer ernst kan nemen. Een enkele keer waagt hij zich aan een parodie (de ark van Noah) en verwekt aldus onvergeeflijke stijlbreuken, die mede oorzaak zijn van het geringe sukses: de kritiek verweet hem zijn concessies aan de slechte smaak der gelovigen; de gelovigen waren niet te spreken over de door Huston genomen vrijheden met de ‘heilige tekst’ - wat onrechtvaardig was gezien Christopher Fry het scenario en de dialogen had geschreven. Bovendien verveelde het publiek zich bij de brave Sodoma-zondaars (moeilijke passages, als Loths verhouding tot zijn dochters, waren veiligheidshalve weggemoffeld), bij Nimrod en de Babelse Torenbouwers; zelfs bij de spiernaakte Adam (Michael Sparks) en Eva (Eva Bergayd).

En dat brengt ons tot het antwoord op de vraag waarom de bijbel uit het hedendaagse filmbeeld is verdwenen. Als inspiratiebron is hij vervangen door duizend-en-een andere onderwerpen van meer aktuele aard; als ekskuus om ongebreidelde seks te tonen, is hij overbodig geworden. Seks wordt thans verkocht zonder God, in een hoeveelheid en hoedanigheid waarvan niet eens de strafste zondaars uit de bijbel hadden durven dromen. Niemand zegt: tot hier, maar niet verder! Want dat is censuur, en censuur is momenteel de ergste - zoniet de enige zonde. Het publiek schijnt er zich ook niet aan te storen; wat enkele jaren geleden nog de toeschouwer aan het rillen bracht als gelatinepudding (van heilige verontwaardiging of heimelijk genot?) is alledaags geworden, tot vervelens toe. Ergo: wie zou nog naar de bijbel grijpen?

Voor het louter visualiseren van bijbelverhalen is het te laat; voor een kritische of humanistische benadering is het nog te vroeg. Daarom is het ‘Boek’ gesloten. Tot iemand - misschien toevallig - opnieuw de schat ontdekt die er. voor u en mij. in wordt bewaard.

Maria Rosseels