Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 26]

De bijbel in de literatuur

DIT onderwerp is zo uitgebreid en vertoont zoveel aspecten, dat ik in deze korte bijdrage verkies een aantal onverbonden bedenkingen te maken, liever dan me te wagen aan een soort literairhistorische motiefstudie, die ten slotte weinig meer zou worden dan een erg onvolledige inventaris. Wat mij, nadenkend over de verhouding tussen Bijbel en literatuur, het sterkst heeft geboeid, is niet de vraag waar er overal testamentische thema's in de letterkunde kunnen teruggevonden worden, maar wat ik over de Bijbel kon leren uit de literaire teksten die ik ken en waarvan me de verwantschap in een of andere zin was opgevallen. Met andere woorden: ik ben niet op zoek naar de talloze verhaaltjes, waarin een onderdeel van het grote bijbelse avontuur nog eens sentimenteel of realistisch, romantisch of kritisch wordt overgedaan; maar ik wou wel graag weten wat de literatuur ons kan reveleren over de unieke visie die in de Bijbel steekt, over de figuren die er een grootse rol in spelen, over de inhoud van de profetieën en de parabels, over de hele rijkdom, die er nog niet uit ontgonnen werd door twee duizend jaar studie. Ik voed eigenlijk de hoop dat de literatuur misschien meer, en zeker toch andere wijsheid uit de Bijbel kan ophalen dan de theologie. Echte literatuur is immers in belangrijke mate het eerste zeggen van het nog ongezegde.

De voorbeelden om te illustreren wat ik zoek, zijn her en der gegrepen uit verschillende tijden en talen.

Een werk uit de wereldliteratuur dat de Bijbel in veel opzichten benadert, is het epos van Dante, La Divina Commedia, het epos van de middeleeuwse christenheid. De echte overeenkomst ligt niet op de eerste plaats in het feit dat het in beide werken gaat om de beschrijving van een lange tocht die eindigt bij God, maar eenvoudig hierin dat ze allebei epen zijn. De Bijbel een epos noemen is helemaal geen diskwalificatie, vooral dan niet als men het epos wil zien als het literaire genre waarin bepaalde volkeren, op hoogtepunten van hun ontwikkeling, hun visie op zichzelf hebben vastgelegd.

Dit is bijv. het geval in de Indische Ramayana, de Finse Kalewala, de Divina Commedia en ook in de Bijbel. Het Oud en het Nieuw Testament is precies in dit opzicht één van de grootste meesterwerken, indien niet altijd door de vorm dan toch zeker door de inhoud, door de opzet van het geheel. Er blijkt toch uit dat geen volk ooit een grotere droom voor zichzelf gekoesterd heeft dan het Joodse: zij hebben zich van bij de aanvang gezien als het uitverkoren volk, één van hen zou de verlosser en de heerser van de wereld worden, hun geschiedenis was de geschiedenis van de opgang van de mens naar God, hun evolutie was heils-evolutie. Hun bestaan als volk bezat een zingeving en een richting, die voortdurend aan de ganse gemeenschap werd gereveleerd door profetische zieners. Zij waren in staat om doorheen de chaotische massa van historische feiten een draad te trekken, een structuur te zien, die alle voor- en tegenvallen verbond tot een harmonisch groeien naar een kosmisch ideaal. In dit opzicht hebben ze zelfs de Grieken overtroffen.

Ook het middeleeuwse West-Europa bezat zulke visie op zichzelf: de theocentrische gerichtheid van al het aardse verleende aan elk detaii zijn uiteindelijke betekenis. Zoals de Summa van Sint Thomas van Aquino de geesteswetenschappelijke synthese van deze cultuurfase is, zó is de Divina Commedia van Dante de poëtische gestalte ervan.

De Summa is een meesterwerk van de logica dat ons God doet kennen, de Divina Commedia is een meesterwerk van de intuïtie dat ons God doet zien. Subliem is de beschrijving van de echte ontmoeting van de dichter met God in de drieëndertigste zang van het derde boek: door de heilige Bernardus, langs Maria, de eeuwige middelares, wordt hij geleid tot bij de Heilige Drievuldigheid. Van dan af voelt de dichter zich in staat om lichtspoor te zijn voor zijn medemensen.

De Divina Commedia is natuurlijk nog veel meer en veel anders dan de bijbel van zijn tijd. Binnen dit artikel gaat het echter alleen om de belichting van dit éne aspect. De ganse middeleeuwse literatuur is uiteraard rijk aan bijbelse invloeden. Nemen we nog slechts dit ene voorbeeld: de Christuslegenden. Vanuit de moderne historiografie, zo sterk gedrenkt in de geest van het negentiende eeuwse positivisme, heeft men de inhoud van deze legenden al te hooghartig

[p. 27]

en lichtzinnig gekarakteriseerd als louter produkt van speelse volksverbeelding. In de grond bevatten ze meer waarheid dan vele huidige prestaties van meticuleus geschiedkundig onderzoek. Ze willen geen gebeurde feiten weergeven, maar de zin van de feiten, ze bedoelen geen zien, maar een in-zien; in de legenden staat niet wat Christus deed, maar wie hij was. Een voorbeeld van iemand die het in onze moderne tijd aangekund heeft om opnieuw zulke ‘legendarische’ visie op Christus te verwoorden, is R.M. Rilke in zijn Vertelsels over Onze Lieve Heer.

Een schoolvoorbeeld van een dichter, in wiens werk men talloze themata uit de Bijbel heeft gevonden, is natuurlijk Joost van den Vondel. Een aantal van zijn toneelwerken zijn volledig gewijd aan bijbelse geschiedenissen. De meeste mensen van onze tijd zijn verveeld bij de lectuur of de opvoering van deze drama's, omdat ze er niets anders in zien dan het opnieuw vertellen van een oud verhaal in opgesmukte barokke verzen. Er zit voor hen geen spanning in, omdat ze niet alleen de intrige maar ook de ontknoping op voorhand kennen. Het was Vondel evenwel niet te doen om het wekken van spanning of het bieden van ontspanning. De dichter was op de eerste plaats gedreven tot het schrijven van zijn bijbels-diepe treurspelen vanuit een persoonlijke metafysische onrust, vanuit de bekommernis om voor zichzelf en voor anderen een antwoord te vinden op de levensvragen die hij zich voortdurend stelde. In het pas tot het Protestantisme bekeerde Holland werpt deze religieus begaafde zich met al zijn energie in de godsdienstige twistgesprekken van zijn tijd en zet zijn hele poëtische capaciteit in om een nieuwe catharsis te bereiken in de Griekse betekenis van dit woord.

Daarom schrijft hij een treurspel over Lucifer, niet om diens pijnlijke geschiedenis te vertellen, maar om te peilen naar de oorsprong van het kwaad; een drama over Adam in ballingschap, niet om Genesis 2-3 nog eens over te doen, maar om meer inzicht te verwerven in de verhouding tussen natuur en bovennatuur; een toneelstuk over Jephta, niet om de onmenselijke hardheid van een legeraanvoerder te illustreren, maar om de tragiek van een gewetensconflict te doorlichten. Vondels treurspelen zijn niet zozeer klassiek door het

Dante

feit dat de regel van de drie eenheden onderhouden wordt of omdat ze in vijf afgeronde bedrijven werden gecomponeerd, maar hoofdzakelijk door hun ernstige opzet en inhoud, door het nastreven van de anagnosis en door hun bijbelse basis. Vanzelfsprekend kunnen wij de antwoorden niet meer beamen die Vondel heeft gegeven, maar zijn vragen zijn die van alle tijden, van Sofokles en van Bertolt Brecht, van het Oude en van het Nieuwe Testament.

Op het einde van de achttiende eeuw is er in de Duitse literatuur één dichter wiens Christus-opvatting mij speciaal heeft geboeid: Friedrich Hölderlin. Zijn dichtwerk bevat, zover ik weet, geen bijbelse geschiedenis, maar een bijbelse boodschap.

Hölderlin wou priester-dichter zijn in een nieuwe betekenis: zijn dichterschap was priesterschap. Een groot deel van zijn hymnen en elegieën zijn pogingen tot openbaring van het goddelijke. De taak van de dichter is volgens hem het ont-dekken van het licht dat in de duisternis schijnt.

In Brot und Wein, één van zijn rijpste gedichten, ontleedt hij de structuur van de menselijke geschiedenis: ze wordt in haar

[p. 28]

Hölderlin

hoofdlijnen bepaald door het progressief duidelijker verschijnen van God. Er zijn, zegt hij, perioden van duisternis en perioden van licht, er zijn lange nachten en dagen in ons verleden. De eerste dag was de hoogtijd van de Griekse cultuur. Met genialiteit, en dit woord is hier niet ondoordacht gebruikt, beschrijft hij het eerste optreden van de goden op de aarde, de eerste waarneembare tekenen van hun aanwezigheid. Maar, zoals in het Johannes-evangelie, was de mens niet in staat om de verhevenheid van deze wonderbare gunst te beseffen. Hij vond zelfs geen woord om de goden te noemen. Slechts lang nadat ze de Olympos tot verblijfplaats onder de mensen hebben gekozen, worden ‘Worte wie Blumen’ gevonden. De laatste in de rei van de verschijnende goden is Christus. Hij is de duidelijkste incarnatie, omdat hij helemaal de gestalte van de mens aanneemt. Na hem daalt echter opnieuw de nacht over de geschiedenis. Maar Christus, ‘der stille Genius’, laat een teken na, een symbool van het goddelijke, dat door de mens doorheen de nieuwe nacht moet gedragen worden naar de volgende dag. Wanneer het avond wordt, gaat Christus aanzitten aan een maal met brood en wijn. Het brood is de vrucht van de aarde, maar wordt door het Licht gezegend; de wijn is het teken van de vreugde der goden.

Merkwaardig is, dat in de opvatting van het christendom het laatste avondmaal eigenlijk aan het begin staat van een historisch elan, bij Hölderlin aan het einde. Toch is er in de grond veeleer overeenstemming van inzicht dan verschil: het avondmaal is het moment waarop het spoor van het goddelijke zichtbaar wordt; gezegend brood en wijn zijn de hemelse gaven, die de mens geboden worden als herinnering aan de openbaring van het eeuwige én als belofte van de wel eenmaal voor altijd aanbrekende dag.

Niet zozeer in Brot und Wein maar in de hymne Wie wenn am Feiertage heeft Hölderlin dan verder de priesterlijke opdracht van de dichter verduidelijkt. Dichter is hij, die in de donkerste nacht het meest verbleekte licht van het goddelijke kan waarnemen.

Hij staat daarom als middelaar tussen God en de mensen. Zijn opdracht is groots en gevaarlijk: hij ‘trinkt das himmlische Feuer’, hij is de ‘göttlichgetroffene’, hem treft de straal van de inspiratie, de be-geest-ering, hij reikt de hemelse gave aan de mensen. Ook Hölderlins leven heeft iets van de bijbelse Christus in zich. Ook zijn hele bestaan is een tragedie geworden, waarin het louterende lijden een te grote rol heeft gespeeld.

Zijn poëtisch oeuvre is ‘Offenbarung des Seins’. De Duitse filosoof Heidegger heeft het nog sterker gezegd: ‘Stiftung des Seins’. Eigenlijk is de romantisch-idealistische literatuur in Duitsland nog vele andere openbaringen rijk. Zowel Friedrich Schlegel als Novalis hebben nieuwe, eigentijdse evangeliën willen schrijven. Dat deze bewering geen vergezochte interpretatie is, die toevallig goed past binnen het kader van dit artikel over literatuur en Bijbel, kan ik gemakkelijk aantonen door bijv. enkele korte citaten uit Schlegels Lucinde, waarin de schrijver op een moment van inzichtrijk enthousiasme schrijft: ‘Die Zeit is da, das innre Wesen der Gottheit kann offenbart und dargestellt werden.’ Over hem zegt de muse van de poëzie. ‘Du bist mein lieber Sohn an dem ich Wohlgefallen habe.’ Vanuit deze uitverkiezing spreekt hij dan over: ‘mein Recht auf die Priesterwürde’!

Weliswaar is de visie van Schlegel beperkter dan die van Christus, de boodschap die hij wil verkondigen is gebondener aan de typische noden die hij in de cultuur van zijn tijd heeft ontdekt, maar het belangrijke is dat hij voor zich een zeker charisma opeist.

Misschien enigszins verrassend in een vergelijking van Bijbel en literatuur is het voorbeeld van Dostojewski. Maar in zijn werk vinden we één van de zeldzame gevallen waarin Christus als echt handelende figuur optreedt. In De gebroeders Karamazow vertelt één van de broers een lang verhaal over De Groot-Inquisiteur. Daarin verschijnt Christus plots in een Spaanse stad waar men zopas de feestelijke terechtstelling van een paar ketters heeft meegemaakt. Hij doet een wonder; een ogenblik is er de dreiging dat de massa hem triomfantelijk op de handen gaat dragen, maar de bisschop grijpt tijdig in en sluit hem op. In de gevangenis gebruikt de kerkvorst de unieke gelegenheid om de Heer pertinente vragen te

[p. 29]

Rembrandt Betsabe

[p. 30]

Dostojevski

stellen over onopgehelderde problemen uit het evangelie. Dostojewski heeft met dit verhaal een zicht op de Bijbel gegeven dat nadien aanleiding is geweest tot erg uiteenlopende interpretaties. Ook in De idioot laat hij door de ziekelijke hoofdfiguur behartenswaardige dingen zeggen, echter eerder over de Romeinse Kerk dan over de Bijbel zelf. Het zijn bedenkingen over de macht en de aardse gebondenheid van de hiërarchie, zoals men die in de twintigste eeuw ook graag maakt en dan doet alsof men voor het eerst op die gedachte gekomen is.

Onze voorbeelden van bijbelse invloeden op de literatuur hebben we tot nu toe een beetje toevallig gekozen uit de oudere literatuur, vanaf de middeleeuwen tot de negentiende eeuw. Ook in onze moderne tijd heeft de Bijbel nog inspirerend gewerkt, maar wellicht moet men toch vaststellen dat geen zo grote wereldliteraire scheppingen meer tot stand kwamen als in het verleden. Men schrijft in het vermoeide Europa geen epen meer. De roman bevindt zich in een crisis, waarin hij zichzelf verteert en als poëtisch expressie-middel ten onder gaat (tenzij het hier om inwendige loutering gaat, wat alleen de toekomst kan uitwijzen).

Het drama experimenteert op dit ogenblik in zulke mate met zichzelf, dat er weinig andere dan epistemologische inspiratie in zit. En de lyriek is dikwijls niet veel meer dan een woeste poging om opnieuw oprecht te zijn. De hele westeuropese en amerikaanse literatuur wordt meegesleept in het agnostisch avontuur van de voorlopig ontredderde mensheid. De tijd van de zekerheden is voorbij en daarom ook de tijd van het echte engagement. De literatuur die zich geengageerd door de Bijbel laat inspireren, is bij bepaling reeds conservatief, zonder dat dit woord daarom een pejoratieve betekenis moet hebben. Maar in die werken, waarin de spits van de vooruitgang wordt afgebeten, is de werkelijke bijbelse invloed niet meer direct te vinden. Ik denk alleen nog te kunnen verwijzen naar Le soulier de satin van Paul Claudel als een danteske poging om in een episch-dramatische constructie het moderne christendom te synthetiseren. Maar niet naar François Mauriac, omdat die toch veeleer de afgrijselijkheid van de zonde beschrijft dan de aantrekkelijkheid van de liefde. En om dezelfde reden ook niet naar Georges Bernanos, Graham Greene of Elisabeth Langgässer. Zij hebben allen meer de diepte van het kwaad gepeild dan de hoogte en de breedte van de liefde, misschien wel om vanuit die afgrondelijkheid van de mens de onmetelijke verhevenheid van God te doen aanvoelen, als een soort bewijs vanuit het absurde. Dit kan wel christelijk zijn, maar het is zeker niet bijbels. Onze voorbeelden zijn, op dat van Vondel na, ook niet uit de Nederlandse letterkunde gekozen. Ik heb wel gedacht aan Hadewych en Ruusbroeck, maar hun werk behoort niet tot de fictische literatuur; ook aan de lyriek van Gezelle en het Christus-sonnet van Verwey, aan de Bejegening van Christus door Walschap, Het boek van Joachim van Babylon door Marnix Gijsen en Joachim Stiller van Hubert Lampo. Maar volledigheid lag helemaal niet in onze bedoeling.

Zoals reeds in de inleiding van deze bijdrage geschreven, ging mijn aandacht vooral naar die literatuur, waarin de Bijbel zelf verder gereveleerd wordt. Het is in deze enkele bladzijden niet bewezen, maar slechts gesuggereerd dat in de ware woordkunstwerken deze mogelijkheid aanwezig is. Door auteurs als Dante, Vondel en Hölderlin wordt de literatuur verheven boven het niveau van de technische taalvirtuositeit, van de geestelijke ontspanning voor intellectuelen, van de originele expressie van allerindividueelste gevoelens en gedachten. Literatuur wordt hier zin-gevend, zin-stichtend, zijn-stichtend. Het diepste verband tussen Bijbel en dit soort literatuur ligt hierin dat beide, de ene misschien wel meer dan de andere, openbaring zijn en evangelie in de betekenis van: een goede boodschap voor de mens. Beide behoren samen met de wetenschappen en de filosofie tot de onophoudende pogingen van de mens om zichzelf en de wereld te ontwerpen. In deze zin is de Bijbel ideale literatuur en alle literatuur een beetje bijbels.

Prof. Dr. Clem Neutjens

[p. 31]

Luc Verstraete Het laatste avondmaal