Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 19

[p. 1]

Plastische Kunst
Chagall en de bijbel

BIJ het horen van de naam Chagall denken de mensen meteen aan die schilderijen met die dwaze voorstellingen. Chagall schildert zichzelf, zwevend door de kamer rond zijn verloofde Bella. Hij schildert een naakt op een paard met een prachtig boeket bloemen in de armen. Of hij laat een naakt door de lucht zweven boven zijn geboortestad Vitebsk in Rusland en zet in een hoek van het schilderij een vaas rozen. In de buik van een rode hen schildert hij een ei en de denneboom laat hij naar beneden groeien en zet de gele maansikkel naast de top. Op een schilderij van een verliefd paartje, het schijnt omhoog te stijgen, hangt hij de Eiffeltoren op zijn kant in de lucht.

Met dergelijke dwaze voorstellingen is zijn inspiratie niet uitgeput. Hij vult zijn onderwerp nog eens aan met kleine figuurtjes, zoals muzikanten, een lantaarnpaal die op twee benen loopt, een koorddanser met zijn kop naar beneden, engelen, schapen, hanen, een os die viool speelt en boeketten bloemen. Met zijn schilderijen tilt Chagall de mensen boven de realiteit uit, in zijn eigen visie op de wereld en het leven; de wereld van een dichter en dromer.

Chagall is begonnen met in zijn schilderijen de wet van de zwaartekracht op te heffen, de preciese anatomische weargave van mens en dier te verwerpen, het perspectivistisch standpunt te verlaten en te breken met de gebruikelijke manier van voorstellen van de onderwerpen. Hij heeft de cubisten na een tijdje alleen gelaten met hun in kubussen en meetkundige vlakken verdeelde voorstellingen van mensen, flessen en stoelen.

‘Ik voelde reeds heel vroeg de behoefte om mij een onlogische wereld te scheppen’, zo vertelt hij. Naar het zichtbaar maken van een wereld, die uitging boven de realiteit, waren de surrealisten in Parijs - waar Chagall zich na de eerste wereldoorlog had gevestigd - op zoek. Maar de ideeën die Chagall in zijn doeken tot leven bracht, strookten niet helemaal met die van de surrealisten. Die hebben het niet lang met Chagall kunnen vinden. Na enige tijd wilden ze hem niet meer kennen. Hij had de verdenking op zich gekregen niet zuiver geïnspireerd te zijn door surrealistische ideeën, maar ook door het bovennatuurlijke. Chagall voelde zich meer aangetrokken tot het wonderlijke in het leven, ook al zijn het dan maar illusies. Het onlogische van de wereld van Chagall heeft niet alleen betrekking op de vormen en kleuren, die de mens om zich heen ziet, maar ook op de geest. Hij nodigt de mensen uit om het leven ook eens anders te zien. Op het verwijt dat hij de realiteit ontvlucht, antwoordt Chagall dat de illusie van gelukkig zijn realiteit wordt, wanneer ze de mens een moment zijn lijden doet vergeten!

Voor Chagall heeft het leven iets magisch, als was hij een kind gebleven. Zo heeft hij zijn sterk individuele kunst geschapen buiten iedere stroming om. Daarbij is hij uitgegaan van voor ieder mens vertrouwde onderwerpen als bloemen en liefde. Die gewone tafereeltjes heeft hij verheven tot kleine mysteries. Voor hem begint de kunst waar de natuur ophoudt.

Chagall heeft zich ook laten inspireren door de bijbel. Dat is begonnen met het maken van illustraties. De Bijbel van Chagall die in 1956 uitkwam, omvat 105 etsen van het Oude Testament. Onder de naam ‘Message bliblique’ heeft hij een zestigtal kunstwerken samengebracht, waaronder zeventien grote schilderijen, die hij bij gelegenheid van zijn 80ste verjaardag in 1967 aan de Franse staat heeft geschonken.

Op een helling, even buiten Nice, wordt daar een speciaal museum voor gebouwd. Daardoor gaat de bijbelse kunst van Chagall bij het nageslacht misschien wel de belangrijkste plaats in zijn oeuvre innemen.

Chagall en de Bijbel. Zoals de appel voor ieder mens anders smaakt, zo is het ook met de bijbel. Die heeft voor ieder mens een andere betekenis. Dat leidde zelfs tot godsdienstoorlogen. Naast de uitleg, die de verschillende godsdiensten aan de bijbel hebben gegeven, is er nu ook de visie van Chagall, een kunstzinnige visie.

Voor alles moet Chagall steeds uitgaan van de natuur. Dat is ook bij het illustreren van de bijbel gebeurd. Het is zijn grote opdracht vanaf 1931. Het was de derde opdracht die hij, na zijn terugkeer in Parijs in 1923 had gekregen van Ambroise Vollard, een in die tijd bekend kunsthandelaar en uitgever. Eerst heeft hij De Dode Zielen van Gogolj geïllustreerd. Dat was niet moeilijk. Hij vertelt dat de herinnering aan de mensen,

[p. 2]

M. Chagall De droom van Pharao

dieren en het landschap hem nog levendig voor de geest stonden. Daarna volgt het illustreren van de Fabels van La Fontaine. Voor zijn inspiratie daarvoor hoefde hij slechts de deur uit te stappen bij wijze van spreken. Maar hij was nooit in Palestina geweest.

Men had hem gezegd dat hij maar eens op Pigalle met zijn mensentypes moest gaan kijken. Vijf jaar lang heeft hij echter op inspiratie gewacht. Die is pas gekomen, toen hij in 1931 naar Palestina reisde en er in datzelfde jaar nog eens teruggekeerd was. ‘Toen zijn mijn ogen gaan schitteren’, zo drukt hij die ervaring uit. Chagall is en blijft voor alles de kunstschilder.

De 37 gouaches en een tekening, die hij gedeeltelijk in Palestina had gemaakt in het spoor van de profeten, vormen de basis voor het illustreren van de bijbel, thuis op zijn atelier. Zo is zijn werk, geïnspireerd door de bijbel, begonnen. Eerst komt er een onderbreking door de tweede wereldoorlog, waarvoor hij naar Amerika vlucht. Hij heeft dan zestig etsen klaar. Als tenslotte in 1956 bij een andere uitgever, bij Thériade, de Bijbel van Chagall uitkomt, zijn het er honderdenvijf. Hij omvat alleen het Oude Testament. Bij zijn Message biblique later heeft hij zich ook laten inspireren door het Nieuwe Testament.

Onlangs kwam de Bijbel van Chagall weer in het nieuws. Als voorspel op de grote retrospectieve tentoonstelling van zijn werk in Parijs, had de galerie Vision Nouvelle daarvan een expositie ingericht.

Het begint met de schepping van de mens en de laatste heeft tot onderwerp de roeping van de profeet Ezechiël, die ongeveer vijfhonderd jaar vóór Christus leefde. Daartussenin volgt men het verhaal van de bijbel, aan de hand van de belevenissen van de aartsvaders, de koningen, vrouwen, de profeten, het volk en al het andere dat een rol speelt: de ark van Noë, de duif, de ladder van Jacob, de Tafelen der Wet, het gouden kalf. Er zijn voorstellingen waar engelen op staan afgebeeld en ‘hemels licht’ dat van boven komt, maar dat niet meer is dan een band wit van het papier. Het is op bijna kinderlijk eenvoudige wijze weergegeven. En zo zijn ook de mensen. Chagall heeft de aartsvaders, koningen en profeten ontdaan van het bovennatuurlijke, waarmee

[p. 3]

ze tot voor kort in de kerkelijke kunst werden voorgesteld. Hij heeft er mensen van gemaakt met menselijke reacties en houdingen. Bij de ets van de profeet Elias die naar de hemel opstijgt, zou men geneigd zijn te denken, dat het gebaar dat hij maakt een wuivende afscheidsgroet is! zo menselijk heeft Chagall de bijbelse personages afgebeeld.

Opmerkelijk is dat men op deze etsen, in tegenstelling tot zijn schilderijen, geen mensen tegenkomt die door de lucht zweven of op hun kop staan of andere dichterlijke dwaze details zoals musicerende dieren. Chagall heeft hier zijn fantastische verbeelding in toom gehouden en heeft de scènes van de bijbel evenals de wet van de zwaartekracht in acht genomen.

De bijbel is daarna een grote rol blijven spelen in het werk van Chagall. Voor hem breekt enige jaren later de periode aan van de opdrachten voor monumentale kunstwerken in openbare gebouwen in Frankrijk, in de V.S. en in Israël. Voor de Opera van Parijs schilderde hij een nieuw plafond. Hij maakte twee muurschilderingen voor de hall van de nieuwe opera in het Lincolncenter te New York en ontwierp de decors en costuums voor de Zauberflöte van Mozart. Maar het is de bijbel, die in deze monumentale werken het meest als onderwerp voorkomt. In het gebrandschilderde herdenkingsraam voor Dag Hammerskjöld, dat hij voor het UNO-gebouw ontwierp, heeft hij de Tafels van de Wet van de tien geboden verwerkt als symbool van de rechtvaardigheid en van de wet. Het wandtapijt dat in mei 1969 in het Israëlische parlementsgebouw werd onthuld, een drieluik van dertig meter lang, stelt voor: De schepping van de aarde, De uittocht uit Egypte en De terugkeer in Jeruzalem.

Vanzelfsprekend ontleent hij zijn onderwerpen aan de bijbel als hij te werk gaat voor sacrale gebouwen, zoals de kathedraal van Metz waarvoor hij twee gebrandschilderde ramen maakte. In de Hadassah synagoog van de medische faculteit van Jeruzalem staan twaalf gebrandschilderde ramen, die ieder met een symbolische voorstelling een van de twaalf stammen van het joodse volk tot onderwerp hebben. Chagall heeft zich waarschijnlijk voor geen ander land zo

M. Chagall Koning David

[p. 4]

ingespannen als voor Israël. Hij heeft ook nog de mozaïek ontworpen van het parlementsgebouw. Het is te begrijpen. Chagall is van joods-Russische afkomst.

Hij had bijna ook nog een gebrandschilderd raam in het Vaticaan gehad. Maar dat schijnt niet door te gaan door een verandering in de bouwplannen. Voor de kunstenaar Chagall bestaan er geen grenzen en geen verschillen in godsdiensten.

Zijn Message biblique werd in 1967 in het Louvre tentoongesteld. Dat was een eer die niet veel schilders bij hun leven te beurt is gevallen. Zij omvat de zevenendertig gouaches en de tekening, die rechtstreeks door het landschap en het leven in Palestina werden geïnspireerd; drie albums met illustraties van zijn hand, waaronder die van zijn Bijbel, een keramisch stuk, drie beeldhouwwerken en zeventien grote schilderstukken. Die nemen in kunstzinnig opzicht de belangrijkste plaats in onder het bijbels werk van Chagall.

Bij zijn opdrachten voor de kerkelijke gebouwen heeft hij zich, voor wat betreft de voorstellingen, gehouden aan de geloofsleer van de betreffende godsdienst. Op de twaalf ramen van de Hadassah synagoog komt geen afbeelding van een mens voor, zoals de joodse wet dat ook verbiedt. Maar dat is niet het geval bij de etsen voor zijn Bijbel en zijn Message biblique. Die etsen, dat was nog een opdracht: het illustreren van de bijbel. Dat had hem verplicht zijn eigen fantasie in toom te houden. Maar bij zijn Message biblique heeft hij zijn verbeelding de vrije loop laten gaan. Die heeft hij voor zich zelf gemaakt. Ze is ontstaan in de volle vrije beleving van zijn kunstenaarsschap. Ze werd ook geïnspireerd door het Nieuw Testament. Men komt er de gekruisigde Christus tegen. Ze is buiten iedere kerkleer om ontstaan. ‘Maar, zo verklaarde hij in een interview, het zijn toch ook geen gewone profane doeken’.

Het probleem van wat zijn schilderijen dan wel zijn, heeft zich voorgedaan toen hij ze wilde gaan tentoonstellen. Oorspronkelijk was het de bedoeling een afgedankte kapel in St.-Paul-de-Vence, waar Chagall woont, daarvoor in te richten. Daaraan had hij de afmetingen van de doeken aangepast. Maar uiteindelijk heeft hij dat geweigerd. Hij wilde een gebouw dat open staat voor alle gezindten.

Om het eigen karakter ervan te bewaren, wordt nu te Cimiez op een helling, even ten noorden van Nice, een speciaal museum gebouwd, waarbij iedere overeenkomst met kerkelijke gebouwen vermeden wordt. In 1970 moet het klaar komen. De plannen zijn van André Hermant, een Parijse architect, maar het werd ontworpen naar de ideeën van Chagall, die verklaarde dat het niet zozeer bedoeld is als plaats voor godsdienstige bezinning, maar veeleer als oord van verlustiging, bespiegeling en overdenking. De aanleg van het twee hectaren grote park eromheen werd geïnspireerd door het Palestijnse landschap met olijfbomen, cypressen en andere zeldzame bomen en met waterpartijen. Het wordt tevens een cultureel centrum.

Een gewoon museum is het dan ook niet. Daarvan onderscheidt het zich ook door de naam. Het heet ‘mémorial Chagall’. De Message biblique, die Chagall als een geheel voor de komende generatie heeft willen bewaren, wordt ondergebracht in drie zalen: een voor de gouaches, een voor de twaalf schilderijen die geïnspireerd werden door de boeken van het Oude Testament en de derde voor de vijf doeken in een rode harmonie, die het Hooglied tot onderwerp hebben.

Zo ontstaat het eerste museum van bijbelse kunst, die niet tot de sacrale kunt gerekend kan worden en door de kunstschilder zelf ook niet tot de profane.

In zijn Message biblique heeft Chagall aan de bijbel zijn eigen - kunstzinnige - uitleg gegeven. Het hoofdbestanddeel wordt gevormd door die zeventien schilderijen. Zij hebben niets stichtends dat het hoofd doet buigen en de handen doet vouwen in gebed. Zij doen dromen. Een dichter als Chagall, die over de dagelijkse gebeurtenissen van het leven droomde, kon ook niet anders dan over de scènes uit de bijbel dromen.

In zijn schilderijen roept hij zijn eigen heerlijk dichterlijke wereld op voor de ogen van de toeschouwer.

Op vrije wijze heeft hij twaalf doeken gewijd aan het scheppingsverhaal uit de Genesis en aan de uittocht uit Egypte met de afkondiging van de Tien Geboden uit de Exodus. Uit die twee eerste boeken van de bijbel heeft Chagall bekende thema's genomen zoals de schepping van de mens, waar het mee begint; Adam en Eva; de ark van Noë; Abraham en de drie engelen; het offer van Abraham; de droom van Jacob; het gevecht van Jacob met de engel. Het eindigt met Mozes en de Tien Geboden.

Voor die schilderijen heeft hij als grondkleur voornamelijk blauw aangehouden. In de ogen van Chagall is het blauw, dat als kleur van de hemel, het oneindige, het onmetelijke suggereert. De vijf schilderijen, die geinspireerd werden door het Hooglied van koning Salomon, hebben een rode harmonie. Op de meest eenvoudige wijze wil Chagall dat het lyrische van deze liederen het gemoed rechtstreeks aanspreken. De dichterlijke Chagall kon aan het lyrische karakter van de lofzang van Salomon op God niet voorbijgaan.

De schilderijen van zijn Message biblique zijn voortgekomen uit zijn etsen voor de bijbel. Terwijl hij daar nog mee bezig was, is hij begonnen aan die schilderijen. Twee daarvan zijn trouwens van vroeger bekend. De schepping van de mens en Mozes met de Tien Geboden. Chagall heeft de onderwerpen van zijn etsen omgewerkt tot schilderijen. Daarin had hij de bijbelse personages reeds ontdaan van het religieus-mystieke en er gewone menselijke figuren van gemaakt, zoals reeds verteld. In zijn schilderijen vindt men de dichter Chagall terug. De bijbelse thema's heeft hij weergegeven, zoals hij zijn profane onderwerpen schilderde. Hij heeft de aartsvaders en profeten vermengd met zijn bekende figuurtjes: musicerende vissen, verliefde paartjes, een ezel die door de lucht zweeft, de gekruisigde Christus, diertjes, mensen met de kop van een schaap die in de Heilige Schrift zitten te lezen en andere. Daarin heeft hij een onbegrensde verbeelding.

Die dichterlijke wereld, waarmee hij zijn eigenlijke onderwerpen omgeeft, heeft hij in zijn Message biblique uitgebreid met figuurtjes

[p. 5]

M. Chagall Klaagzang van Jeremias

geïnspireerd door het bijbelse verhaal, zonder rekening te houden met hun plaats daarin en de orthodoxie.

Chagall heeft de bijbel niet genomen als bron van een strenge geloofsleer van deze of die godsdienst, maar als een bijzonder verhaal over de mens. Zijn Bijbelse Boodschap schijnt te zweven tussen hemel en aarde, maar toch wel korter bij de aarde dan bij de hemel. Voor hem is de bijbel het meest verheven boek, dat gewijd werd aan dromen van vertroosting en van behoefte aan liefde en goedheid van de mens, zoals het weekblad ‘L'Express’ bij een interview met hem schreef. Daarin verklaaarde hij: ‘Ik geloof in de waarheid van de bijbel, zoals ik geloof in de waarheid van Mozart. Ik buig voor de bijbel, zoals ik buig voor een schilder als Watteau’. Voor Chagall vormen het Oude en het Nieuwe Testament slechts één zelfde boek.

Zo laat Chagall in zijn Message biblique de bijbel nu eens anders zien dan als bron voor godsdiensten. Bij zijn gewone onderwerpen heeft hij de druk van vorm en kleur van de voorwerpen, die de mens om zich heen ziet, weggenomen door ze op een onlogische wijze weer te geven. Dat sprookjesachtige effect bereikte hij vooral door zijn buitengewone kleuren. Vervolgens heeft hij de gewone taferelen van het leven zelf uitgetild boven de realiteit, door middel van zijn dichterlijke voorstellingen en met behulp van zijn acrobaten, muzikanten en dieren. Als een tovenaar heeft hij daardoor onze kijk op het leven verruimd. In zijn Message biblique tenslotte laat hij zien, dat de bijbel, behalve een godsdienstige waarheid, ook nog een menselijke waarheid bevat, die ligt tussen hemel en aarde. Het valt ook niet te verwonderen, dat hij zijn inspiratie in de bijbel is blijven zoeken. Het menselijke aspect daarvan lag hem. Toen men hem eens vroeg hoe het kwam, dat zijn kunst universeel aanvaard werd, gaf hij als verklaring ten antwoord dat wat hij eigenlijk deed was: zijn ouders schilderen.

P. Schürmann