West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 338]

De muziekinstrumenten in het Gruuthusemuseum

De verzameling muziekinstrumenten in het Gruuthusemuseum is zeker niet onbelangrijk. Sommige stukken hebben een zeldzame artistieke waarde. Anderen getuigen van organologisch belang. Nochtans is het hier niet de bedoeling, een wetenschappelijke studie te geven, en, van organologisch standpunt uit, ieder instrument afzonderlijk te bespreken. Enkel wil ik een algemene kijk geven over deze collectie en wellicht wat uitweiden over een der twee Ruckers-instrumenten van het museum.

In de verzameling muziekinstrumenten van Gruuthuse, zijn bijna alle familiën van Europese muziekinstrumenten met één of meerdere stukken vertegenwoordigd. De blaasinstrumenten, samen met de snaarinstrumenten, zijn er het talrijkst. De Caraïbische fluit in rotting, afkomstig van Nederlands Guyana, is het enige exotisch instrument dat men er kan bewonderen.

De harp, de sister, het clavecimbel, het spinet, de gitaar, de piano zijn alle snaarinstrumenten waarvan de rol hoofdzakelijk was liederen te begeleiden. De sister, uit het Oosten herkomstig, blijft bij ons helemaal onbekend tot 1500. Voornamelijk in de xviii^de eeuw was dit instrument in gebruik, maar werd vanaf omstreeks 1800 door de gitaar verdrongen. Het Gruuthusemuseum bezit twee exemplaren van beide voornoemde instrumenten.

De draailieren van de collectie dagtekenen uit de xviii^de eeuw. Dit strijkinstrument, door een rad, dat langs onder tegen de snaren wrijft, in beweging gebracht, is een der oudste speeltuigen uit onze gewesten. Hij doet dienst als volksinstrument. Tijdens de xviii^de eeuw kent het een heropleving in Frankrijk.

Het hakkebord, trapeziumvormig tokkelinstrument, met platte resonantiebodem, bescheiden en stil van klank, is typisch voor onze streken waar het werd bespeeld in verschillende kunstkringen.

Een viool van de Antwerpse vioolbouwer Mathys Hofmans, dagtekent uit het begin der xviii^de eeuw.

Wellicht het merkwaardigste exemplaar in de verzameling van de muziekinstrumenten in Gruuthuse, is het Ruckers-spinet, met zijn typische versiering van banden opgeplakt gedrukt-papier. Hans Ruckers de Oude bouwde het in 1591. De Ruckersfamilie uit Antwerpen had het meesterschap in de clavecimbelbouw, van ongeveer 1597 tot 1659. Het oudst bekende cembalo dat het merk draagt van Hans Ruckers, dagtekent uit 1590. Met Andreas Ruckers de jongere († 1659) eindigde de generatie van clavesingelmakers die de naam Ruckers droegen, en van Antwerpen het centrum voor de clavecimbelbouw hebben gemaakt.

In België worden amper zeven instrumenten bewaard aan Hans de Oude toegeschreven, waarvan vijf te Brussel (Museum van het Koninklijk Conservatorium) en één te Antwerpen (Steen) ondergebracht zijn. Op de lijst van de ruim 106 gecatalogeerde, in openbare en private verzamelingen bewaarde cembali der vier Ruckers, in Grove's Dictionnary of Music and Musicians, staat het Hans Ruckers-spinet van het Gruuthusemuseum aangetekend onder nr. 4.

In 1908 kocht het Oudheidkundig Genootschap van Brugge dit spinet aan bij T.J. Canneel, directeur van de Koninklijke Akademie te Gent. De vorm van dit instrument is onregelmatig zeshoekig. Het klavier heeft de omvang van 4 oktaven (octaafspinet). De vergulde rozet, die tot versiering dient van de klankopening in de zangdam, stelt een gevleugelde figuur met harp voor, geplaatst tussen de initialen H.R. (Hans Ruckers). Dit is het directe kenmerk van de Ruckers-instrumenten. Wat de versiering van de kast betreft waren, ofwel de zijkanten en de binnenzijde van het deksel beschilderd met motieven of genretaferelen, ofwel werden deze vervangen door bedrukt papier. Ook dit is een herkenningsteken voor de Ruckers.

Het spinet van het Gruuthusemuseum heeft de tweede versieringswijze. Het vertikaal bordje boven de toetsen, ook de binnenzijde van het opklapbare luik, dat het klavier en de kast langs voor dichtmaakt, zijn beplakt met een brede fries, waarop gestyleerde zeepaardjes zijn afgebeeld. Deze zeer opvallende versiering bestaat eveneens op drie andere Ruckers-instrumenten, waarvan twee te Brussel, en een in het Musikhistorisches Museum Neupert te Nürnberg zijn ondergebracht. Dit laatste wordt aan Hans de Oudere toegeschreven.

Op het opgeklapte deksel leest men het opschrift: Scientia non habet inimicum nisi ignorantem en het jaartal 1591. Het zijn uitsluitend latijnse spreuken die men op de Ruckers-instrumenten aantreft. Deze opschriften verschillen van speeltuig tot speeltuig en mogen dienen als onderscheidend teken. Zoals de versieringswijze dragen zij ook bij tot het individuële karakter van elk instrument.

Bij zulk typisch en voornaam uitzicht is het geenszins te verwonderen, wanneer Noord-Nederlandse meesters uit de zeventiende eeuw cembali van de Ruckers, met een getrouwe nauwkeurigheid, hebben voorgesteld. Zo kan men, bijvoorbeeld deze zelfde versiering met de zeepaardjes (op clavecimbels) opmerken in twee schil-

[p. 339]

Luitvormige draailier. 18^de eeuw.
Gruuthuuse Museum, Brugge.

Gitaar, V. Panormo, Paris 1761.
Gruuthuuse Museum, Brugge.

Spinet, Antwerpen, Hans Ruckers de Oude. 1591.
Gruuthuuse Museum, Brugge.

Spinet, Antwerpen, Hans Ruckers de Oude, 1591. Détail klavier (4 okt.) Fries gedrukt papier, gestyliseerde zeepaardjes.
Gruuthuuse Museum, Brugge.

[p. 340]

derijen. Het zijn namelijk: De Muziekles van Jan Vermeer (Windsor Castle) en de Muziekleraar van Jan Steen (Londen, National Gallery).

Het tweede Ruckers-instrument in het bezit van het Gruuthusemuseum, is een clavecimbel (5 okt.) gebouwd door Andreas Ruckers, zoon van Hans. Dit stuk dagtekent uit 1624. Het draagt als opschrift: Musica laetitia comes medicina dolorum. Thans siert deze clavecimbel de kantenzaal van het museum.

In de verzameling Muziekinstrumenten van het Gruuthusemuseum treft men ook blaasinstrumenten aan in hun diversiteit van vormen en afmetingen. Fluiten, hobo's, fagotten, klarinetten, ophicleïden en anderen. Zij getuigen van de ontwikkelingsgang der muziekinstrumenten alsook van het groeiend vernuft van de mens om eeuwige klanken voort te brengen.

Hier volgt de beknopte inventaris van de oude en nieuwere muziekinstrumenten en van hun onderdelen, van het Gruuthusemuseum. Wij hebben deze methodisch gerangschikt, volgens de indeling der muziekinstrumenten door V.-Ch. Mahillon. Wij onthouden ons in deze eenvoudige opsomming van nadere gegevens nopens ieder instrument, daar het hier de bedoeling niet is de kataloog op te maken.

1. Autophoon instrumenten (Cl. I)

Autophoon slaginstrumenten, luidruchtig: Bekkens; Shellenboom (bellenmuts); Pingel.

2. Velinstrumenten (Cl. II)

Velinstrumenten, luidruchtig, met twee gespannen vellen: Trommel (met tr. stokken); Trommel (met tr. stokken); 1761.

3. Blaasinstrumenten (Cl. III)

a) Instrument met vrij rietblad, zonder klankpijpen: Stemfluitje (xviii^de eeuw).

b) Instrumenten met eenvoudig rietblad, kleppend, met klankpijp: Klarinet: gem.: Martin Thibouville. - Klarinet: gem.: Otto Teukirchen, 1811. - Klarinet: gem.: Martin. - Klarinet: gem. Martin Thibouville. - Klarinet: gem. Noblet. - Klarinet: gem. Ponfort, Rumbeke. - Klarinet: gem.: Honraet, à Paris. - Klarinet d'amore: gem.: Rottenburgh.

c) Instrumenten met dubbel riet, met klankpijp: Hobo: gem.: Debey (?) - Hobo: gem.: Grundmann. - Hobo: gem.: Fltoh (?) Dresden. - Hobo d'amore: gem.: Dupré à Tournai. - Fagot: gem.: Adler, à Paris. - Fagot: gem.: Rottenburgh. - Fagot: gem.: Cuvillier, St. Omer. - Fagot: gem. Peze (?) à Paris. - Fagot: gem.: Raingo à Mons. - Fagot: gem.: Rain à Mons.

d) Instrumenten met afgeschuind mondstuk: 1 klankpijp. Blokfluit. Blokfluit: gem. Rottenburgh. Harmonische fluit (tierce). Octafffluit. Rietfluit met klap. Fluit: gem.: Willems. - Fluit: gem. Dupré à Tournai.

e) Instrumenten met zijmondholte: Caraïbische fluit in rotting (bamboe). - Dwarsfluit met zilveren klep: gem.: Tuerlinckx. - Fluit met kleppen: gem.: Godfroy aîné, 1890.

f) Instrumenten met luchthouder zonder klankpijpen: Melophoon.

g) Instrument met luchthouder en klankpijpen, automatisch bewogen: Serinette.

h) Instrumenten met eenvoudig mondstuk: Alarm-trompet in glas. - Ruiterijtrompet: gem.: 1582. Choquet. - Natuurhoorn: gem.: John (?) à Paris. - Posthoorn.

i) Instrumenten met mondstukken, chromatisch, met zij-gaten, met of zonder kleppen: Hoorn met kleppen: gem. Sax à Bruxelles. - Hoorn met kleppen: gem.: Guichard à Paris. - Ophicleïde: gem.: Guichard à Paris. - Ophicleïde: gem. Gautret, à Paris. - Ophicleïde: gem. Van Engelen, Lierre. 3 Serpenten.

4. Snaarinstrumenten (Cl. IV)

a) Strijkinstrumenten, met strijkstok: Gamba viool (?). - Viool: gem.: Matthys Hofman tot Antwerpen.

b) Strijkinstrumenten met klaviatuur: 2 Gitaarvormige draailieren. - Luitvormige draailier.

c) Tokkelinstrument, bespeeld door middel van of zonder plectrum, zonder hals: Harp: gem.: Etienne Challiot, Paris.

d) Tokkelinstrumenten, bespeeld door middel van of zonder plectrum, met hals: Sister: gem.: Le Blond à Dunkerque (1777). - Sister (12 K.) - Guitaar: gem.: G. Deleplanque, 1780. - Guitaar: gem.: V. Panormo, Paris, 1761. - Guitaar-Lier: gem. Blaisot, Paris. - Mandoline: gem.: Deleplanque, Lille, 1772.

f) Tokkelinstrumenten met toetsenklavier: Clavecimbel: gem.: André Ruckers (1674) - Spinet: gem. Hans Ruckers (1591).

g) Tokkelinstrument met hamertjes: Hakkebord.

h) Hamerklavieren: Klavier, vierkantvormige: gem. G. de Blond, Dunkerque, 1792. - Klavier: in belegd eikenhout.

5. Onderdelen: Schroeven, kammen, snaarhouders, strijkstokken, mondstukken.

De volstrekte meerderheid van deze instrumenten is tegenwoordig niet meer in staat om bespeeld te worden. Een groot aantal vergt een minimum restauratie, zij het enkel om in een nieuwe zaal van het museum te worden bijeengebracht en tentoongesteld. Indien het Gruuthusemuseum dit vermocht, mits geldelijke steun van de openbare besturen, dan zou Brugge, zoals Brussel en Antwerpen, - alhoewel het Gruuthusemuseum op gebied van instrumentarium niet de rijkdommen bezit van het Museum voor instrumenten te Brussel -, ook het hare bijbrengen tot de algemene kunstontwikkeling van ons volk en in het bijzonder tot bevordering der muziekwetenschap.

JEAN WARMOES

Lic. Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde (musicologie)

[p. t.o. 340]

Jean Brusselmans (1884-1953): De Lente
Verzameling Gustave van Geluwe. Brussel