West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 335]

De Leie in de muziek

De Leie in de muziek is een onderwerp dat veel minder dankbaar klinkt dan De Leie in de schilderkunst of zelfs De Leie in de literatuur. En het verband tussen de twee termen van de eerste dezer drie poëtische equaties is veel vager en, om het rechtuit te zeggen, veel verdachter. Wanneer een hedendaags toondichter de Leie in de titel van een compositie brengt, dan is er veel kans dat hij dit alleen als voorwendsel of als lokmiddel doet. En mocht eens een olijkaard het in zijn hoofd steken op een programmablad het schone opschrift Avond aan de Leie te vervangen door Ochtend in de Venen dan is er veel kans dat de muziek dezelfde waarde zou behouden, de toondichter dezelfde drogreden en de toehoorder dezelfde reactie: zozeer heeft de huidige musicus een hekel aan beschrijving en omschrijving, kort, aan al wat men in de muziek zien moet in plaats van horen. Een schilder kan wel met zijn tinten iets van de Leie-wasems doen leven en zelfs kon Emile Verhaeren in zijn eerste strofe - heeft iemand schoner de Leie bezongen? - door de telkens wisselende lengte van het vers iets van het kronkelen van de Leiebochten op de bladspiegel zichtbaar maken:

Lys tranquille, Lys douce et lente
Dont le vent berce, aux bords, les herbes et les plantes,
Vous entourez nos champs et nos hameaux, là-bas
De mille et mille méandres,
Pour mieux tenir serrée, entre vos bras,
La Flandre,

maar de muziek van de Leie en van haar alleen, dat kan toch enkel het lied zijn dat men tussen haar riet van de wind afluistert?

Wanneer wij echter ons misprijzen voor het litteraire onderwerp en de romantische evocatie gaan overhevelen in een beoordeling van werken uit een tijd en een milieu die wél in de muziek met onbevangenheid een uitweg voor gemoedsbelijdenis en een middel tot descriptieve vaardigheid zochten, dan vergissen we ons evenzeer als wanneer we de hedendaagse toonkunst aan romantische normen toetsen. En het is een feit dat de voornaamste werken die de Leie zoniet heeft geïnspireerd dan toch gecatalyseerd alle drie romantische werken zijn, ofschoon de toondichters van twee onzer werken ten volle tot onze eeuw behoren. We hebben niet het recht te twijfelen aan hun rechtzinnigheid wanneer ze ons voorhouden dat hun muziek uit hun liefde voor de Leie is geboren.

En waarom zouden ook wij ons niet overgeven aan hun ontvankelijkheid, nu we eenmaal aanvaard hebben bovenhavige titel te honoreren? Want deze korte, bescheiden rivier, geen honderd kilometer lang, niet geweldig, niet geheimzinnig, niet grillig en niet verrassend, die treuzelt en talmt bij ieder kerktorentje of bij iedere schone weide, heeft meer schilders over haar stille spiegel zien buigen, meer dichters gewiegd en meer musici aangelokt dan menige andere stroom, tienmaal langer, driftiger, rijker. Heeft zij geen legenden gewekt, dan heeft zij de spreektaal met namen en spreuken gevoed en gekleurd, handel en nijverheid gediend, ja zelfs de vijand getergd en vertraagd; Kortrijk een île de la cité gegeven, en Gent haar aura veneziana. En waar ze geen zakelijk onderwerp kon zijn, dan werd ze een breed dragend symbool. Zo is het ook in de Cantate welke Peter Benoit (1834-1904) in 1876 voor bariton-solo, gemengd koor en orkest schreef, op een gedicht van Adolf Verriest, naar gehalte een zeer bedenkelijk gedicht trouwens, dat bij de Leie ook de oorlog betrekt en God en Vlaanderen's verleden en zijn geschiedenis. En ook Benoit laat zich, op deze symboliek, ver van een realistisch klankbeeld afdrijven. In plaats van, zoals de Bohemer Bedrich Smetana (1824-1884) in zijn bekende ‘Moldau’ - ongeveer op hetzelfde tijdstip gecomponeerd, de tijd dat zowat overal de musici hun land in klanken gaan verheerlijken - het verloop van de stroom in een aantal suggestieve en wisselende episoden symfonisch te schilderen, schrijft hij een muziek die zeer algemeen lyrisch blijft, zonder veel reliëf of verfijning. Laten we het maar bekennen zonder de schuld ervan op het gedicht te schuiven - want men kan op een banale tekst zeer goede muziek schrijven - Benoit's cantate is een zwak werk. De Leie van Benoit is minder een pastorale dan een strijdlied: niet alleen beweegt het riet er, maar de Vlaming knielt er, bidt om zijn vrijheid, eist om zijn recht, juicht om zijn roem. Na een lente-idylle in een rustig 6/4 door de solist gezongen en thematisch goed afgelijnd, drijven, waar de tekst in historische beschouwingen opgaat, donkerder klanken over en worden op een ostinato-bas, dynamischer contrasten gewekt. En dan laat, bij de strijdlustige strofe, Benoit weer zijn kloeke, gemakkelijke akkoorden dreunen. Totdat tekst en muziek verstillen in een gebed (religioso) door het a cappellakoor voorgedragen. Maar de muziek zwelt weldra weer aan. En het geweld van het slot is zeker niet van de Leie afgeluisterd.

Het geheel lijkt ons nu wel wat onbehouwen en simplistisch. Het is beslist niet een van 's toondichters beste werken. Men vindt er geen van die melodieën die

[p. 336]

Valerius de Saedeleer: Eenden langs de Leie.
(Cliché: Federatie voor Toerisme, Oost-Vlaanderen)

Benoit vinden kan en die direkt inslaan, volks en fris; die orkestratie, waarin de koperklank met schelle kleuren bovenglimt, is zeer eenvoudig; de harmonie is wel wat schraal; het koraal b.v. is niet veel anders dan een eerbare, volkomen conventionele schooloefening. Zelden nog wordt Benoit's De Leie uitgevoerd.

Een jonge toondichter, nog geen twintig jaar oud, heeft in 1906 een Leie symfonie voltooid die hij aan zijn vriend Emiel Claus, de schilder van de Leie, heeft opgedragen. Het is Robert Herberigs (^o1886) die sindsdien bewezen heeft dat hij ook met het woord bij machte was de sfeer van het Leieland op te roepen. Het werk doet zich in zijn vier delen voor als een seizoenenring, zoals de toondichters er vóór en na Haydn graag hebben gesmeed: Lentemorgen; Herfstavond; Onze jongens op 't ijs; Zomerweelde. Jammer zullen we deze symfonie niet meer zo gauw horen: de partituur verdween tijdens de ontruiming van Oudenaarde in 1940 en de toondichter bezit er zelf niet het minste afschrift van.

De Leie is gans mijn leven zegt Lieven Duvosel (1877-1956) terwijl hij, de vinger nog op de partituur, door het raam tuurt naar ginds waar, verder langs de weide, het water vloeit. Het eerste motief dat hij ons getoond heeft, het was het beeld van een mooie zeilboot. Duvosel heeft op de Leie gevaren, in de Leie gezwommen, langs de Leie geleefd, door de Leie gecomponeerd. De Leie heeft zijn jonge liefde gewiegd en hij heeft hier ook zijn laatste rustplaats gevonden.

Duvosel's Leie-cyclus omvat vijf delen waarvan de compositie zich over meer dan twintig jaren uitstrekt (1902-1923). Om hun melodische weelde, hun orkestraal diepteleven, hun doordachte stemvoering en motievenbewerking kunnen deze composities de vergelijking doorstaan met menige natuurpoëtische evocatie in dezelfde tijd en zelfs later door buitenlandse symphonici als Frederick Delius (1863-1934), Arnold Bax (1883-1953) of Alexander Glazounow (1865-1936) geschreven. Wat twintig jaar geleden als een origineel idee gold en nu bijna een gemeenplaats is geworden nl. dat de toondichter niet wordt geïnspireerd door een extra-muzikaal onderwerp, was, vijftig jaar geleden, althans voor Lieven Duvosel, een flagrante onwaarheid. Geen motief uit de Leie-cyclus die niet geboren is uit het Leie-landschap of uit een zieletoestand door dit landschap gewekt. Geen bladzijde waarin beide niet leven. Een wiegelend, rustig Leie-motief deint door al de werken van de cyclus. Het is voor Duvosel werkelijk een levensmotief en men vindt het ook nog in andere composities terug, zoals het lied 't Oude kerkje (van

[p. 337]

Afsnee) uit 1909 of het tweestemmig koor O Leie, die door Vlaanderen kronkelt van 1912.

Het eerste paneel, een symfonische schets voor bariton en orkest, De Leie (1902), begint met deze wiegeling die in de fluiten en de klarinetten speelt op de barcarolle-deining van de fagotten. De bariton zingt een milde melodie ‘O Leie zo schoon in uw lijst van smaragd’ (Johan Lefevre) die immer zwelt en stijgt.

Duidelijker nog is het motivisch uitbouwen naar een poëtisch gegeven in De morgen, eigenlijk het eerste werk van de cyclus maar later dan het vorige, in 1904-1905, gecomponeerd, model van symfonisch gedicht naar het type door Liszt uitgewerkt. Het bouwmateriaal is ontstellend eenvoudig: een vogelmotief - vijftig jaar vóór Olivier Messiaen (^o 1908) heeft Duvosel dergelijke motieven konsekwent uitgebaat - klokkengeluid - en, natuurlijk, het Leie-motief. Alreeds de aanvang van de strijkers - waarin de dageraad rilt - is uit het vogelmotief gewonnen. In een misterioso wordt dit motief als met een menselijke ontroering beladen. Uit alle hoeken van het orkest snateren de vogels - wie 's morgens te St.-Martens-Latem ontwaakt hoort anders niet dan het slaan en zingen van allerlei vogels in de morgenstilte. In de strijkers is daar weer het Leiemotief. Andantino grazioso: het landschap komt tot leven, het vogelmotief is in de snaren een vurige zang geworden. Koekoekgeroep, eerste klokken, het ontwaakt alles tot een wonderlijke, veelkleurige muziek. Elk instrument heeft zijn lied. Te midden der soms canonische stemspelingen komt immer het Leiemotief bovengolven. De zon schijnt nu helder, de klokken kleppen vrolijker... maar de muziek ebt tot een molto tranquillo: het is middag: dan is de lucht zwoeler, de meeste vogels zijn gaan zwijgen, het is de zalige middagstilte. Alles is uit de motieven te begrijpen, zelfs de laatste harproulade leent er min of meer haar kontoer van (vogelmotief). ‘De morgen’: een merkwaardige orkeststudie,

Gust de Smet: Het dorp.
(Cliché: Federatie voor Toerisme, Oost-Vlaanderen)

een doorvoeld muzikaal gedicht. De motivische bewerking is misschien het verst gedreven in het derde werk, De liefde aan de Leie, een symfonisch gedicht met tenorsolo: het hoofdthema is hier een lyrische, ontroerde zang die, met het Leiemotief doorweven, door allerlei omvormingen de structuur van de ganse compositie bepaalt.

Het vierde werk uit de cyclus, Kerstavond, tijdens de eerste wereldoorlog begonnen, is weer een louter instrumentale compositie: het Leie-motief heeft hier een trager, ingetogener ritme aangenomen. Door de fagotten wordt een zang in een oude kerktoonaard aangeheven waartussen steeds het Leie-motief klotst. Herinneringen zweven de toondichter voor die de muzikale gestalte van de thema's uit de vorige werken aankleden: uit De liefde aan de Leie, uit De morgen (het vogelmotief) en zelfs uit het lied 't Oude kerkje. Over het geheel hangt een sfeer van innige verwachting.

Bij die stemming sluit het laatste werk aan, de kantate Kerstnacht aan de Leie. Het orkest is bijzonder rijk en vermeldt o.m. contrafagot, drie trombones, tuba, klavier, orgel, Thebaanse trompetten. De voornaamste elementen zijn, naast het leidmotief van de cyclus, een klokkenspel zoals Duvosel er graag aanwendt, thematische gegevens uit het vorige werk, een koraal, een kerstlied. Het Kerstlied ondergaat velerlei bewerkingen en wordt in het slot contrastvol 5/4 tegen 4/4 geschoven tussen de hymne aan de vrede, machtig slot van de ganse Leiecyclus. Om de grootsheid van het opzet, de poëtische rijkdom, de architecturale gedegenheid bekleedt de ‘Leiecyclus’ een waardige plaats in de Vlaamse muziek en is als een bekroning van haar romantische periode.

Veel muziek echter die niet de naam van de Leie in haar titel voert is toch van haar en hoort bij haar: zo het lied Heeft het roosje milde geuren dat Peter Benoit op muziek zette of het O 't ruisen van het ranke riet dat Ernest Brengier (1873-1942) van de dichter leende die ook in de Leiestad zijn vers op zijn wandelpas heeft geritmeerd; dat roosje en dat riet kunnen door het Leiewater gevoed geweest zijn. En Jan Blockx' (1851-1912) Vlaamse dansen, ze kunnen zeer goed door de bleeksters worden gedanst, in de weiden die naar de Leieoevers afdalen.

Het is soms minder nog: het wijsje dat de schipper fluit die zijn boot op de wolken in de waterspiegel drijft, de zang die het meisje van uit het veld, over de Leie heen, naar de boerenjongen richt die op de akker aan de overkant ploegt; of zelfs eenvoudig een kreet van vreugde of droefenis die aan de oever klinkt en die, door de tijd en de eeuwen gemoduleerd, langzaam en onmerkbaar zoals de Leiestroming, een volkslied is geworden.

j. van ackere