West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 320]

Eugeen Vansteenkiste

Romantiek in 1957?

De romantiek is gedeprecieerd bij onze tijdgenoten. Zij is het vooral in de hedendaagse kunst, die in de meeste gevallen de verbeelding heeft uitgesloten. Weinig schilders laten nog aan hun verbeelding toe hen in hun werk te leiden, vooral niet tot grootse composities; iemand heeft kunnen schrijven: Quand, par extraordinaire, un artiste parvient à réunir deux figures, le plus souvent conventionnellement et dans des poses curieusement figées, il faut l'entendre se glorifier bruyamment comme une poule émerveillée de l'oeuf qu'elle vient de pondre. Er is wel het surrealisme, maar de meeste vertegenwoordigers ervan beelden niet uit wat hun fantasie hun werkelijk inspireert: zij zoeken integendeel zeer koelbloedig en zeer cerebraal naar bizare effecten, abnormale situaties, enz.; zij verwarren te dikwijls kunstmatigheid en gezochtheid met waarachtige verbeelding. De ‘verbeelding’ der surrealisten biedt hen, naar het woord van Weidlé, niets dan materiaal dat reeds door de rede is uitgebaat geworden; er is niets in hun verbeelding dat niet eerst in hun verstand is geweest; hun dromen worden onvermijdelijk hersenschimmen omdat zij er een mekanische en rationele weergave van beögen. Meer nog: de verbeelding, waarvan Baudelaire beweerde dat zij de koningin is van alle faculteiten voor de kunstenaar, wordt stelselmatig in de hedendaagse kunstschepping vervangen door de strikte wetten der diverse kunstrichtingen.

Eugeen Vansteenkiste: Geboortebericht.
Cliché Vonksteen, Langemark

Men beschouwe dit niet als een veroordeling, maar als een eenvoudige vaststelling van de toestand in de schilderkunst. Maar deze toestand verklaart dat wie droom en fantasie verlangt hetzij naar schilders uit het verleden moet teruggrijpen, hetzij zijn toevlucht moet nemen tot een dezer eenzelvige buitentijdse kunstenaars, zoals men er nog in alle landen een paar aantreft. Zo iemand is Eugeen Vansteenkiste.

Wij zijn hem gaan bezoeken op een septemberavond in de de Haernestraat te Ieper, op vijftig meter van de Lakenhalle. De schilder had zo pas met de deemstering een eind gemaakt aan zijn dagtaak. Hij had gewerkt aan een schilderij dat men Ouderdom zou kunnen betitelen: een oude man met een mooi rustig gelaat, waarin blauwe kinderogen schouwen naar de verte; hij zit met de handen gevouwen op zijn met de levensrunen versierde staf, tegen een achtergrond die de zee is; het kan een visser zijn of een monnik, wiens levenstaak beëindigd is en wiens bootje de eeuwige haven weldra zal binnenvaren; het geheel is van boven omlijst met meeuwen, die de drang naar hoger uitbeelden, terwijl beneden vissen elkaar verslinden. Daarmede zijn wij ingetreden in de wereld van Eugeen Vansteenkiste.

Vansteenkiste zelf verschijnt ons als een groot en kloekgebouwd man, met een als in hout gekapt gelaat en ravezwart haar, hoewel hij in januari drie-en-zestig wordt. Hij vertelt van zijn leven en zijn werk, die beide een volkomen overeenkomst en harmonie vertonen. Hij was de zoon van Constant Vansteenkiste, een buitengewone figuur, de uitvinder van heel wat machines, die de vlasindustrie hebben gemekaniseerd. Zijn jeugd heeft Eugeen Vansteenkiste helemaal verdroomd; van het onderwijs kwam bij hem niet veel terecht; voortdurend verhuisde de familie, zodat hij van de ene school naar de ander moest, van de ene academie naar de andere. Op de ontwikkeling zijner gedachten had vooral Z.E.H. Kanunnik Maes, rustend deken van Waregem, grote invloed; deze had als onderpastoor te Wevelgem gedurende de oorlog '14-'18 de christelijke sociale gedachten gezaaid en had de jonge Vansteenkiste weten te bevrijden uit de uiterst verwarde pantheistische gerichte wereldbeschouwing, waarin hij verstrikt zat, en van hem een bewust en diepgelovig christen gemaakt.

Na de oorlog begon pas het grote avontuur. Een jaar en half verbleef hij te Antwerpen en daarna enkele maanden in Holland. Als soldaat kwam hij met het bezettingsleger in Duitsland, in het land van Kleef, waar hij onmiddellijk aangegrepen werd door de romantiek van het Duitse Rijnlandschap. Toen zijn vader kort daarop een betrekking kreeg in de vlasindustrie te Freiberg, tussen Dresden en Leipzig, kwam Eugeen helemaal in de doem der Duitse romantiek. Hij kreeg een atelier in deze fabriek, die gelegen was boven een oude zilvermijn. Een zekere dag vernam hij dat het de kamer was, waarin de mijnwerkers vroeger samenkwamen en ook baden vooraleer in de mijn neder te dalen; ook Novalis was vroeger veel in deze kamer geweest. Novalis? Die naam had hij reeds dikwijls ontmoet; de achttiendeeuwse ingenieur Friedrich von Hardenberg, die tevens de dichter en romancier Novalis was, werd voortaan zijn levensgids en zijn kunstbijbel, Novalis met zijn Hymnen an die Nacht en zijn roman Heinrich van Ofterdingen, die daar te Freiberg was ontstaan en waarin het prachtige symbool van de romantische droom Die blaue Blume zo veelvuldig voorkomt. Die blaue Blume! Daar lag zijn weg. Aan Herr Güntler, de zwijgzame Zeichenlehrer, die hem dikwijls kwam opzoeken op zijn atelier, vertelde Vansteenkiste hoe hij nog gebonden lag aan het im-

[p. 321]

E. Vansteenkiste: Torendrieluik (1930)
Cliché Vonksteen. Langemark

pressionisme dat toen in Vlaanderen welig tierde en hoe zijn hele persoonlijkheid daartegen in opstand kwam; deze hielp hem zichzelf ontdekken en verlossen, zijn eigen stijl en persoonlijkheid vinden.

Zo ontstonden dan die eerste werken uit een nu reeds zeer lange reeks werken die allemaal de duidelijk te onderkennen stempel dragen van een zeer gekarakteriseerde kunstrichting. Werken zwaar beladen met symboliek, met droomlandschappen en irreële personages uit de oude sprookjes en sagen in de aard van de toneelfiguren van Maeterlinck. Over alles hangt een dikke mantel van weemoed. Het is in die tijd dat zijn moeder, waaraan hij zo erg gehecht was, kwam te sterven, terwijl zijn vader in Moskou was gelast met een opdracht in de industrie. Zoals bij Novalis is ook de godsdienst sterk verbonden met zijn werk en ook met zijn leven. Hij dacht zelfs een tijd dat het zijn roeping was monnik-schilder te worden in de lijn van Fra Angelico; maar Dom Verkade, aan wie hij daarover had geschreven, schreef hem uit Beuron terug om hem dit af te raden. Dit hield voorzeker verband met de mystisch-gestemde erotiek, die zijn werk dan als nu vertoont, zoals het ook bij Novalis het geval is.

Rond 1930 komt Constant Vansteenkiste zich definitief vestigen te Ieper en ontwikkelt er een industriële activiteit, die onze vlasindustrie volledig heeft gerevolutionneerd. Het kan wel lijken dat de skepsis van deze realistische industrieel groot moet geweest zijn tegenover een zoon-schilder, volbloed romantieker, heftig bestrijder der materialistische werkelijkheid, dromer van utopiën en non-sens. Skeptisch was hij inderdaad, maar slechts voor zover hij een realist en een man van de daad was. Er stak echter in hem ook een dromer van betere werelden. De realist was het die, toen zijn zoon hem een tafereel voorstelde met drie ranke jonkvrouwen in een weide met madeliefjes, hem zegde: ‘Kijk me dat eens aan, die drie suikerboonpersen; ze zijn zo lang dat ze nooit uit de weide zullen geraken door dat klein poortje dat ge daar vanachter in de haag hebt gestoken. Ge denkt toch niet dat een mens met gezond verstand zo iets zal willen kopen’. (Het doek werd later verkocht aan een zeer nuchter en zakelijk ondernemer, zo beweert de zoon). De idealist echter was het, die zijn spijt uitdrukte over de gang van zaken rondom hem: ‘Ik heb zo gewerkt om machines te maken, opdat de mensen een beter leven zouden hebben en meer tijd zouden hebben voor schone en verheven dingen; 't spijt me want bezie me hoe de mensen nu leven; ze worden met de dag meer egoïst en meer materialist’.

Kort na zijn terugkeer uit Duitsland werd de schilder in betrekking gebracht met Verschaeve. ‘Wat schildert ge’, had hij gevraagd, ‘patatten, blote vrouwen, of bomen?’ - ‘Sproken en dromen’ antwoordde Vansteenkiste. Dat moest Verschaeve zien; hij was opgetogen en schreef erover een lang artikel Romantieke Kunst - Eugeen Vansteenkiste (De Pelgrim, juli 1930, p. 65 vv.) waarin hij o.a. verklaart: Voor ongeveer vijfentwintig jaar schreef ik hoe diep mij eerbied voor de romantiek aanvat, hoe geweldig mijn pelgrim-zijn door haar werken dwars door alle andere gewaarwordingen naar voren dringt en mijn overheerschend levensgevoel wordt. - Dit schreef ik om hij de Vlamingen den eenigen echten romantischen dichter, dien ze hebben, binnen te leiden: Delphien Van Haute. - Het mocht niet baten: de dichter werd ontmoedigd en zong niet voort. Nu leid ik den eenigen echten romantieker dien Vlaanderen onder zijn schilders bezit binnen, Eugeen Van-

[p. 322]

steenkiste. Het moge ditmaal baten. Op het einde zegt hij nog: Ik durf echter met alle beslistheid vooruitzetten dat ik de romantische levensaanvoeling nog bij niemand, ook niet in den bloeitijd van het zoogenoemd kunsttijdperk, zoo echt, zoo naïef schoon, zoo onvermengd, zoo kloek en vast, leven heb zien worden als in schilder Vansteenkiste. Een late romantieker, maar van 't zuiverste water. Daar zijn romantiek de romantiek van 't leven zelf is, mag hij eene eeuw na datum komen. Dat romantisme kent geen datum; het is van nu en morgen, van gister en altijd. De kunstenaar is jong, de werken zijn zuiver gevoeld en zuiver uitgevoerd. Sommige zijn parels, sommige bloeddruppels, allen zijn drijvende droomen. Tot nu toe zijn 't vizioenen van zachte stilte; 't gebied der wilde romantiek bestaat echter ook, dat heeft hij nog niet betreden...

In die tijd is het ook dat Is. Van Beugem bij Vonksteen te Langemark een werkje liet verschijnen betiteld In 't Droomland. Eugeen Vansteenkiste en zijn schilderwerken, waarin een overzicht gegeven wordt van wat Vansteenkiste de eerste cyclus heet in zijn ontwikkeling.

De tweede cyclus zette in met Vansteenkiste's huwelijk, waarvan hij dit jaar de vijfentwintigste verjaardag vierde. Vermits steeds leven en werk innig aan elkaar verbonden zijn bij deze schilder moest ook deze levensgebeurtenis een omkeer in zijn werk veroorzaken. Niet dat hij de romantiek opgeeft, of volledig overgaat naar de wilde romantiek waarvan Verschaeve sprak, hoewel er toch wild romantische elementen te bespeuren zijn in zijn tweede periode. Om de tegenstelling duidelijk te maken brengt Vansteenkiste u aan de ingangsdeur zijner woning waar twee schilderijen tegenover elkaar hangen, die beide een vrouwengestalte als centraal gegeven hebben. Het werkje van de eerste cyclus is in een heldere tonaliteit gehouden; de figuur is etherisch en irreëel; alles is wazig, mystisch, ingetogen en stil. Het doek van de tweede cyclus is veel meer bewogen, de rechte lijn heeft plaats gemaakt voor de volle ronde vorm, de hoofdtonaliteit is veel donkerder maar dat laat juist toe een merkwaardige fonkeling te bekomen van het rood bv. Om dat laatste wonder effect te verklaren verwijst Vansteenkiste naar wat Fromentin zegt over Ruysdaels doeken: ils paraissent obscurs de loin et se pénètrent de lumière à mesure qu'on s'en approche.

De romantiek van Vansteenkiste's tweede periode is veel meer geworteld in de bestaande werkelijkheid: het gezinsleven, de menselijke strevingen, de omringende natuur, de dagelijkse dingen... Het is een geincarneerde romantiek; want het blijft toch romantiek, hoewel het geen zuivere droom meer is. In 1935 liet Vansteenkiste aldus een reeks van twaalf tekeningen bij Vonksteen verschijnen, die zeer kenschetsend is voor deze ineenstrengeling van droom en werkelijkheid. Hij voegde bij elk der tekeningen, die de twaalf maanden uitbeelden, een lyrische beschouwing, waarin hij de uitgebeelde motieven commenteert; die beschouwingen zijn o.m. belangwekkend om de typische citaten, die hij eraan toevoegt. Novalis heeft naast de Heilige Schrift, natuurlijk steeds de voorkeur:

- Nur ein Künstler kann den Sinn des Lebens erraten.

- Wer das Leben anders als eine sich selbst vernichtende Illusion ansieht, ist noch selbst im Leben befangen.

- Die Poësie ist das echt absolut Reëlle. Dies ist der Kern meiner Philosophie: Je poëtischer, je wahrer.

- Bei den Alten war die Religion schon gewissermaszen das, was sie bei uns werden soll: praktische Poësie.

- Der Tod ist eine Selbstbesiegung die, wie alle Selbstüberwindung, eine neue leichtere Existenz verschafft.

- Die Fabellehre enthält die Geschichte der urbildlichen Welt. Sie begreift Vorzeit, Gegenwart und Zukunft.

De jaren hebben Vansteenkiste's kunstopvattingen niet gewijzigd. Hij blijft, zichzelf getrouw, zijn vizioenen uitbeelden. Verleden jaar beeindigde hij een groot werk Torendrieluik; vele jaren geleden had hij er een eerste doek aangewijd (zie afbeelding), maar het voldeed hem niet; het moet de schoonheid uitbeelden van het patriarchale natuurverbonden en religieus leven, in tegenstelling tot het materialistische leven van de moderne mens. Toen dat werk, dat hij reeds veertig jaar in zich droeg, gedaan was, meende hij dat zijn taak af was; hij ‘zag’ niets meer. Maar op een zekere morgen kwamen de beelden weer aanstormen voor ganse reeksen nieuwe werken... Gods wil geschiede, zegt hij.

Vansteenkiste's werken worden weleens ziekelijk romantisme geheten. Men vindt er sterk de invloed van de Engelse Preraphaëlieten en van de Duitse romantiekers. Hij houdt geen verband met de tijd waarin hij leeft, maar verafschuwt hem; hij staat buiten en tegen de hedendaagse kunststromingen; hij kent maar een surrealiteit: het bovennatuurlijke; hij beschouwt de abstracte kunst als een dwaasheid die indruist tegen het meest elementaire boerenverstand; hij wil ook geen lelijke dingen uitbeelden, want het is volgens hem maar door schoonheid te scheppen dat een schilder God kan dienen. Voor hem is vorm en kleur maar van belang in functie van de inhoud; de inhoud, daar komt het op aan...

Zovele stellingnamen, zovele stenen des aanstoots voor zijn tijdgenoten. Maar Vansteenkiste houdt zich buiten alles; hij exposeert nooit; hij werkt lang en moeizaam voor elk doek en heeft nooit voorraad voor expositie; hij is tevreden met de kleine kring, die hem welwillend is, en houdt vast aan een eenvoudig kunstcredo: Word wat ge zijt.

Dit credo verklaart hij als volgt: Ik wil me volstrekt niet aan de tijd aanpassen en me aldus laten opnemen in fragmentaire experimenten en ephemere modestromingen. Men moet klaar beseffen wat men te volbrengen heeft in het tijdsgewricht waarin de Schepper ons heeft doen geboren worden. Wie staat er achter de manifestaties en vormen van onze tijd, dat hij ons zou kunnen verleiden en verblinden, te doen wat hij wil, en niet wat God wil? Zeker is het dat heden, met alle begaafdheid en goede mening en trots alle illusorische beweringen - en velerlei pogingen - er geen Stijl kan uitgroeien. De verbinding van de mens met het Organische in de schepping is verbroken; de Intuïtie, die de vroegere kulturen toegang gaf tot de kosmische oervormen, ontbreekt; cerebraliteit en wilskramp kunnen slechts abstrakties verwekken...

Deze man heeft ongetwijfeld veel nagedacht en zijn stellingname is er het resultaat van. Ook wie hem niet over de ganse lijn gelijk zal geven zal toch eerbied moeten hebben voor zijn eerlijkheid en zijn rechtzinnigheid; dat alleen is reeds een grote les.

A.S.