West-Vlaanderen. Jaargang 6

Gesprekken met Antoon Viaene (III)

Het Genootschap voor Geschiedenis

Er is in Westvlaanderen een traditie van hoogstaande historische arbeid, die gesteld mag worden naast en in sommige gevallen boven de geschiedkundige activiteit der universitaire centra; er is dan toch een gebied der wetenschap, waarin onze provincie de ontegensprekelijke handicap van het gebrek aan een universiteit glansrijk heeft kunnen overwinnen. Dat danken we in de eerste plaats aan het Genootschap voor Geschiedenis ‘Société d'émulation’ te Brugge, waarvan Z.E.H. Antoon Viaene de voorzitter is.

De huidige naam dezer vereniging heeft iets behouden van de fleurige negentiendeeuwse titel, die zij kreeg bij haar stichting in 1839: Société d'Emulation pour l'histoire et les antiquités de la Flandre Occidentale; de vernederlandsing der cultuur in Vlaanderen heeft zich natuurlijk ook hier laten gelden, maar kon er toch niet in gelukken de oude naam volledig te verdringen; omslachtig en stijf negentiendeeuws is ook de nieuwe titel van de uitgave der vereniging, die dateert van 1934: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, gesticht onder de benaming Société d'Emulation, te Brugge. De voorzitter van het genootschap met de plechtige naam ergert zich geenszins aan deze plechtstatigheid; die namenkwestie verhaalt hij met een humanistische monkellach.

Om ons de geschiedenis der vereniging te vertellen bladert hij in de zeer gedocumenteerde studie, die A. Schouteet en E.I. Strubbe erover lieten verschijnen: Honderd jaar Geschiedschrijving in West-Vlaanderen (Brugge, Graphica, 1950). Het pre-romantisme en het romantisme zijn aan de oorsprong ervan; zij hebben hier zoals in de meeste landen en provincies een buitengewone belangstelling voor het verleden gewekt, belangstelling die niet alleen een grote geschiedkundige en litteraire activiteit voor gevolg had, maar ook determinerend is geweest voor het ontstaan der vlaamse beweging, die haar eerste voorvechters vond in de gelederen der geschiedvorsers. Na een eerste Brugse vriendenkring, waartoe mensen als Paul Delvaux, Jules Van Praet en John Steinmetz behoorden, waren er weldra nog andere van wal gestoken; één ervan vergaderde bij apotheker De Stoop elke vrijdag en telde sterke persoonlijkheden zoals Kan. Andries (volksvertegenwoordiger), Charles Carton (oprichter der doofstommenschool), Ferdinand Vandeputte (later deken van Kortrijk), provinciaal archivaris Delepierre en anderen; het is deze bescheiden kring, die de wieg is geweest van het Genootschap. Hoofddoel der vereniging zou zijn het uitgeven van historische bescheiden, hetzij in de schoot der Annales van de vereniging, hetzij als afzonderlijke uitgaven van het Genootschap; alles werd slechts op zeer weinig exemplaren gedrukt en richtte zich dus tot een zeer beperkte maar zeer hoogstaande kring lezers.

De eerste dertig jaar van zijn bestaan vormen de eerste bloeiperiode van het Genootschap. Dit dan vooral door toedoen van Charles Carton, de eerste voorzitter, die er zorg voor gedragen heeft dat het niet verviel in een vereniging voor plaatselijke geschiedenis; van het begin af onderlijnde hij de noodwendigheid van de verzorgde uitgave der historische bronnen en stelde een uitvoerig plan op van afzonderlijke uitgaven, vooral van oorkonden en diplomatische bronnen, die zoveel waardevoller zijn dan de verhalende bronnen; hij werd hierbij terdege gesteund door de leraar... wiskunde, van het Sint Lodewijkscollege F. Van de Putte. Deze bloei is des te merkwaardiger omdat het Genootschap omzeggens geen medewerkers had buiten Brugge en zelfs niet alle Brugse geschiedkundigen onder zijn leden telde. Er bestond buiten Brugge een zeker aantal centra van geschiedkundige arbeid: Kortrijk met J.J. Goethals, Roeselare met L.A. Caytan, Oostende met A. Belpaire en J.N. Pasquini; maar allen hielden zich afzijdig. Een belangrijke aanwinst betekende de toetreding van Jacob de Mersseman en Jozef Kervyn de

[p. 262]

Mgr. Callewaert

Lettenhove. Een eerste ‘zware’ finantiele krisis kon bezworen worden dank zij Sylvain van de Weyer, die 200 F stortte... In 1847 had de vereniging reeds op haar actief: 12 delen Annales, 24 afzonderlijke tekstuitgaven en 4 delen der Biographie des hommes remarquables de la Flandre Occidentale! Deze voorspoedige toestand duurde tot 1860.

Het ouder worden en de dood van Charles Carton in 1863 zouden echter een grote verzwakking van het genootschap met zich medebrengen. Na hem poogde de nieuwe voorzitter J.O. Andries de vereniging te verjongen, maar dit kon niet baten. In 1863 was een nieuw geschiedkundig tijdschrift ontstaan te Brugge: Le Beffroi. Arts, Héraldique, Archéologie, dat terecht tekorten op wetenschappelijk gebied in de laatste uitgaven der Emulation aanwees en ernaar streefde het Genootschap te verdringen. Het werd nog erger toen een derde tijdschrift gesticht werd: La Flandre. Revue des monuments d'histoire et d'antiquités (1867), met vooral James Weale en Louis Gilliodts- van Severen als animatoren. Beide tijdschriften vielen na enkele jaren weg, maar het Genootschap hield stand, o.m. door het werk van Graaf Thierry de Limburg-Stirum, de derde voorzitter; maar het leed aan bloedarmoede en moest zelfs allerlei studies opnemen, die met het doel van het Genootschap niet strookten. Wel kreeg het Genootschap de steun van de medewerkers van Rond den Heerd van Gezelle en Duclos; wel kwam er hulp van de pasgestichte historische kring van Ieper die echter ook weldra een eigen tijdschrift stichtte met minister Van de Peereboom als promotor; wel was er belangstelling te Tielt maar ook daar stichtte men een Maandschrift voor geschiedenis van steden en dorpen in Vlaanderen; hetzelfde gebeurde te Kortrijk met Th. Sevens, E. de Gryse en Jos. de Béthune, met meer resultaat echter vermits het Bulletijn van den Geschied- en Oudheidkundige Kring kon standhouden. Veel historische arbeid dus, maar zonder voldoende bundeling der krachten. Dit alles verklaart dat het Genootschap een ware nieuwe geboorte nodig had bij het begin dezer eeuw.

Een jong leraar aan het Brugs Groot Seminarie zou de tweede stichter worden van het Genootschap: C. Callewaert. Hij was voorstander van de nieuwe kritische richting, die te Leuven hoogtij vierde met Prof. Jungmann en vooral Prof. Cauchie. Het Seminarie bezit een rijksarchief, waar hij de begaafdste leerlingen aan het werk zette; verscheidene ervan zouden te Leuven verder geschoold worden door Prof. Cauchie en een kostbare hulp zijn voor het Genootschap: Allosery, Decuyper, Deschepper, English, Van Cappel e.a. In 1905 werd C. Callewaert sekretaris van de vereniging en trad onmiddellijk naarvoor met een alomvattend hervormingsplan. Hij legde ook contacten met het Gentse historisch seminarie van Prof. Pirenne. De Annales werden een eerste-rangs modern-wetenschappelijk historisch tijdschrift met boeiende inhoud, nieuwe rubrieken (Boekbesprekingen, Vragen en Antwoorden, Kroniek en Bibliographie, Notas en documenten); langere artikels verschenen in een nieuwe reeks Mélanges; medewerking kwam van historici van grote naam en zelfs de vroegere tegenstanders van het Genootschap sloten aan; zeer merkwaardige afzonderlijke uitgaven kwamen tot stand. Het is ook Callewaert, die de geleidelijke vervlaamsing van de vereniging realiseerde. De periode 1905-1914 is dan ook in alle opzichten de schitterendste geweest.

De oorlog 14-18 was natuurlijk een noodlottige onderbreking; vele der vroegere medewerkers waren om verscheidene redenen weggevallen en ook had het Genootschap met moeilijkheden van stoffelijken aard te kampen. Toen Mgr. C. Callewaert in 1934, na Kan. Rommel en Kan. Deschrevel, voorzitter werd kon hij zijn plannen niet tot volle ontplooiing brengen, hoewel de werking niet moest onderbroken worden en verdienstelijke uitgaven het licht zagen. Belangrijke hulp kwam van een paar Gentse professoren, de Ieperling H.E. de Sagher die te vroeg gestorven is, en vooral de huidige redactiesecretaris Prof. Eg. I. Strubbe, die na de oorlog het Genootschap weer op peil hadden gebracht. Het is ook in die periode dat Antoon Viaene in het redactiecomité werd opgenomen; te Kortrijk, had hij het heilig vuur voor de geschiedenis ontvangen van zijn leraars Michiel English en Van Cappel; het zou ontwikkeld worden aan het Seminarie bij Mgr. Callewaert en later te Leuven.

Toen Mgr. Callewaert in 1943 stierf werd Antoon Viaene zijn opvolger als voorzitter van het Genootschap. Hij heeft maar een verlangen: de grote traditie van zijn voorganger voortzetten. In het redactiecomité zetelen thans: de redactiesecretaris Prof. Eg. Strubbe, die de spil is van het Genootschap en wiens verdiensten niet hoog genoeg kunnen geschat worden; Kan. Hodüm, schatbewaarder; Dom Huyghebaert (Oorkonden en mededelingen); Jan De Cuypere (Kroniek); Archivaris J. Desmet (Boekbespreking); J. Maréchal (Bibliographie); Alin Janssens de Bisthoven (Kunstrubriek); A. Schouteet, die gelast is met het secretariaat en de administratie.

[p. 263]

Antoon Viaene heeft vooral een klacht uit te spreken: dat er minder en minder priesters zijn die aan historische arbeid doen. Als reden hiervoor ziet hij vooral de uitbreiding van programmas en leerlingenaantal in het onderwijs en de ontwikkeling der apostolaatswerken; maar dit is niet de enige oorzaak. Het blijft een spijtige vaststelling, want om heel wat redenen is het zeer belangrijk dat de priesters naast hun gewone werkzaamheden ook een wetenschappelijke activiteit zouden aan den dag leggen.

Daarnaast is er volgens Antoon Viaene ook een verheugende factor: het aantreden van steeds nieuwe en goed gevormde jongere historici. Een onder hen Dr. L. Devliegher (Hoge weg, 15, St.-Andries) heeft zelfs het initiatief genomen een studiekring voor geschiedenis en oudheidkunde van Westvlaanderen op te richten onder de auspiciën van het Genootschap. Zo zal het Genootschap misschien stilaan een nieuw uitzicht krijgen, vermits het nooit een studiekring geweest is en ook nooit aan vulgarisatie heeft willen doen, om zuiver wetenschappelijk publicatiewerk te verrichten. Die studiekring wil alle liefhebbers van plaatselijke geschiedenis in de provincie verenigen om hen in te lichten, tot onderlinge hulp aan te zetten en leiding te geven. Men wil regelmatige studiebijeenkomsten en studiebezoeken in groep. Dat is reeds voor de eerste maal gebeurd op 11 juli in het Groot Seminarie, waar onder geleide van Kan. Janssens de Bisthoven met de kunstschatten van de oude ter Duinenabdij werd kennisgemaakt, waarna in de nieuwe leeszaal de stichtingsvergadering werd gehouden. De volgende maal wordt te Roeselare vergaderd. Interessant is ook dat men zich in deze studiekring zal toeleggen op het verzamelen van oude en moderne documenten.

Er is dus hoop voor de toekomst. Antoon Viaene wenst dat vele jongeren zullen aansluiten en de weg naar het Genootschap zullen vinden. Het is inderdaad mooi werk.

De historische stoet van 1958 te Brugge

Reeds geruime tijd hadden we vernomen dat de stad Brugge aan Z.E.H. Viaene gevraagd had de historische stoet te ontwerpen, die gepland wordt voor 1958, in het kader der Wereldtentoonstelling; zijn grote bevoegdheid op het gebied der lokale geschiedenis van Brugge en der algemene geschiedenis van de Middeleeuwen, waarover hij naast een zeer geprezen handboek ook verscheidene wetenschappelijke studiën heeft gepubliceerd, wees hem inderdaad aan voor deze taak. Aangezien vooralsnog maar weinig details bekend zijn over dit ontwerp, hebben we hem ook daarover vragen gesteld, waarop hij zeer geredelijk heeft geantwoord.

De beslissing een historische stoet te houden werd begin 1956 genomen, zo deelt hij ons mede; in maart 1956 werd hij door het stadsbestuur verzocht een ontwerp voor te bereiden, wat hij aanvaardde op uitdrukkelijke voorwaarde dat hij niet met de regie en de leiding van de stoet zou belast worden. Zijn voorstel kwam klaar in september 1956: in januari 1957 besliste het Stadsbestuur dit ontwerp te laten uitvoeren, met een enkele wijziging, nl. het voorstel een Waterstoet erbij te voegen werd niet weerhouden.

Als algemeen thema van de stoet had Antoon Viaene een uitzonderlijke feestelijke gebeurtenis uit het verleden van Brugge en Vlaanderen gekozen: de Blijde Inkomst van Karel de Stoute, hertog van Boergondië en Graaf van Vlaanderen, en zijn echtgenote Margareta, hertogin van York, op 3 juli 1468, ter gelegenheid van hun huwelijk gesloten te Damme; het schitterendste feest dat ooit te Brugge gehouden werd, volgens de Engelse hofjonker Paxton en de Excellente Chronike. Dit is het centraal

Filips de Goede en Karel de Stoute (Hofkerk te Innsbrück)

gegeven waarop de gehele stoet gebouwd is. Er zullen drie delen zijn: een historisch-legendarisch deel, een allegorisch deel en tenslotte de Blijde Inkomst zelf.

Het historisch-legendarisch deel moet de verheerlijking zijn van de grafelijke dynastie van Vlaanderen met het accent natuurlijk op de betrekkingen met Engeland, gezien het huwelijk van Karel de Stoute met een Engelse prinses.. Antoon Viaene wil dit deel niet uitgewerkt zien in de geest van Duclos, d.i. als een archeologische reconstructie van de vroege geschiedenis van Vlaanderen. Hij wil heel onze moderne wetenschappelijke-historische en critische - kennis van de geschiedenis van Vlaanderen terzijde leggen. Hij wil een uitbeelding der verschillende episoden volgens de geest en het gevoel van 1468, d.w.z. volgens de geschiedboeken van de vijftiende eeuw, volgens de oude kronieken. Deze kronieken nemen het niet al te nauw op met de geschiedenis; men zal dus vooral de legenden van Vlaanderen en het grafelijk huis uitgebeeld zien. Deze legenden, die voor de mensen van de 15^e eeuw de ware geschiedenis waren, spreken ook heden nog veel meer tot de geest en het gemoed van het volk dan de moderne critische geschiedenis. Een dergelijke opvatting biedt bovendien het onschatbaar voordeel dat de costumering meteen bevrijd wordt uit de boeien van de archeologie. De mensen van de 15^e eeuw, onze voorouders, archaïseerden immers naar eigen fantasie en niet naar oudheidkundige documenten. Daardoor krijgt dus de kunstenaar-ontwerper van de figuren en costumes vrij spel, wat slechts de spectaculaire waarde van de stoet kan ten goede komen.

[p. 264]

Al de groepen zullen actief zijn: sprekend, zingend of handelend. Er zullen lyrische en dramatische hoogtepunten zijn. Er zullen verscheidene hoogtepunten zijn van grote choreografie, zoals de heraldische groepen die de wisseling van het wapen van Vlaanderen en de kruising van de wapens van Vlaanderen en Boergondië voorstellen, zoals ook de groep van de Zwarte Dood en van de Goudmunten van Vlaanderen.

In de geest van 1468 verschijnen dan o.m. de Reus Finaert en Liederik de Forestier, de banvloek tegen de Straetens als moordenaars van Karel de Goede, de Friese Dijkwerkers en de Hond van Damme. De episode van 1302 zal zich bewegen rond de figuur van de Kwade Jeanne, de boze koningin van Frankrijk. De groep van de instelling van het Gulden Vlies, dat zo belangrijk is voor het huis van Boergondië, wordt geopend door een reidans rond Maria Crombrugge.

Het tweede deel, de allegorie van het huwelijk, zal volgens de ontwerper ongetwijfeld de meeste toeschouwers het sterkst boeien en tevens zal het zeer kenmerkend zijn voor de mentaliteit van de 15^e eeuw, die verlekkerd was op allegorische voorstellingen. Er worden hier vier grote choreografische ensemble's voorzien. De Babylonische roman wordt uitgebeeld met Pyramus en Thisbe, waarvan Ovidius de tragische liefdesgeschiedenis verhaald heeft. Hierop volgt de Karolingische roman met Helias de Zwaanridder, de legendarische stamvader der hertogen van Brabant, welke titel Karel de Stoute eveneens draagt. De Keltische roman mocht natuurlijk niet ontbreken, wijl Karel de Stoute een dochter van de Engelse koning huwde en de vriendschap met Engeland een grote rol speelde voor de uitvoering van zijn plannen; daarom zullen Koning Arthur en Guinevere en de groep van de Tafelronde een ereplaats krijgen. Het allegorische deel sluit met de evocatie van de roman van Floris en Blancefloer; dit niet alleen terwille van de tedere harten, die zich door de mooie idylle zullen laten ontroeren, maar ook ter ere van de witte bloem, de Witte Roos van York; een choreografische groep zal deze laatste verheerlijken: 1468 valt immers midden in de periode der Engelse geschiedenis, die door de strijd der twee rozen (York en Lancaster) wordt gekenmerkt.

De Blijde Inkomst van Karel de Stoute en Margareta van York in de goede Brugse stede zal in luister niet moeten onderdoen voor de eerste twee delen van de stoet. Voorop komen drie voorafbeeldingen: het onthaal van Jozef als onderkoning van Egypte, het onthaal van Julius Caesar te Rome en het onthaal van Constantijn de Grote na zijn overwinning op Maxentius bij de Pons Milvius. De eigenlijke Blijde Inkomst bestaat uit de magistraat, de ambachten en neringen, de vreemde natiën, en natuurlijk als bekroning: de Hertog en de Hertogin met hun gevolg, schitterend in de weelde van het huis van Boergondië. Bij de corporaties komt o.m. een grote groep met de vlaggen der ambachten; de tanende herfstglorie van Brugge zal blijken uit de rijke groep der vreemde consulaten en kooplieden. Er is ook een grote groep voorzien met de bruidgiften: stukken wijn, scheepjes met zuidvruchten en specerijen, het zilveren beeld van Sinte Margriete, de paarden en jachthonden... Vóór de triomfwagen van Leeuw en Luipaard, die de stoet besluit, wordt de Gouden Boom van het Tornooi door Ridders van het Gulden Vlies naar het strijdperk geleid...

Toen we Antoon Viaene verlieten dwarrelden de grootse taferelen ons voor de geest. Het is werkelijk een fantastisch ontwerp dat hij heeft uitgedacht en gepland en waarvan de uitwerking een der hoogtepunten moet worden van het Expositiejaar. Het wordt een geweldige inspanning van de stad Brugge; men voorziet zo maar 2.000 figuranten en meer dan 20 wagens. Heel wat kunstenaars zullen aan het werk gezet worden om aan dit groots ontwerp kleur en gestalte te geven. Te gelegener tijd zullen we voor ons blad een ontmoeting hebben met regisseur, tekenaar en choreograaf, bij wie de uitwerking der plannen van Antoon Viaene zal berusten; zij kunnen zich geen meer begeesterende taak dromen.

A.S.