West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 254]

Het weekend van Dietsche Warande en Belfort

Op zaterdag 27 en zondag 28 juni ging in het KAJ-domein van Huizingen-Dworp het negende weekend door van het meest eerbiedwaardige der Vlaamse litteraire bladen. Wij willen niet blijven stilstaan bij de pittoreske aspecten die dergelijke bijeenkomsten altijd vertonen; ook niet bij de uiterst belangwekkende uiteenzetting van Raymond Brulez over het ontstaan van zijn litterair werk, waarvan een groot deel in onze provincie tot stand kwam of erdoor werd geïnspireerd; noch bij de figuur van Gery Helderenberg, die gepresenteerd werd door Hubert Van Herreweghen en die zelf enkele onuitgegeven gedichten voorlas, waarvan wij er één in ons nummer over de beeldhouwkunst hopen op te nemen. Het belangrijkste deel der samenkomst was echter ongetwijfeld het ongewoon vrijmoedig debat dat de zaterdagavond gehouden werd over ‘vrijheid en gebondenheid van de romancier’.

Niets liet eerst vermoeden welke richting de vergadering zou uitgaan; de organisatoren hadden immers gevraagd aan de dichter Dewilde voor te lezen uit eigen werk; misschien bedoelden zij hierbij een paradijselijk serene sfeer te scheppen, vooraleer de besprekingen ingezet werden; hiervoor waren de Rivierareisindrukken van Dewilde inderdaad uiterst geschikt. Maar weldra kwamen de protagonisten plaats nemen op het verhoogje; daar was zo weinig ruimte dat, toen voorzitter Prof. Albert Westerlinck verontschuldigingen aanbood voor de door ongesteldheid verhinderde Emiel Van Hemeldonck, eenieder zich afvroeg waar men hem had kunnen installeren moest hij er wel bij geweest zijn. Het is op de ontmoetingsdag tussen Vlaamse en Hollandse schrijvers en kritici te Kasterlee, waarbij Van Hemeldonck een belangrijke rol had gespeeld, dat het idee ontstond, zo verklaart de voorzitter, het daar gehouden debat over de vrijheid van de katholieke romancier voort te zetten.

André Demedts komt het eerst aan het woord. Ik weet dat ik veroordeeld ben, begint hij, vermits ik hier optreed om de gebondenheid en de traditie te verdedigen. Hij schijnt echter geenszins zinnens zich zo maar goedschiks te laten doen, spijts zijn gekende inschikkelijkheid en toegevendheid. Zeer handig herinnert hij eraan dat hijzelf vijfentwintig jaar geleden een heftig verdediger was van de vrijheid; wij waren immers van mening, zegt hij, dat het gehele leven in de kunst moest worden opgenomen, en dus ook de zonde, zo men het leven niet wilde vervalsen; het was immers onze plicht eerlijk te zijn tegenover God, onszelf en de christene gemeenschap; zo niet, dan veroordeelden we ons overigens tot onbeduidendheid en weigerden wij de uitdaging te aanvaarden, die de tijd ons als katholieken toeslingerde. Toen wij echter voor de vrijheid optraden, toen aanvaardden wij daarnaast de noodzakelijke gebondenheid van de katholiek, gaat Demedts verder, een gebondenheid, die niet in de eerste plaats het zesde en negende gebod betreft, maar het geheel van het christendom en van het geloof. Spijtig genoeg moeten we vaststellen dat vele jongere schrijvers deze gebondenheid niet meer aanvaarden; zij verwerpen de normen der christelijke gemeenschap; zij vergeten hierbij dat het leven meer is dan het lelijke en het gemene, dat de kunst de totale waarheid weergeven moet, en wel zoals wij haar als christenen zien: geweten tenslotte eist hij. Zo men aan katholieken verwijten moet minder hoogstaand werk te produceren, dan ligt dit volgens Demedts niet aan ons christendom, maar wel aan onze mindere bekwaamheid en vaardigheid. En dit is vooral zaak van opvoeding: dertig jaar terug verwaarloosde men het de literatuur van na Gezelle, de grote Europese schrijvers en de moderne problematiek aan te leren; het toezicht was te streng en te traditioneel in onze scholen op litterair gebied om de ontwikkeling van een moderne sensibiliteit mogelijk te maken, zodat deze ons steeds enigszins vreemd blijft; ook het godsdienstonderwijs was niet aangepast aan de moderne eisen. Bovendien ontbraken te zeer in het Vlaamse katholieke kamp deze geweldige temperamenten, die in Frankrijk, Duitsland, Engeland de vrijheid hebben kunnen veroveren zonder het christendom op te geven.

Valeer Van Kerkhove is de eerste der verdedigers van de vrijheid der katholieke romanciers. Volgens hem is het probleem niet of we over de zonde mogen schrijven, want het gaat niet om de zonde, maar om de zondaar; de wereld is nu eenmaal een gevallen wereld en dus kunnen we niet anders dan over zondaars schrijven. Als christen zijn wij in een uitzonderlijk gunstige positie om dit te doen, gezien het perspectief dat het geloof ons schenkt door de leer over zonde en genade, hemel en hel, uitverkiezing en verlossing. Maar men heeft in onze katholieke literatuur teveel aan ‘lintmetermoraal’ gedaan; men heeft zoveel over de deugd gesproken dat we ervoor tegenzin kregen. Onze litteraire opvoeding was inderdaad onvoldoende, maar vooral is het onze opvoeding tot christenen die te middeleeuws is gebleven: onze cathechismus, ons christendom dat we nu moeten actualiseren, waar staat het? Kunnen we de dingen van deze tijd aan met het christendom dat we kregen? Buitenlandse katholieke schrijvers zoals Mauriac of Greene doen ons, brave Vlamingen, opschrikken; maar die mensen hebben hun tijd aangedurfd; zij hebben het oude christendom een nieuw gelaat geschonken. Wij moeten nieuwe christenen worden, die de tijdsproblemen durven in de ogen te zien, inbegrepen de erotiek, niet om ze op te blazen, maar om ze in haar juiste proportie en perspectief te beschouwen; daartoe is alleen de katholieke schrijver in staat ook indien zijn milieu hem nog niet begrijpt.

De tweede verdediger der gebondenheid had Emiel Van Hemeldonck moeten zijn. Westerlinck las een korte verklaring van hem, die in feite het probleem niet veel vooruit helpt en het ook niet bedoelt. In Vlaanderen, zo schrijft hij, is de onkuisheid nog steeds de zonde, in tegenstelling tot Nederland, waar dit wegens de controverse niet meer zo zou zijn; er moet op dit terrein een verruiming komen, maar Van Hemeldonck twijfelt eraan of hij persoonlijk zijn werk nog in deze zin zou veranderen; overigens het publiek is voor deze verruiming nog niet rijp. In elk geval, besluit hij, de schrijver moet zich zijn sociale rol bewust zijn en zijn gewetensverantwoordelijkheden opnemen.

De tweede advokaat der vrijheid, P. Frans Van Bladel s.j., hoofdredacteur van het tijdschrift Streven, brengt een spitsvondig onderscheid naarvoor, waarmede hij hoopt de belangrijkste moeilijkheden op te ruimen. Er is enerzijds het brede publiek, dat maar lectuur vraagt; het is conformistisch en traditioneel; wie voor deze lezers schrijft moet erop waken hun evenwicht niet te storen, hen niet te schokken. Maar daarnaast is er een beperkter en meer geschoold publiek, dat literatuur vraagt; dit publiek wil juist geschokt worden en de artist heeft de plicht aan dit gewettigd verlangen te voldoen, aldus P. Van Bladel; immers dit publiek bezit zijn eigen denkvermogen en zijn eigen verantwoordelijkheid en kan zelf herscheppen en herdenken wat de schrijver het voorlegt. Bijgevolg kan de kunst zich hier niet tevreden stellen met pasklare formules; de kunstenaar moet dus ook niet de catechismus zo maar weergeven: hij moet zijn eigen kijk op de catechismus mededelen. De vraag is nu volgens Van Bladel of er Vlaamse katholieke schrijvers zijn die hieraan beantwoorden,

[p. 255]

die geen lectuur alleen verzorgen, maar waarachtige grote literatuur schrijven. Tenslotte vraagt hij met een paar boutades ofte straffe spreuken te mogen besluiten; vooreerst beweert hij dat, zo het waar is dat de twee beruchtste niet-katholieke Vlaamse auteurs in feite ‘interessanter’ zijn dan de meeste katholieke, het ook waar is dat die twee heel wat minder belangrijk zijn dan buitenlandse katholieke auteurs als Bernanos of Greene; ten tweede verklaart hij dat er heel wat minder taboes zijn voor schrijvers als de katholieke Elisabeth Langgässer, dan voor een niet-katholiek als Erskine Caldwell.

Elke spreker had tien minuten gekregen voor zijn pleidooi; daarop mochten zij nog over enkele ogenblikken beschikken voor de replieken.

André Demedts stelt onmiddellijk een o.i. zeer rake vraag: is er geen neiging om het ‘litteraire’ te verwarren met het ‘interessante’? Dit is in feite verkeerd; de behandeling van het kwaad kan pikanter zijn, maar in se is de deugd ‘litterair’ beschouwd niet minder waardevol; alles hangt af van het talent van de schrijver; daar ligt de kunstwaarde; men mag het begrip ‘literatuur’ dus niet vervalsen en de esthetische normen niet verwaarlozen. Anderzijds stelt hij vast dat de problematiek en vooral de erotiek bij vele niet-katholieken vooral werkelijk verstommend is; dat alles is overdreven, is onecht, stemt niet overeen met de waarheid, is in de werkelijkheid niet te realiseren.

Valeer Van Kerkhove komt terug op zijn idee dat het niet gaat om deugd of ondeugd, maar om de mens; ook gaat het niet om de katholieke schrijver, maar om een katholiek, die schrijft, wat op duizend manieren kan gebeuren. De verantwoordelijkheid van de schrijver bestaat niet hierin dat hij ‘nooit een maagd doet blozen’; hij heeft zijn verantwoordelijkheid tegenover God op te nemen, God alleen; het publiek zelf heeft ook zijn verantwoordelijkheid en die kan de schrijver niet op zich nemen. Wat ons schrijvers betreft, wij hebben ons los te werken uit een eeuwenoude christelijke aderverkalking, zoals de niet-katholieken dit gedaan hebben; dat is het juist wat zij voor hebben op ons, zelfs in de hypothese van gelijkheid in talent. Wij moeten dus vrije, nieuwe christenen worden, die de actuele problematiek, zonder oogkleppen, durven te zien in het volle licht van ons geloof.

P. Van Bladel meent dat ons vooral christelijk individualisme ontbreekt: het behandelen van de christelijke waarheid als iets dat we zelf hebben gevonden en veroverd. In die zin moet de schrijver medewerken aan de hernieuwing van de theologie zelf; zijn intuitie geeft hem daartoe een speciale bevoegdheid; hij wijst op Greene, die heel wat aspecten van theologie en moraal heeft vernieuwd. Overigens het geloof is niet als een vast bezit te beschouwen, maar als een onvast evenwicht, dat men elk ogenblik moet veroveren; het kerkelijk milieu waarin we leven geeft ons natuurlijk gemakkelijkheden om de waarheid te bezitten, maar dit sluit niet uit dat we voortdurend moeten strijden om haar te veroveren.

Het publiek kreeg thans gelegenheid ook zijn woord mede te spreken. De hoofdredacteur van Roeping, de Nederlander Lambert Tegenbosch herinnert aan Baudelaire's gezegde: het publiek is een uurwerk, dat achterloopt ten opzichte van de kunstenaar; dat het milieu niet mee is, daar is dus niet aan te ontkomen. Bovendien is de romancier niet meester van de ontwikkeling die zijn figuren zullen ondergaan gedurende het groeiproces van zijn roman. Van Kerkhove beaamt dit in zijn antwoord en onderlijnt het recht van de auteur om zijn milieu te schokken en voor te zijn op zijn milieu; het is overigens tegenwoordig moeilijk geworden om de mensen nog te schokken. Hierop doet dhr. Klaassen van de Standaard een beroep op het gezond verstand: pas op met jullie schokken; men moet maat houden en zijn verantwoordelijkheid begrijpen.

Albert Westerlinck meent enkele vragen te moeten stellen: akkoord, zegt hij, wij kunnen een ‘schokliteratuur’ wensen, maar: Is het gewettigd dat de literator zijn eigen problematiek zomaar op de markt werpt? Heeft de literator het recht katholieke instellingen zonder meer te bekriticeren? Is de literator niet gehouden zekere grenzen niet te overschrijden, bepaald wat betreft de sexualiteit? P. Van Bladel verwijst hierop naar het Evangelie; zoals Christus moet ook de literator soms zwijgen: ‘Ik heb U nog zo veel te zeggen, maar ge kunt het nog niet dragen’. Er zijn dus wel grenzen aan het zeggingsrecht. Zoals overigens ook aan het recht de christene instellingen te bekriticeren: dit is plicht, maar het moet op doelmatige en dus voorzichtige wijze geschieden. Maar daarbuiten is er nog zoveel te doen dat niet gedaan wordt en zou moeten gedaan worden, niet alleen in het zuiver religieuse, maar ook in het litteraire. In elk geval de atmosfeer van christelijke hypocrisie, waarin we leven, moet gebroken worden.

Eenieder vond het spijtig dat thans het debat moest afgebroken worden om plaats te maken voor het meer gezellige deel van de avond. Er werd natuurlijk nog heel wat nagepraat in persoonlijke gesprekken. Aldus hoorden we Dr. Grauls verklaren dat alle leraars niet over dezelfde kam mogen geschoren worden: sommige blijven haperen in de 17^e eeuw, maar andere sluiten voortdurend aan bij de actuele literatuur, zoals de leraar die hij vijftig jaar geleden had te Hasselt. Sommige toehoorders waren eerder skeptisch ten overstaan van de zogen. schokliteratuur: waarom moet de literator toegeven aan de sensatielust? waarom ziet men er zovelen hun sukses bouwen op de ergernis en het schandaal? is het wel een bewijs van litteraire waarde en talent als men systematisch de meest ergerlijke onder de Amerikaanse auteurs imiteert? Elk auteur heeft voor zich zelf uit te maken wat mag en wat niet mag, was gezegd geworden; maar dit beginsel brengt in de praktijk heel wat moeilijkheden mede... De algemene indruk was dat het probleem nog niet volledig opgelost was.

Nabeschouwingen

Men beschouwe de opinies die in dit debat werden uitgesproken niet als volstrekt geldende beginselen; het zijn slechts pogingen, die vrijmoedig werden naar voor gebracht, goedgemeende pogingen komende van mensen, die hun verantwoordelijkheid hebben durven opnemen, zowel tegenover het Vlaamse publiek en de morele gaafheid van ons volk, als tegenover onze katholieke literatuur die ongetwijfeld een crisisperiode doormaakt. Dit alleen reeds moet ons dankbaar en mild stemmen tegenover hen. Zij zullen het ons echter niet ten kwade duiden als we enkele aanmerkingen bij sommige gezegden neerschrijven:

1. Het onderscheid tussen een publiek dat ‘lectuur’ vraagt en een ander publiek dat recht heeft op ‘literatuur’ is o.i. in de praktijk moeilijk te trekken; hetzelfde geldt voor de twee types van letterkundigen. De actuele toestand op gebied van geloof en moraliteit bij ons intellectuelen schijnt er niet op te wijzen dat wij zo veel meer ‘immuun’ zouden zijn dan het gewone volk; wij zien immers dat vele intellectuelen zich als een soort Übermenschen beschouwen, die zich Nietzscheaans verheven achten boven Goed en Kwaad en een superieur skepticisme aan de dag leggen tegenover alle absolute waarheid.

[p. 256]

2. Strikt logisch beschouwd is het volstrekt waar dat de zonden tegen het zesde en het negende gebod niet de voornaamste zijn. Maar psychologisch ligt de zaak wel meestal enigszins anders; ons volk heeft Freud niet nodig gehad om de kolossale betekenis van het seksuele te erkennen in het dagelijkse leven. Het verlangen naar verruiming der gedachten op dit gebied gaat spijtig genoeg soms ook gepaard met de tendens om het zondebesef zelf te verdringen en een moraal zonder zonde op te bouwen.

3. Het is al te gemakkelijk te spreken van schijnheiligheid als men een schrijver zijn te grote ‘vrijheid’ verwijt. Gezelle's reactie op Streuvels' eerste romans was: Gij zult naar de hel gaan; hij was zeker niet ruim genoeg en zijn oordeel was te streng; maar hij was geen schijnheilige en hij liep ook niet met oogkleppen: hij wist verduiveld goed wat er in de mens steekt. In Gezelle's tijd en tot voor kort overdreef men in de zin der gebondenheid; maar thans schijnt men het andere uiterste te kiezen. In medio virtus.

4. Een probleem verandert dikwijls totaal van uitzicht, naargelang de termen die gebruikt worden om het te stellen. Waarom niet spreken van ‘zelftucht’ i.p.v. ‘gebondenheid’? ‘Gebondenheid’ klinkt altijd weinig sympathiek. Ook de term ‘vrijheid’ is nogal... schijnheilig, vermits velen dit begrijpen zullen als het ‘recht om de vrijheid te misbruiken’.

5. Een goed deel katholieke schrijvers lijdt aan een minderwaardigheidscomplex; zij knoteren en kniezen, breken elkaar af, zien op naar het andere kamp. Ook dat gaat samen met het algemene tijdsgebeuren; het is de weerspiegeling in de letterkunde van een bij katholieken al te verspreid defaitisme. Wanneer de noodzakelijke bundeling der krachten?

A.S.