West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 84]

De beeldende kunsten in Limburg

Pierre Cox: Vrouw.

Pierre Cox: Twee figuren.

Na de bevrijding is in Limburg een frisse jonge wind gevaren in het artistieke leven. Zulks is vooral te wijten aan het ontstaan van een geleide en doelbewuste kunstbeweging, die zich onder het voorzitterschap van de Heer K. Van Bockryck, Griffier der Provincie, in de schoot van de Federatie voor Beeldende Kunsten manifesteert.

Vooreerst werd de strijd aangebonden tegen een mentaliteit van regionalistische zelfvoldaanheid en van romantisch dwepen met een heimatkunst, die al te dikwijls haar inspiratie niet verder put dan in het tot in 't oneindige herhaalde Kempische natuurmotief, waarbij het penseel van de kunstenaar tenslotte even automatisch over het doek glijdt als de heiboer de duizendvoudig herhaalde beweging met zijn spade in de dorre zandgrond verricht. Kunst is een zaak des geestes en er werd terdege aangevoeld dat verdere kulturele stagnatie een ware ramp zou betekenen in een provincie die, dank zij de industriële ontwikkeling der kolenbekkens, met reuzenschreden op de weg der economische en sociale evolutie vooruitschrijdt.

Het is immers al te waar dat de sociaal-economische toestanden in de vorige en in het begin van onze eeuw een logische en eigentijds gerichte evolutie en bloei van het artistieke leven onmogelijk maakten. Er ontbrak in Limburg zowel de intellectuele élite als de kapitaalkrachtige burgerij om een levende kunst te stimuleren en haar bestaansmogelijkheden te bieden. Desondanks heeft er hier nimmer een volstrekt artistiek vacuum bestaan, want meerdere eerlijke kunstenaars hebben in de tweede helft van de vorige eeuw en in de periode tot aan de tweede wereldoorlog minstens op het gebied der schilderkunst lofwaardige pogingen gedaan om een plaats in het nationale kunstleven te veroveren. Zulks moge blijken uit een bondig algemeen overzicht der artistieke activiteit.

In de tweede helft van de 19^de eeuw beoefenden de weinige artiesten, die naam waardig, een kunst die in het teken stond van academisme en romantiek, zoals ze tot uiting komt in historische en godsdienstige taferelen, evenals in genrestukken en portretten. Natuurlijk zou rond de jaren 80, na de zegetocht van de realistisch-impressionistische natuurschildering in ons land, ook in Limburg het landschapgenre oppermachtig gaan heersen.

De eerste Limburgse schilder met nationale allures, is Godfried Guffens (Hasselt 1823 - Schaarbeek 1901). Na zijn eerste buitenlandse contacten wijdde hij zich in ons land met vurig idealisme aan de monumentale wandschildering. Vooral na een tweejaarlijkse reis in Duitsland en Italië meende hij de maatstaven gevonden te hebben voor een nieuwe godsdienstige en verheven kunst in de geest der Middeleeuwen met, zoals de Duitse Nazareners, de Christelijke Italiaanse kunst van het Quatrocento en het Cinquecento voor ogen. Indien hij tenslotte gezondigd heeft door te romantische geest en door te theatraal gebaar, toch heeft zijn werk sporen nagelaten in ons land, na de uitvoering van

[p. 85]

belangrijke frescoschilderingen o.a. in de Hallen van Ieper, in O.L. Vrouwkerk van Sint-Niklaas, in de Schepenzaal van Kortrijk, verder in kerken te Antwerpen, Leuven, enz.

Jan Rosier (Lanaken 1858 - Antwerpen 1931) en Jef Swennen (Hasselt 1871-1905), die nu zo academisch schijnen in hun genrestukken, historische taferelen en portretten, hebben toch ook enkele meer directe werken nagelaten.

Toen de les van het Franse impressionisme onze nationale kunstenaars de weg wees naar de open natuur werd één der schilders van de school van Tervuren, Jef Coosemans (Brussel 1865-1904), zelf bewonderaar van Hippolyte Boulenger, de ontdekker van de poëzie die het toenmaals ongerepte Kempische landschap van de streek rond Genk als nieuwe inspiratiebron bood. Rond 1880 wist hij door zijn voorbeeld twee Limburgers, Djef Anten (Hasselt 1851-1913) en Karel Theunissen (As 1871 - Bosvoorde 1948), zodanig te bezielen dat ze groeiden tot volwaardige landschapschilders, die niet moeten onderdoen voor schilders die in het genre heel wat groter faam verworven hebben.

Djef Anten, feitelijk autodidact, heeft ons uit zijn eerste periode een aantal realistische natuurtaferelen nagelaten, waarin hij het landschap rond Hasselt met een verbluffende fijne speling van het zilverachtig licht boven beek en berkenbosjes evokeert. Nadien evolueerde hij naar een kleuriger impressionisme, om tenslotte nog even te proeven van het pointillisme.

Karel Theunissen kwam eerder laattijdig tot de impressionistische landschapschildering, na eerst het grote genrestuk te hebben beoefend en zelfs na in de lijn van Laermans het sociale element in de Limburgse kunst geïntroduceerd te hebben.

Genk werd dus reeds van na 1870 een centrum, waar in de zomer talrijke landschapschilders in het Hôtel des Artistes vertoefden. Feitelijk hebben zich twee inwijkelingen in de streek, door zich definitief te Genk te vestigen, de misschien ten onrechte aldus genoemde School van Genk gesticht.

Het waren Emiel Van Doren (Brussel 1865 - Genk 1948) en Armand Maclot (Antwerpen 1877), beiden ontegensprekelijk eerlijke en knappe kunstenaars, die in hun gevulde loopbaan alle aspecten van de Kempen in de loop der seizoenen en der uren meesterlijk gepenseeld hebben. Zij mogen dan een realistisch-impressionistische kunst beoefend hebben in een tijd dat elders de eigenlijk scheppende periode in het genre sinds lang had afgedaan, ook mag een goed deel van hun doeken de stempel van het salonstuk dragen, toch hebben ze, door hun ernst en door het peilen in de ziel van het zo verscheiden Kempische landschap, werken geschapen die heel wat meer bekendheid verdienen. Van Doren is de

Paule Nolens: Meisje.

Br. Maximinus (Victor van Maarbeek): Franciskus.

[p. 86]

Armand Van Rompaye: De Fluitspeelster.

Rik Rappoort: Vrouw.

gevoelige dichter, die met lyrische noot en met subtiele toets de meest onverwachte en toch zo reële atmosferische effecten over heide en moeras gepenseeld heeft. Maclot daarentegen is de filosofisch gerichte natuur, die met brede toets en stevige compositie meer de constanten van het natuurbeeld dan de vluchtige indrukken heeft vastgelegd. Na hen is de impressionistische schildering van het Kempische landschap definitief in het stadium van het academisme getreden en alle werk van leerlingen en anderen is, vergeleken bij hun kunst, gewoon epigonisme geworden.

We laten tenslotte Karel Wellens (Lummen 1889) de verdienste met zijn interieurs van oude hoeven en hutten het folkloristische element voor de Limburgse gemeenschap bestendigd te hebben.

Ook Haspengouw heeft zijn schilders gehad, die daar vooral onder de charme kwamen der bloeiende boomgaarden en geïmponeerd werden door de gouden deining der oneindige tarwevelden. Pater Lodewijk Taymans, s.j. (Turnhout 1874 - Alken 1937) was de eerste om in luministische tinten het Zuid-Limburgse landschap uit te beelden, terwijl ook Jozef Tysmans (Hemiksem 1893) zich definitief te St. Truiden vestigde om in een optimistische en poëtische stemming alle indrukken op het motief in tintelende kleurenbeelden te vertolken.

Heel anders zag Lambert Lemmens (Gotem 1893 - St. Truiden 1952) de natuur van zijn geboortestreek. Een dieper doorpeilen in het wezen der dingen en der kunst wekte spoedig zijn sympathie op voor het Vlaams expressionisme. Zijn visie, zijn stijl en koloriet werden er derwijze door beïnvloed dat hij de enige Limburger is wiens doeken, minstens gedurende een belangrijke periode van zijn carrière, bij het landschapsbeeld van Permeke en Gust De Smedt aansluiten.

Ook Lucien Nolens (Hasselt 1879-1954) zou in zijn op atelier uitgevoerde landschappen een persoonlijke visie ontwikkelen. Geweld en sereniteit zijn bij hem de uiterste polen, terwijl menig doek de kunst van Jacob Smits evokeert en een symbolische zegging inhoudt. Hij is ook de enige die in zijn landschappen, onder vorm van bonkige figuren, de boer en de industriearbeider integreerde.

Gaston Jozef Wallaert (Brussel 1889 - Hasselt 1954) was het type van de rusteloze zoeker en zwerver, de enige die hier de boodschap bracht van de helle fauvistische kleuren. Zijn landschappen zijn soms impressionistisch door het levendige koloriet en de verdeelde tonen, doch meestal krijgen zij een expressionistisch karakter door de lyrische bewogenheid die de vormen geweld aandoet, zulks in functie van zijn bruisend gemoedsleven. Hij die in rusteloze aandrang alle genres beoefend heeft, tot zelfs het religieuze schilderij toe, was te ongedisciplineerd

[p. 87]

Jos Geboers: Schepen.

om werk van gelijke waarde te scheppen, doch waar hij zijn onderwerp beheerste heeft hij stellig schoonheid voortgebracht.

De schilder die tenslotte het zuiverst de Limburgse geest vertolkt, met de nadruk op dinstinctie en frisse levenskracht, is Paul Hermans (Hasselt 1898). Hij is de soepelste, de dichterlijkste en soms de guitigste onzer oudere landschapschilders, zo wat de Saverys van de Demervallei. Zijn hoogtepunt bereikte hij in de jaren vóór de oorlog, toen hij al de poëzie van zijn rijk en voornaam palet op gedempte wijze wist te laten spelen in donkere, groots en synthetisch geziene taferelen, die ons als het beeld van een soort gepoëtiseerd expressionisme bieden.

En hier belanden wij bij de generatie die grotendeels na 1914 geboren werd en in de jaren na de laatste oorlog het aanschijn van de kunst in Limburg volledig veranderde. De breuk met de oudere generatie is zo brutaal geweest dat nu nog een aanzienlijk deel van het publiek vijandig of minstens achterdochtig tegenover de nieuwe artistieke productie staat. Heel spontaan zijn deze jongeren eigentijds gaan denken en voelen. Wel zijn er zekere constanten in de geaardheid van de Limburger, die onze nieuwe kunst in haar essentie en haar voorkomen determinerend beïnvloeden. Aldus kan verklaard worden waarom onze jonge

Pierre Terra: Vrouw.

[p. 88]

Roger Daniels: Musicerende Engelen.

Jeanne Davenne: Jan.

Ludo Laagland: Zelfportret.

naoorlogse kunst nimmer een experimenteel of avant-gardeaspect draagt en dat zelfs de nonfiguratieve kunst geen bijval kent. De nieuwe artistieke stroming is immers hoofdzakelijk afgestemd op de vrije figurencompositie, nu eens met de nadruk op een expressieve vormentaal, dan eens op een synthetische doch kleurige compositie.

Het streven naar sprankelend koloristisch effect wordt echter het verst doorgedreven in het stilleven, genre dat eveneens op de voorgrond treedt en waarin wellicht het best de bedoelingen en de verworvenheden van de abstracte schilderkunst worden toegepast.

Die ernst, die humane afstemming, dat uitblijven van het experiment en van het avontuur zijn te wijten zowel aan het milieu als aan het karakter van onze artiesten. Het milieu is immers niet rijp voor avant-gardekunst, vermits er nooit enige traditie van die aard bestaan heeft. Daarbij komt dan dat indien elders, in rijpere kultuurcentra, de kunst de weerspiegeling is van de universele onrust en verwarring, of van de ontbinding van een oververzadigde maatschappij, de Limburger door zijn godsdienstige levenshouding en door zijn sociale positie nog vast op idealistische bodem staat. Hij gelooft nog in de levende waarden der westerse Christelijke beschaving en in de humanistische traditie. Aldus gelooft de kunstenaar van de jonge generatie dat een kunst die op het humane geaxeerd blijft even leefbaar is en minstens op even waarachtige esthetische waarden steunt als de experimentele en de abstracte kunst.

Daarbij schijnt bij de meesten onder hen, te recht of te onrecht, de mening te overheersen dat de abstractie in het stadium van het academisme verzeild is, zodat ze liever bepaalde verworvenheden, vooral op het gebied der tuchtvolle compositie en der decoratieve effecten van de kleur, ten volle benutten.

De stoot tot de machtsovername door de jongeren in de Limburgse kunstwereld dateert sinds een memorabele tentoonstelling met als onderwerp De Mijn, die in 1951 ouderen en jongeren met hun werk voor een bevoegde en onpartijdige vreemde jury plaatste, die alle prijzen zonder onderscheid toekende aan de nieuwgekomenen, waarop oudere kunstenaars en publiek slechts spottend neerzagen.

Sindsdien heeft de jonge Limburgse kunst haar sporen verdiend met zeer geslaagde groepstentoonstellingen te Nijmegen (1952), Maastricht (1954) en in internationaal verband te Kerkrade (1954), waar zowel de Nederlandse als de Rijnlandse pers de Limburgse inzending op kop plaatste; verder nog te Antwerpen (1954 en 1956) en te Hasselt. Ook individuële prestaties bleven niet uit en vooral Pierre Cox (Hasselt 1916) heeft in heel wat binnen- en buitenlandse kunstmiddens naam gemaakt, terwijl ook reeds een paar zijner werken in de collectie Graindorge werden opgenomen. Hij is trouwens niet alleen de oudere der nieuwe kunstenaarsgeneratie doch ook de spil der jeugdige beweging. Vooral zijn kunst wijst op een treffende synthese van wat de moderne kunststromingen aan vitale elementen hebben bijgebracht. Na een korte tijd van aarzelen is hij definitief de figuratieve, de humane strekking in de kunst toegetreden.

De hoofdkenmerken liggen besloten in een uitzonderlijk fris en gedistingeerd zacht-fauvistisch koloriet, opgenomen in een harmonische en volkomen rationeel gebouwde compositie waarin

[p. 89]

de lijn kenbaar draagster is van het hele opzet. Zijn werk draagt ook doorgaans in sterke mate een zuiver muraal aspect.

In het algemeen is, na slechts een vijftal jaren activiteit, het werk onzer jongeren nog niet in vaste lijn te vatten, daar het vanzelfsprekend nog voortdurend evolueert. Een totaalbeeld ophangen wordt dan nog bemoeilijkt door het in de grond zo verheugende feit dat thans door die jongeren niet uitsluitend geschilderd wordt, doch dat ook andere kunstvormen beoefend worden, zoals de wand- en glasschildering, de beeldhouwkunst en de keramiek.

Aldus is wellicht Paule Nolens (Hasselt 1924) de veelzijdigste onzer artiesten. Ze toont haar voorkeur voor de wandschildering in haar grote taferelen in tempera, met als motief statige vrouwenfiguren, die tegen een neutrale, dikwijls lichtgroene achtergrond, met grote uniforme kleurenvlakken oprijzen, terwijl de hoofdtonen door enkele sobere detailmotieven gerehausseerd worden. Haar topprestatie, tevens de monumentaalste opdracht die in Limburg ooit uitgevoerd werd, is de beschildering der wanden van het koor der neogothische St.-Hubertuskerk van Runkst (parochie van Hasselt), waar zij in zes machtige taferelen (in totaal ± 20 m op 4,50 m) leven en legende van de patroonheilige heeft uitgebeeld. Dit werk wordt door velen, ook door kunstenaars uit Nederlands-Limburg, als een zeer merkwaardige verwezenlijking op het gebied der hedendaagse kerkelijke kunst beschouwd.

Door de vestiging van Broeder Maximinus (Victor van Maarbeek - Turnhout 1903) te Tessenderloo neemt het religieuze schilderij bij ons een vaste plaats in. Hij heeft het religieuze onderwerp trachten te vernieuwen door het te zien in functie van de hedendaagse maatschappij. De recente wandschilderingen en de kruisweg in de kapel der Broeders van Liefde te Hasselt zijn als een synthese van heel zijn werk.

Tussen de jongeren, die sinds de oorlog op de voorgrond traden, schildert Roger Daniels (St. Truiden 1924) met voorliefde meisjes- en kinderfiguren in interieur en streeft naar zuiverder decoratief effect in stijlvolle stillevens. Ook is hij de enige die eerder als experiment enkele abstracte werken geschilderd heeft.

Zeer gevoelig van kleur zijn de stillevens van Rik Rappoort (St. Truiden 1932), waarin wel eens iets doorschemert van zijn bijzondere aanleg voor de kunstaffiche, zowel als men in de vlakke en expressieve figuren van Armand Van Rompaye (Zonhoven 1928) vaak de lijn en het vlak van de glazenier voelt doorbreken.

Jozef Geboers (Lommel 1911) wist onlangs beslag te leggen op de Tweejaarlijkse Prijs voor Schilderkunst met enkele doeken die, naar het semi-abstracte

August Vander Meersch (Broeder Vincent): Landschap.

René Thonon: Fétichen.

[p. 90]

Raf Mailleux: Figuur.

Vic Beirens: Zeemeermin.

procédé van Manessier en Singier, het onderwerp der bootjes in een spel van kleine delikaatgekleurde vlakjes voorstellen.

In de sterk geëmpateerde kanaalzichten van Jeanne Davenne (Luik 1917) scheppen onvermengde, sterk sprekende gele, rode, blauwe en groene kleuren een lyrisch, niet steeds rationeel beheerst stemmingsbeeld, zulks zonder enige lineaire steun.

Ludo Laagland (Paal 1923), tevens dichter, behoudt in zijn figurenschildering een zeer litteraire inhoud, soms met illustratief karakter. Hij is de enige, samen met Frater Humberto, die naar diepere menselijke uitdrukking streeft.

Tenslotte neemt Karel Coenen (Lommel 1908) heel stemmige en geanimeerde landschappen voor zijn rekening.

Meerdere technisch bijzonder onderlegde elementen houden het intussen bij het traditionele landschapsbeeld of bij een zeer verzorgde klassieke figurencompositie. Noemen wij hier Ri Coëme, Willy Minders, Arthur Renson, Jac Douven en Jac Leduc.

Dat Limburg op het gebied der beeldhouwkunst nog niet veel presteerde is te wijten aan het feit dat hier minder dan elders opdrachten voor monumentale werken bestonden. Nochtans is het atelier van Raf Mailleux (Ciney 1916), te Genk, sinds een tiental jaren zeer actief en ook Victor Beirens (Brugge 1928) heeft een meer dan belovend debuut achter de rug.

Enkele jonge schilders-glazeniers, Ri Coëme, Roger Daniels en Armand Van Rompaye, hebben reeds belangrijke opdrachten uitgevoerd in alle streken van ons land.

Het in 1955 gesticht Provinciaal Instituut voor Kunstambachten en Bouwkundig Tekenen zal stellig de uitbloei van het artistieke leven in de provincie zeer bevorderen.

In het Instituut zelf fungeren trouwens reeds enkele zeer belovende jonge artisten als leraar, zoals kunstschilder August Van der Meersch (Broeder Vincent) en de knappe keramist Jan Heylen.

Aan de Limburgers zelf er thans voor te zorgen dat zovele beloften niet zullen verloren gaan en dat een frisse scheppende geest de kunst verder tot steeds hogere ontwikkeling moge opvoeren!

dr. jean dessers

Nagenoeg alle werken die bij dit artikel zijn afgebeeld, zullen tentoongesteld worden in de Expositie van de hedendaagse Limburgse Kunst te Brugge van 30 maart tot 7 april.