West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 32]

Tapijtwerk en borduurwerk

In Gruuthuse zijn de meeste kunsttakken en kunstnijverheden vertegenwoordigd, ook textielwerk ontbreekt er niet. Men vindt er o.m. fragmenten van Koptisch legwerk en van Italiaanse zijdeweefsels, doch vooral tapijtwerk is er te vermelden: bijna uitsluitend Vlaams werk. Ook enkele oude kerkgewaden of stukken borduurwerk zijn er aan te wijzen.

Van waar zijn die stukken herkomstig en hoe kwamen ze in het bezit van het museum? Hierover zijn we zeer slecht ingelicht; onvolledige vroegere aantekeningen in de verslagboeken zijn haast de enige bron waarover wij beschikken. De meeste van die werken werden door het museum aangekocht; een paar daarvan, wij weten het met zekerheid, zijn uit Brugge zelf herkomstig. Wellicht prijkte één tapijt vroeger in het stadhuis te Gent.

Dat bewaarde tapijtwerk is historisch gezien niet zonder belang. Het laat ons toe, zij het ook nogal oppervlakkig, kennis te nemen van wat de voornaamste centra in onze gewesten op dat gebied produceerden: tapijten uit Brugge, uit Brussel, vermoedelijk uit Oudenaarde en misschien uit andere steden zijn er vertegenwoordigd. Die tapijtnijverheid was gedurende eeuwen voor die steden een rijke bron van inkomsten.

In deze korte bijdrage zullen wij enkel de voornaamste stukken, bewaard in het museum, bondig bespreken.

Te Brugge werden reeds op het einde van de xiii^de eeuw tapijten gemaakt. Of die nijverheid toen reeds bloeiend was valt te betwijfelen. Nochtans kende deze kunstindustrie een grote ontwikkeling in de loop van de volgende eeuwen. Jammer genoeg zijn tot nogtoe geen overblijfselen teruggevonden die van vóór de xvi^de eeuw dateren. De bewaarde werken zijn meestal omstreeks 1600 of in de loop van de xvii^de eeuw ontstaan.

Het enige tapijt dat met zekerheid van Brugse herkomst is, dateert van omstreeks 1600. Het stelt een gevechtsscene⁺ voor. Dit werk, zopas gerestaureerd en bovenaan van een nieuwe boord voorzien, draagt in de rechter boord een spoel, het merkteken van de Brugse tapijtwevers, alsook sporen van een weversmonogram dat nu gereconstrueerd is. De compositie is tamelijk verward en de voorstelling is op sommige plaatsen niet gemakkelijk te onderscheiden.

Niet onbelangrijk, alhoewel deerlijk verminkt, is de rest van een verduretapijt met kleine planten en bloemen,⁺ en met een eekhoorn op het voorplan, herkomstig uit het Brugse Vrije (Afb. 4). Lanceloot Blondeel evenals Joos van der Beke maakten een patroon voor dergelijk werk, bestemd voor het schepenhuis van het Vrije. Staan wij hier voor een fragment van een tapijt, geweven door de Brugse wever Anthonis Segon in 1543-1544, naar één van beide cartons? In vermeld verduretapijt

Afb. 1 - Tafereel uit de geschiedenis van Thomyris (xvii^de eeuw)

+ 132

+ 133

[p. 33]

zijn sporen van een bladerenkrans zichtbaar waarin hoogstwaarschijnlijk wapenschilden waren afgebeeld. Dit tapijt vertoont zeer veel overeenkomst met dat afgebeeld op het portret van J. Carondelet door B. van Orley (nu te München).

Tapijten met grotesken zijn herhaaldelijk te Brussel, te Oudenaarde en te Antwerpen geweven. Een voorbeeld van dit genre bevindt zich in Gruuthuse en vertoont in het midden een medaljon, omringd van⁺ Vlaamse teksten, waarin de bekering van Saulus is voorgesteld. Het dateert van het einde der xvi^de eeuw. Dit tapijt vertoont geen merkteken doch kan te Brugge geweven zijn. Een herstelling ware hier wenselijk en van onder de eeuwenoude stoflaag zouden, na de nodige behandeling, de mooie kleuren te voorschijn komen die nog gedeeltelijk op de rugzijde te zien zijn.

Een episode uit de geschiedenis van Thomyris is⁺ voorgesteld op een Brussels tapijt uit de xvii^de eeuw (afb. 1). De cartouche met opschrift, in het midden van de bovenste boord, verklaart de voorstelling: Thomyris, koningin der Skythen, wreekt de dood van haar zoon. Deze, in handen gevallen van zijn vijanden, werd op bevel van Cyrus, koning der Perzen, gedood. Vermoedelijk behoorde dit kleurrijke tapijt tot een reeks waarin de voornaamste gebeurtenissen in verband met deze vorstin zijn in beeld gebracht. Deze geschiedenis werd meermalen afgebeeld in de loop van de xvii^de eeuw. Vooral aan de voorstelling: het hoofd van Cyrus wordt op bevel van Thomyris, in een bad met bloed ondergedompeld, scheen de voorkeur gegeven te worden.

Het thema, de Handelingen van de Apostelen, werd herhaaldelijk uitgebeeld in de loop van de xvi^de en van de xvii^de eeuw. Meestal werden die tapijten geweven naar de cartons van Rafaël. Ook Erasmus Quellinus II heeft een reeks cartons met dat onderwerp geschilderd voor tapijten geweven in Antwerpse ateliers.

Afwijkend van die beide reeksen schijnt het hier besproken⁺ zeventiend-eeuws tapijt te zijn waarop Sint Pieter is voorgesteld die de lamme geneest (afb. 3). De brede boord met vruchtenguirlandes en korven met bloemen tussen mollige putti in, is zeer decoratief en is verwant met werk van de Antwerpse meester Cornelis Schut. De bewaringstoestand is minder goed.

Verder zijn er nog twee verduretapijten die misschien aan Oudenaarde mogen toegeschreven worden. Het ene⁺ vertoont op de achtergrond een hek en dateert uit de⁺ xviii^de eeuw, het andere, een fragment, stelt de Verloren Zoon voor. Deze weefsels zijn grof en van geringe waarde. Het laatste, herkomstig uit het stadhuis te Gent, zoals beweerd is, bevindt zich bovendien in ellendige staat.

De geografische ontdekkingen hebben een grote weerslag gehad ook op artistiek gebied. Herhaaldelijk werden de werelddelen in de kunstproductie van de xvi^de, de xvii^de en de xviii^de eeuw afgebeeld. In de schilderkunst worden ze gepersonifieerd en zijn ze dikwijls vergezeld van één of ander karakteristiek voor de streek.

Ook in de tapijtweversateliers werd dit thema veelvuldig behandeld, o.m. door de familie Van der Borcht te Brussel die nog werkzaam was volop in de xviii^de eeuw; zeer dikwijls werden dezelfde cartons opnieuw gebruikt. Amerika wordt er gewoonlijk voorgesteld door een havenstad. Een koning met donkerkleurige

Afb. 2 - Kazuifelkruis met Calvarie (ca. 1500)

huid, is in gesprek gewikkeld met blanken; op het achterplan worden handelswaren gelost en geruild met inboorlingen. Schildpadden en tapirs wijzen op de Amerikaanse dierenwereld.

Ook het fragment van Amerika, in Gruuthusemuseum⁺ bewaard, is naar dat carton vervaardigd.

+ 134

+ 135

+ 136

+ 137

+ 138

+ 139

[p. 34]

Afb. 3 - Sint Pieter geneest de Lamme, uit de reeks: De Handelingen der Apostelen (xvii^de eeuw).

Het meeste borduurwerk van het museum is in minder goede staat.

⁺ Van omstreeks 1500 dateert een kazuifelkruis waarop in het bovenste deel Christus aan het kruis is voorgesteld. In het perk er onder is het Ecce Homo afgebeeld. Het onderste perk, slechts gedeeltelijk bewaard, stelt de Madonna voor ondersteund door de H. Johannes. Het stuk werd vroeger zeer slecht gerestaureerd. In het Jubelparkmuseum te Brussel, in het Vleeshuismuseum te Antwerpen en elders, bevindt zich gelijkaardig werk. Dergelijk borduursel wordt dikwijls als Engels werk beschouwd (afb. 2).

⁺ Uit de xvii^de eeuw of later dateert een mooie kazuifel, jammer genoeg tamelijk afgesleten (afb. 5). Het kruis en de kolom vertonen taferelen in verband met het leven van de Madonna. De tekening is goed, de renaissance-versiering wijst er op hoe lang bepaalde motieven in gebruik kunnen blijven en hoe misleidend ze kunnen zijn voor de datering van een kunstwerk.

Afb. 4
Verduretapijt naar carton van L. Blondeel of J. Van der Beke (1543-1544)

Een zeventiend'-eeuws kelkvelum waarop in het centraal⁺ medaljon de nederdaling van de H. Geest is voorgesteld, is grotendeels afgesleten; de gezichten van de apostelen zijn nagenoeg niet meer te onderscheiden.

Verder is het museum nog in het bezit van enkele kazuifels en van een koorkap uit de xvii^de en xviii^de eeuw. Geen figuratieve voorstellingen komen er op voor.

Daar een volledig inventaris van het museum ontbreekt, leek het ons nuttig een beknopte kataloog samen te stellen van het tapijt- en borduurwerk dat enig belang heeft. Deze lijst vindt de lezer achteraan op blz. 56. Enkele aanvullende gegevens worden daarin verstrekt die misschien nuttig zijn voor hen die navorsingen doen betreffende tapijt- en borduurwerk uit vroeger eeuwen.

dr. jacqueline versyp

Afb. 5 - De Madonna in de Hemel opgenomen door God de Vader. (Detail van een kazuifel, xvii^de of xviii^de eeuw).

+ 140

+ 141

+ 142