West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 10]

De bouwgeschiedenis van Gruuthuse^*

Het opmaken van de bouwgeschiedenis van het Gruuthusehof stelt vele problemen, omdat het kompleks zeer doortastend gerestaureerd en bijgewerkt werd, zonder dat we nauwkeurig ingelicht zijn over de vroegere toestand. Tekeningen, foto's of gedetailleerde beschrijvingen betreffende de uitgevoerde werken zijn omzeggens niet voorhanden.

* Zie de nota's achteraan, blz. 55.

De oudste bouw

In het begin van onze eeuw, in hoofdzaak in 1901 en 1908-'9, heeft men tijdens de werkzaamheden langs de noord- en westkant van het hof veel muurfunderingen gevonden van gebouwen, die op deze twee zijden de binnenkoer omringden.¹⁾ Het is echter niet mogelijk een rekonstruktie van de oudste gebouwen te beproeven. Zijn deze overblijfselen in verband te brengen met het feit dat in 1328 de O.L. Vrouw Kerk op haar noordkant grond afstond aan de heer van Gruuthuse?²⁾

1) Deze funderingen zijn goed weergegeven op een plan van opzichter L. Verbeke, daterend van maart 1909; we zijn er Z.E.H. English dankbaar om dat hij ons dit dokument en andere gegevens vriendelijk ter beschikking stelde. Op de noordkant vond men langs de straat - 160 cm een 170 cm brede muur die gefundeerd was tot - 430 cm; deze grondvesten liepen vanaf het huis van de huisbewaarder 10 m westwaarts en vanaf de hoek tegen het O.L.V. kerkhof 5 m oostwaarts (baksteen van 32 × 13 × 8 cm.) Aan de oosthoek (onder en naast de westmuur van het huis van de huisbewaarder) stond een even diepe, maar 215 cm brede fundering loodrecht op de eerste en liep zuidwaarts over 355 cm; daar werd hij gesneden door een jongere muur die de noordelijke binnenrooilijn omheen de binnenkoer aangaf. (70 cm breed en tot - 280 cm diep). Het metselwerk bestond uit verschillende soorten baksteen. Op de westhoek werd deze muur doorbroken door een traptoren van 4,30 m doormeter, die evenals de eerste muren tot - 4,30 m gefundeerd was. Deze toren onderbrak ook een zuidwaarts lopende binnenmuur van 70 cm breed en tot - 220 cm diep.
Er werden nog heelwat meer muren gevonden, maar wegens het niet optekenen van hun onderlinge samenhang en hun materiaal kan men zich niet wagen aan een rekonstruktie. Zie ook H. Hoste, La reconstruction de Gruuthuse, in ‘An. Soc. d'Emulation’, LV, 1905, 348-352.

2) K. VSD [Verschelde], De heeren van Gruuthuse en hun hof bij O.L. Vrouwe kerke, in Rond den Heerd, xv, 1880, 178.

Bouw van Jan van der Aa

In 1389 huwde Jan van der Aa, heer van Gruuthuse, Agnes van Mortaigne, die stierf in 1438. Het zijn hun wapens die voorkomen op de grote puntgevel langs de Reie, links Gruuthuse - van der Aa en rechts het gedeelde

De huidige toestand: A en B = Bouw van Jan van der Aa (ca. 1400); C = na A en B; D = midden 15^e eeuw; E en F = ca. 1472; G = 2^e helft 15^e eeuw; H = 1909-1910.

Het Gruuthusehof volgens Sanderus (Flandria Illustrata I, 1641).

schild van de echtgenote.³⁾ Traditioneel wordt de ganse oostvleugel - het geveltje ten zuiden uitgezonderd - aan deze Jan van der Aa toegeschreven en zou dus omstreeks 1400 te situeren zijn. Een duidelijke bouwnaad scheidt echter de keuken (C) van het overige deel (B). Langs de Reie is die scheiding te zien in de fundering onder de vierzijdige traptoren; langs de binnenkoer is de naad zichtbaar tussen de middenste benedenvensters. Alhoewel de keuken waarschijnlijk kort nadien tot stand kwam, meten de bakstenen van beide konstrukties 21,5 × 10,5 × 5 cm.; de lagen zijn afwisselend met koppen en strekken gemetseld.

De puntgevel langs de Reie bestaat uit drie vrijstaande vertikale traveeën, die de ramen der verschillende verdiepen omsluiten; de twee buitenste eindigen vlak⁴⁾, terwijl de middenste travee hoger opgaat en met een rondboog afgesloten wordt⁵⁾. Boven de vensters, die door kruismonelen onderverdeeld zijn, bevinden zich panelen met blindtraceringen. We vinden hier de eerste verschijnselen van de eigen Brugse gevelstijl. Alhoewel de traveeën onafhankelijk staan, zijn ze toch gevat tussen lijsten, uitlopend in een grote spitsboog, die de ganse gevel omsluiten. Het traceerwerk in de boog tekent een drielob die op haar beurt is onderverdeeld⁶⁾. Zulkdanige versiering is een herinnering aan de vormen van de houtbouw. Deze imitatiestijl viel echter geen grote verspreiding te beurt⁷⁾.

Tegenover de oostgevel stond oorspronkelijk een westwand, misschien van een schouw voorzien, die o.i. verdween bij de bouw van de grote zuidvleugel. Van deze zuidvleugel (F) gaat de oostgevel hoger op dan het aanleunende oudere dak. Ook het grondplan wijst op deze verbouwingen. De oude zuidmuur van de bouw van Jan van der Aa, bleef bestaan in de meest oostelijke

3) A. Duclos, L'hôtel de Gruuthuse à Bruges, in Bulletin des Métiers d'Art, vi. 1905-'6, 18-19.

4) Vlak afgedekte traveeën zijn eerder zeldzaam te Brugge. We vinden ze o.m. aan de Poortersloge en het Tolhuis op de Jan van Eyckplaats (xv^e eeuw).

5) Bij vele andere huizen zijn de niet verbonden traveeën even hoog: huis der Oosterlingen, Zwart Huis, Bouchoutte, e.a.

6) Soortgelijke geveltoppen, uit de xiv^e eeuw en eenvoudiger van vorm, komen voor aan de Bijloke te Gent en aan de zuidtranseptgevel van de Brugse S. Salvatorskerk.

7) Te Brugge bestaat nog een eenvoudige houten geveltop in het Genthof. De zelfde onderverdeling als de geveltop van Gruuthuse, komt voor bij een huis, dat 1542 gedateerd is en afgebeeld staat op het portret van A. de Buc, door P. Pourbus in 1551 geschilderd (Brugge, Groeningemuseum).

[p. 11]

travee van de zuidmuur van de nieuwe vleugel (F) en was aldus niet evenwijdig met de nog bestaande rechtlijnige noordmuur.

Van het gebouw langs de Reie (B) dat samen met de hierboven besproken bouw (A) tot stand kwam, is de oorspronkelijke indeling bezwaarlijk na te gaan. Langs de kant van het binnenhof kwam een traptoren tot stand; de schouw tegen de noordmuur ziet men reeds bij Sanderus, maar de gerestaureerde vorm verschilt toch merkbaar van de beide overige schouwen van de oostvleugel. Langs het water worden het gelijkvloers en de eerste verdieping elk door drie vensters verlicht. In het midden en rechts zijn de beneden- en bovenvensters in twee traveebogen gesloten, die ongeveer dezelfde vorm vertonen als de middentravee van de grote puntgevel. Links echter ontbreekt de traveeboog en herhaalt slechts het bovenste venster het profiel en de tracering van de zojuist besproken vensters. Het venster eronder vertoont een andere vorm en is waarschijnlijk later toegevoegd. Twee eenvoudige vensters zijn langs de binnenkoer, in beneden- en bovenverdieping aangebracht.

Kort na deze bouw werd de keuken met de driezijdige noordelijke aanbouw opgetrokken (C). Meteen werd over de oude bouwnaad een vierzijdige traptoren langs het water gebouwd. De brede keukenschouw is eenvoudig opgevat en wordt gedragen door twee zuilen met laatgotische bladkapitelen. Op oude plannen worden drie vensters aangegeven in de oostmuur van de keuken. Waren ze niet alle oorspronkelijk en werden er daarom slechts twee hersteld? Op de tegenoverliggende muur was het meest noordelijk venster volledig verdwenen; de gerestaureerde toestand verschilt met hetgeen we bij Sanderus zien.

Bouw uit de tweede helft der XV^e eeuw

Aan het gebouwenkompleks dat door zijn voorvaderen begonnen was, werkte de bekende Lodewijk van Gruuthuse verder. Of de smalle, één travee brede gevel langs de Reie door hem gebouwd werd, is te betwijfelen. Hij werd inderdaad opgetrokken tegen de zuidwand van de zaal van Jan van der Aa, muur die Lodewijk later gedeeltelijk zou moeten gebruiken in zijn eigen konstrukties. De ramen van deze gevel worden over de verschillende verdiepingen omsloten door een geprofileerde lijst, die beneden op basementen aanzet en met twee spitsbogen eindigt (D). De bouw, die aan Lodewijk toegeschreven mag worden bestaat uit de vleugel die de zuidkant van 't binnenhof afsluit.

Zoals reeds gezegd, was van de zuidmuur van het hoofdgebouw (F) alleen het middenste deel evenwijdig met de noordmuur langs de binnenkoer. De oostgevel werd gebouwd in de verlenging van de oostelijke rooilijn van de koer, en nam aldus een gedeelte van de bouw van Jan van der Aa in. Het valt op te merken dat de zuidmuur van vleugel (E) ook ten oosten van het veelzijdig traptorentje doorliep over één travee. Dit zien we duidelijk op de plannen van vóór de restauratie.

Op 7 januari 1472 kreeg Lodewijk de toelating zijn reeds begonnen oratorye af te werken⁸⁾. Daar de overgang tussen kapel en woonhuis in verband gemetseld is, moet de kleine vleugel (E) ook uit die tijd dateren⁹⁾. In het gelijktijdig opgerichte hoofdgebouw (F) omsluiten vijf onafhankelijke vertikale traveeën de ramen der verschillende verdiepingen. Ze eindigen met een segmentboog. Standvensters geven licht op de zolderverdieping.

Men heeft zich soms afgevraagd of deze schikking wel de oorspronkelijke was. Op zijn plan van Brugge (1562) tekent M. Gerards inderdaad maar één verdieping, terwijl Sanderus (Flandria Illustrata, 1641) de gebouwen weergeeft zoals we ze nu kennen. Meestal werd aangenomen dat men omstreeks 1628 die vleugel tot twee verdiepingen heeft omgebouwd. Verschelde, Duclos, e.a. die de restauratiewerken dichtbij volgden, hebben nergens onbetwistbare aanduidingen in het metselwerk vermeld. Zou M. Gerards zich niet vergenoegd hebben met enkel het silhouet van 't gebouw af te beelden?¹⁰⁾

Van bijzonder belang is de bidtribune, die zich in de noordelijke kooromgang van de O.L.V. kerk bevindt. Haar versiering geeft ons een idee van het oorspronkelijk uitzicht van gans het herenhuis. De tribune in haar geheel meet binnenwerks ongeveer 2,5 × 8 m. en eindigt in de kooromgangsmuur met een vijfzijdige sluiting. De bidplaats is afgedekt door een houten tongewelf, waarin op elke kant een standvenster gebroken is¹¹⁾. De gewelfvlakken waren versierd met papieren gestileerde bloemen. De ribben rusten op konsooltjes dewelke bestaan uit vergulde houten engelen. Tussen deze⁺ konsolen bevindt zich in elk vak tweemaal het devies van Gruuthuse. Ook de gewelfsleutels waren oorspronkelijk versierd.

Door een venster in de zoldering valt het licht op de bidbank en op de schildering die er boven was aangebracht en het Laatste Oordeel voorstelde. Als een gedurige vermaning hing het de biddende edelen letterlijk boven het hoofd! Het schilderij is verdwenen. Doch de olie van het bindmiddel heeft de figuren duidelijk op het hout afgedrukt: de zittende Kristus met⁺ open armen, de knielende O.L.V. en S. Jan, engelen en een menigte personen¹²⁾.

Uit het deambulatorium gezien, maakt de bidkapel een voorname en gracieuze indruk. De versiering is typisch voor de xv^e eeuw: de verbonden initialen L en M der echtgenoten, de wapenspreuk, de schilden, het symbool - een vurende mortier - werden overal aangebracht. Ter versiering van klederen en gebouwen, handschriften en allerlei kunstwerken speelden deze kleurige herkenningstekens een grote rol in de Boergondische laatgotische levensstijl, waarvan de tribune van Gruuthuse als een spiegel is.

Ook andere gebouwen kwamen in de tweede helft der xv^e eeuw tot stand. Op de brug, waar nu het Brangwynmuseum gevestigd is, kwam een gebouw, door M. Gerards en Sanderus afgebeeld, en waarvan een dichtgemetselde ingang in de westmuur nog bestaat (G).

8) J. Gailliard, Inscriptions funéraires et monumentales de la Flandre occidentale; II: Notre-Dame, 70-72. (Brugge, 1866).

9) Van 13 januari tot februari 1471 verbeef de Engelse koning Edward IV in Gruuthuse. A. De Behault de Dornon, Bruges, séjour d'exil des rois d'Angleterre Edouard IV (1471) et Charles II (1656-'8), 13. (Brugge 1931).

10) Dit zou ten andere geen alleenstaand geval zijn. Zo tekent hij o.m. in de noordgevel van het Oosterlingenhuis maar twee venstertraveeën i.p.v. vijf, zonder een duidelijk onderscheid tussen de verschillende verdiepingen. Ook in het bijgebouw geven de vensters de juiste toestand niet weer. Cfr. ook Br. Firmin, Het Oosterlingenhuis te Brugge en zijn ontwerper Jan van de Poele. (Antwerpen, 1948).

11) Langs buiten staat het venster onder een blindnis. die afgedekt is door een puntgeveltje dat op de westkant ingebouwd is door later metselwerk.

+ 2

+ 3

12) Boven de kamer waarop de tribune uitkomt, waren balken in rood en groen geschilderd en met de spreuk Plus est en vous versierd. Ook op de muren bevonden zich vertikale groene en rode banden van 50 cm breed. K. VSD [Verschelde], Het hof van Gruuthuse met zijn aanhorigheden, in Rond den Heerd, xv, 1880, 314.

[p. 12]

De hoofdvleugel vóór de herstelling.

De achterzijde van Gruuthuse (volgens Delepierre, Album pittoresque de Bruges, t.o.p. 23, Brugge, 1840).

De grote gevels langs de Reie door Jan van der Aa; de smalle gevel ca. 1450. Copyright A.C.L. Brussel.

Enkele treden leidden naar deze toegang. De rechtstanden dragen een horizontale bovendorpel van witsteen, waarin de spreuk Plus est en vous is gebeiteld. Het tympaan is versierd met sierlijk bakstenen netwerk, waarvan echter slechts een deel is bewaard.

Langs de toen nieuw aangelegde straat, de huidige Gruuthusestraat, richte Lodewijk een gebouw op, met een galerij en paardestallen, waarboven kamers¹³⁾.

13) A. Duclos, o.c. blz. 20.

Latere konstrukties

De nakomelingen van Lodewijk verbleven meestal in Frankrijk. In 1596 verkoopt Louis de la Baume, gehuwd met Katharina van Gruuthuse, het hof aan de Spaanse koning. In 1628 worden de gebouwen bestemd tot Berg van Barmhartigheid, in de volksmond de Woeker geheten. Naast de talrijke veranderingswerken langs binnen, werden o.m. langs de westkant van de binnenkoer, gebouwen opgetrokken die dienden als stalling, verkoop-, wachtzaal en ingangsvertrek.

Op de brug kwam een groot gotisch huis met traveeën tot stand. Het werd samen met het gotisch huis er naast, herbouwd op het einde der xviii^e eeuw (huidig Brangwynmuseum). Langs de andere kant van de ingangspoort schijnen hoofdzakelijk de gotische voorgevels veranderingen te hebben ondergaan.

Restauratie

In 1873 richtte het Oudheidkundig Genootschap een aanvraag tot het stadsbestuur om het gebouw te mogen inrichten als bewaarplaats voor zijn verzamelingen, die zich toen in de Stadshallen bevonden. Het voorstel werd gunstig onthaald, en in 1874 werd tot de aankoop besloten. Toen de Woeker het hof ontruimd had, bleek een restauratie noodzakelijk. In 1883 begon architekt Delacenserie de herstelling van de oostvleugel. Vervolgens kwam de zuidkant aan de beurt. Het groot werk was klaar in 1895.

Tussen de keuken en de ingangspoort werden talrijke aanbouwen opgeruimd. In de keuken zelf was toenmalig een vestibule, een salon en de eigenlijke keuken ingericht. De traptoren langs het water werd grotendeels herbouwd. De huidige gotische kamer behelsde een eetkamer, een cabinet, en nam zelfs een deel van de vestibule in. Er was een toegang in de westkant van de zuidmuur, die waarschijnlijk samen met de er naast staande gotische schouw werd weggebroken. Bij vergelijking van enkele grondplannen van vóór de restauratie, wordt het ons waarschijnlijk dat gans de muur naast de keuken doortastend hersteld werd. In de zg. apoteek en voorraadkamer was de vestibule van de ingang naast het hoektorentje gelegen. Uit de keuken komende, had men links enkele trappen die naar de toren en de grote zaal leidden en rechts daalde men enkele treden af naar de kelder. In de grote zaal was weinig gewijzigd geweest. In de twee kleine kamertjes op de zuidzijde waren in de hoek tegen de gemene scheidingsmuur, twee rokokoschouwen aangebracht. In het oostelijk kamertje bevonden zich dekoratieve schilderingen (xv^e eeuw?).

Het torentje in de zuid-oosthoek van de koer, dat reeds bij Sanderus als gedeeltelijk afgebroken is afgebeeld, werd heropgebouwd naar de gravure van M. Gerards (1562).

De zuidvleugel (F) was in verschillende burelen onderverdeeld geweest. Tegen de onregelmatig lopende zuidmuur stonden meerdere konstrukties aangebouwd, die nu alle verdwenen zijn. Hun uitzicht kennen we door een tekening van Verschelde en een afbeelding in het Album Pittoresque van Delepierre¹⁴⁾. Naast het torentje op de zuidkant stond een laag gebouwtje, dat op

14) O. Delepierre, Album pittoresque de Bruges (Brugge 1837), afbeelding tegenover blz. 23. Een min juiste afbeelding staat op het xviii^e eeuws schilderij in het Gruuthusemuseum, dat de hof van de abdij Eekhoute voorstelt.

[p. 13]

een plan aangegeven is als entrée aux magasins; tussen twee afgesloten binnenplaatsen was een gotische aanbouw van één travee breed, versierd met spitsbogen en bekroond met een trapgevel. Heeft men zich op dit gebouw geïnspireerd bij het maken, op een andere plaats, van de huidige vierzijdige uitbouw met de monumentale trap?¹⁵⁾

De zuidmuur werd, zoals gezegd, gans herbouwd. Op een tekening van omstreeks 1837 zijn de bovenste vensters even groot als de andere weergegeven; ze zijn echter niet aldus hersteld. De neogotische borstwering kan ons niet bekoren. Van de standvensters op de zuidkant was er nog één bewaard. Langs de binnenkoer bestonden de vijf standvensters nog, maar ze moesten wegens hun vervallen toestand herbouwd worden. In de meest rechtse travee werd een pralerig ingangsportaal aangebracht; daartoe werd ook het betrokken venster van de eerste verdieping gedeeltelijk opgeofferd¹⁶⁾. In 1902 werd het ruitersstandbeeld van Lodewijk van Gruuthuse, van de hand van G. Pickery, in de nis geplaatst.

In de noordgevel werden de vensters van de tweede verdieping horizontaal afgedekt, zodat ze niet meer aanstoten tegen de segmentbogen, die elke travee afsluiten.

De huidige wapenzaal (E) was erg toegetakeld. Tegen de noordmuur was de wachtzaal gebouwd, de verbinding bestond uit een brede doorgang, bestemd voor la charette du transport, zoals op het plan te lezen staat.

Overal werden in het huis schouwen geplaatst, enkele sober van stijl, andere niet passend voor een herenhuis, noch in overeenstemming met de bekende laatgotische schouwen uit onze streek¹⁷⁾.

Toen de werken aan deze gebouwen voltooid waren, kon het museum de zalen reeds gedeeltelijk in gebruik nemen. De restauratie kon echter nog niet als geëindigd beschouwd worden, zolang de omgeving niet in orde was gebracht. Daarom werden huizen langs de Gruuthusestraat in 1900-'1 afgebroken. Bij die gelegenheid werden, naast de hoger vermelde funderingen, ook vloertegels, keramiek en munten gevonden. Het westelijk gebouw werd vrijgemaakt, hetgeen zijn vervallen toestand duidelijker liet uitkomen.

In 1905 werd het portaaltje van 1628, dat zich op de westkant langs de straat bevond, afgebroken en weggeborgen¹⁸. Toen kwam ook de afsluiting tegen de straat ter sprake en beroerde geruime tijd de Brugse oudheidkundige middens. Moest men de gebouwen van op de straat zichtbaar laten of moest de binnenkoer ingebouwd worden zoals in de vroegere toestand? Een eerste ontwerp voorzag een gekanteelde muur met laatgotische openingen. Men bedacht echter iets anders, iets origineels, nl. aarden wallen, een gracht en een muurtje met een ijzeren hek. Een Bruggeling beschrijft dit stukje romantiek als volgt: Achter dit muurtje met ijzerwerk bezet, ligt een geheel bolwerk, eene soort van verschansing, in miniatuur natuurlijk, iets waar een slach van Spinola-Vauban zich schijnt mede gemoeid te hebben. Vijf bergjes - pronkstukken van den Stadsdienst der eerdewerken - met een voorafgaand grachtje, breed en diep genoeg om de kwajongens bij zomertijd een aangenaam voetbad te laten nemen, wel te verstaan als het niet droog ligt, hetgeen niet zoo nauw steekt, daar het toch maar eene versterking voor de leute is. Wat die bergjes eerde aangaat, om er aan alleman een goed gedacht van te geven, en daar ik ook door buitenlieden kan gelezen worden, zal ik zeggen dat indien zij wel begroeid waren met gers, en men er een geit op stelde, deze juist op ieder bergje voor eenen goeden halven dag den kost zou vinden. Daartusschen heeft men oude verroeste kanonnen gelegd, die hoog genoeg staan om de vensters van den gebuur in stukken te schieten, indien zij er bekwaam toe waren¹⁹⁾. Het bolwerk weerstond niet lang de schampere spot en verdween spoedig!

Op 26 juli 1908 stortte het westelijk gebouw in. Het weggeborgen portaaltje ging verloren. Nu stonden de gerestaureerde gebouwen nog meer

De bidtribune van Gruuthuse, gezien uit de kooringang van de O.L. Vrouwkerk. - Copyright A.C.L. Brussel.

De ongerestaureerde maar dichtgemetselde ingang, versierd met de spreuk ‘Plus est en vous’ (G.) - Foto R. Vanroelen, Brugge.

open, en opnieuw begonnen de pennetwisten over de afsluiting²⁰⁾. Duclos, die hartstochtelijk het toebouwen verdedigde, kon zijn zienswijze doen triomferen. In 1909-'10 werden, naar de plannen van bouwmeester Delacenserie, de gebouwen langs de verbrede Gruuthusestraat opgetrokken, nadat eerst het oude huis van de huisbewaarder was gesloopt. De hoektoren herinnert aan de opgegraven funderingen. In de straatgevel van het woonhuis werd een vijfdelig reliëf aangebracht, afkomstig van Gruuthuse, maar dat zich bevond in een huis in de Philipstokstraat en in 1900 door het stadsbestuur werd afgekocht. Deze fries stelt een kamp-tafereel voor. Naast een omheining en tenten, komen ook de mortier en de dooreengevlochten beginletters L en M voor²¹⁾.

Bij Koninklijk Besluit van 25 maart 1938 werd het Gruuthusehof geklasseerd. In 1955 kwam de stad Brugge in het bezit van de oudheidkundige verzameling, die reeds meer dan een halve eeuw in het gebouw aanwezig was. De gestadige uitbouw van het museum is een bewijs van het nieuw leven dat Gruuthuse sinds enkele jaren kenmerkt.

DR. LUC DEVLIEGHER

Asp. N.F.W.O.

15) De trap en de ingangshal werken ten andere ook misleidend en storend als binnenruimte.

16) In de naastliggende travee bestond een niet oorspronkelijke ingang.

17) Zo doet de schouw met kantelen en muzikanten denken aan enkele zeldzame Franse gotische schouwen van dit genre, o.a. in het kasteel van Langeais (Salle des Gardes) en in het Hôtel J. Coeur te Bourges. Men had zich nochtans kunnen inspireren op bekende laatgotische schouwen uit onze streek, zoals bv. de beide schouwen uit het stadhuis te Kortrijk.

18 Afgebeeld bij Duclos, o.c., blz. 52.

19) Kunst, ix, 1905, blz. 52.

20) Toen men in 1955 de afsluitingsmuur langs het O.L.V. kerkhof afbrak, werd door sommigen de mening geuit dat, niettegenstaande het nieuw en mooi uitzicht, het toch te betreuren was dat de binnenkoer weer geopend werd.

21) In het huis van Lodewijk van Gruuthuse herinneren weinig voorwerpen aan hem. Boven de keukenschouw werden twee geskulpteerde houten friezen aangebracht, waarop de verbonden L en M, de mortier en zijn spreuk prijken. Verder zijn enkele gedeelten van tegels bewaard, die versierd zijn met witte verfaarde en blauwe letters L en M; ook de mortier komt voor. (Afgebeeld bij J. Helbig, Ancienne céramique de carrelage et de revêtement en Belgique, in Belg. Tijdschrift voor Oudheidkunde en Kunstgeschiedenis, xxii, 1954, afb. 6).
Dr. L.D.