West-Vlaanderen. Jaargang 6

[p. 7]

De librije van Lodewijk van Gruuthuse

Op de tentoonstelling De Eeuw van Bourgondië in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel in 1951 kon men zeven prachtige verluchte manuscripten zien uit de Librije van Lodewijk van Gruuthuse. Het waren de kapitale boeken Histoire de la Conquête de la Toison d'or, Froissart, Ptolemaeus en last not least de latijnsdietse Boethius.

Het was de eerste maal na vier eeuwen dat een van deze kunstwerken de bodem terugzag waar ze zijn ontstaan. Op de groots opgevatte Brugse tentoonstellingen van 1902 en 1907 - en ook op de tentoonstelling van 1926 - hebben we het moeten stellen zonder één acte de présence uit het Gruuthusianum: zo zou men wel die verzameling van middeleeuwse geïllustreerde boeken mogen noemen die te Brugge in de jaren 1460-1492 door Lodewijk van Gruuthuse werd tot stand gebracht en tegenwoordig nog een roem is van de Bibliothèque Nationale te Parijs.

De Librije van Lodewijk van Gruuthuse is ontstaan in het herfsttij van de middeleeuwen, zij draagt er in haar samenstelling de kenmerken van. Zoals zij ook in haar al te snelle verhuizing naar het koninklijk Hof van Frankrijk de dalende curve in de geschiedenis van Brugge weerspiegelt. Werd haar lot reeds bezegeld in de Slach van Blangijs (1479), toen de zoon van Lodewijk van Gruuthuse de partij van Maximiliaan verliet om zich in dienst van de Franse koning te stellen?

Deze zoon, Jan van Gruuthuse, werd in 1492, bij de dood van zijn vader, erfgenaam van de Librije. Zijn belangen en zijn hart waren niet meer in Brugge, maar in Frankrijk. Als goeverneur van Abbeville bewoonde hij in deze stad op de Somme een prachtig paleis waarvan hij de versiering en meubilering voltooide. Naar dit Hotel de la Gruthuyse te Abbeville liet hij ook de Librije uit Brugge overbrengen. Samen met het paleis is de Librije tamelijk vroeg in het bezit van de Franse koning gekomen, door aankoop of schenking, men weet het niet.

De Librije zal niet lang te Abbeville meer gebleven zijn. Zij vond haar weg, niet veel later dan 1500, naar het koninklijk kasteel van Lodewijk XII te Blois om onder Frans I, in 1544, terecht te komen in het kasteel van Fontainebleau. Hier werd de Librije van Lodewijk van Gruuthuse uit elkaar genomen, de boeken werden vermengd met deze van de Koninklijke Bibliotheek, met de codices door Lodewijk XI, Karel VIII en Lodewijk XII samengebracht.

Deze laatste koning (1498-1515) had zonder uitstel zijn eigendomstitel laten uitwerken in de boeken zelf. Door overschildering zijn, tegenwoordig nog, al de emblemen van Lodewijk van Gruuthuse onzichtbaar: het wapenschild, de schilddragende eenhorens,

Bladzijde verlucht door Philippe de Mazerolles, uit ‘Histoire de la Conquête de la Toison d'Or’. De wapens van Lodewijk van Gruuthuse in de prachtige randversiering overschilderd.

Rechts de Schepping van de wereld. Links: Lodewijk van Gruuthuse ontvangt het werk ‘Le Livre du Trésor’ uit de handen van de auteur. Miniatuur van Willem Vrelant of van een zijner leerlingen. Wapens overschilderd; de bombarde in de rand behouden.

[p. 8]

de twee mortieren (bombardes), door de Vlaamse verluchters in de randversieringen ingewerkt, zijn overdekt, gedoofd of door koninklijke emblemen vervangen. Alleen op de rand van enkele boeken is de kenspreuk van Gruuthuse Plus est en vous nog leesbaar. De figuren zelf van de miniaturen werden niet gespaard. De Geographia van Ptolemaeus bevat een prachtige miniatuur, op volle folio, waarop Lodewijk van Gruuthuse voorgesteld wordt, geknield voor het altaar van zijn slotkapel. De kop van de kasteelheer werd echter overschilderd met de kop van Lodewijk XII, het wapen en de initialen van de ridder zijn overdekt met de gekroonde L's en de leliën van de koning. Op een andere miniatuur in hetzelfde boek zijn de blazoenen op de vier banieren van het kasteel van Oostkamp uitgeschilderd.

Opmerkelijk is dat Lodewijk XII deze annexatie van de Gruuthusehandschriften zo consequent heeft doorgevoerd, wat hij met andere collecties niet gedaan heeft.

Op de 160 bekende boekdelen - omvattend een 115 tal verschillende werken - van de Gruuthuse-librije zijn er 149 via de Bibliothèque du Roi in de tegenwoordige Bibliothèque Nationale terechtgekomen. De overige 11 zijn verspreid in de bibliotheken van Brussel, Génève, Berlijn, Londen, Rennes, Turijn en bij een paar private bezitters. In de beroemde bibliotheek van de Enschedé's te Haarlem waren er drie handschriften waarvan in de auctiecatalogus (1867) gezegd wordt dat ze van la noble famille des Gruythuyse herkomstig waren. C.P. Serrure bezat een handschrift dat in de catalogus van zijn auctie in 1873 beschreven wordt als: Die Historie van Troye: in vlaemse proza naer het rijmwerk van Maerlant; op de keerzijde van het eerste blad stond te lezen: die heeren van Gruuthuse, prince van Steenberghe.

Niet alle handschriften zijn van ouds in de Bibliothèque du Roi overgegaan. De driedelige Forteresse du Roi, een rijk geïllustreerd werk uit de 15^e eeuw dat het wapen van Gruuthuse draagt, werd eerst in de 18^e eeuw door de Bibliothèque du Roi aangeworven uit de collectie van de hertog de la Vallière; deze had het zelf uit de bibliotheek van de familie d'Urfé aangekocht. Ook het tractaat van Gaston Phoebus over het jachtbedrijf, dat tegenwoordig in de Stadsbibliotheek van Geneve berust en het ex-libris van Gruuthuse draagt, heeft nooit tot de Bibliothèque du Roi behoord.

De handschriften door Heer Loys de la Gruythuyse verzameld, werden voor het grootste deel - 85 op de 106 werken - op zijn order door boecscrivers gecopieerd en door miniaturisten verlucht. Sommige werden door hem splinternieuw op de markt van zijn tijd aangekocht. De Ptolomaeus en de Boethius werden uitgevoerd op bestelling door de boecscrivere Jan van Kriekenborch te Gent. Een twintigtal werken uit de 14^e eeuw werden door Lodewijk antiquarisch aangekocht, vooral tractaten over romeins en kerkelijk recht en enkele Franse ridderromans. Op deze tweedehandse werken liet hij meestal zijn wapen als ex-libris aanbrengen, slechts bij uitzondering dragen deze nummers zijn kenspreuk en de emblematische donderbussen die de boeken van eigen bestelling versieren.

De Librije van Gruuthuse bestond bijna uitsluitend uit Franse teksten, waaronder een groot aantal vertalingen uit het latijn. Op de 106 werken in de Bibliothèque Nationale zijn er drie latijnse en één enkel latijns-nederlands: de Boethius. Deze samenstelling weerspiegelt de verfransing van de Vlaamse adel onder de Boergondiërs. Toch zullen dietse boeken nog een bescheiden plaats in de collectie van Lodewijk van Gruuthuse hebben gehad. De Koninklijke Bibliotheek te Brussel bezit inderdaad drie nederlandse Gruuthuse-manuscripten: een ervan, Ons Heren joncheit, geschreven in 1470, werd mogelijk door Lodewijk zelf besteld; de Epistelen ende Evangeliën (geschreven ca. 1400) en het Boec vanden Kerstene levene (geschreven in 1413) zijn minder luxueuze boeken en waarschijnlijk familiestukken die ons zeggen dat de Gruuthuse's in het begin van de Boergondische eeuw de vroomheid nog in het diets beoefenden. En ten slotte getuigt het verder te bespreken Gruuthuse-handschrift uit de 14^e eeuw dat de vader en grootvader van here Loys, naast het gebed, ook het lied en de sproke in hun landstaal hadden behouden. Op hun schitterende tornooien, o.m. op het grote steekspel van 1393, werden gedichten en liederen in de volkstaal gezongen en voorgedragen. Het handschrift bewaarde ons de strofen waarin de dichter wijze raadgevingen richt tot de Coninc van den witten Beer en tot die blomkin van Brucghe. De naam van sommige van die blomkin schemert door aan 't begin der strofen van een loflied tot Maria en heeft een volle dietse klank: Lievin, Soete, Cateline, Gheraert, Jannin, Trude, Rublin, Adriaen, Willem, Makelare, Coppin en ten slotte Jan van Hulst. Ook het gedicht ter ere van Jan van Gruuthuse, Loys' vader, als Coninc van de Forestiers van den Witten Beer op het tornooi van 1393, is in dit handschrift opgenomen.

De faam van de Gruuthuse-collectie ligt vooral in de pracht van de boekillustratie door de beroemdste Nederlandse verluchters van de 15^e eeuw uitgevoerd.

Aan de beroemde Alexander Bening wordt de illustratie van niet minder dan zeven werken toegeschreven, waaronder de Boethius van 1492 en de tweedelige Josephus (Antiquités des Juifs) van 1480-1483. Op de naam van Philippe de Mazerolles staan de Conquête de la Toison d'or en de Livre des secrets d'Aristote. De vierdelige Miroir historial (Vincent de Beauvais) en de Légende de Sainte Catherine zijn het werk van Willem Vrelant, de Livre du Trésor van dezelfde of van een zijner leerlingen. In een deel van de Miroir de l'humaine Salvation herkent men de hand van de grote Tavernier. De heerlijke Froissart en de Somme rurale zijn geïllustreerd door Loyset Liedet. De Meester van Margareta van York is de verluchter van de Vie de Saint Hubert en L'horloge de Sapience.

Een onbekend miniaturist is in de kunstgeschiedenis ingetreden als de Meester van Lodewijk van Gruuthuse. Zijn hand zoekt men in verschillende codices van het

[p. 9]

Gruuthusianum en ook daarbuiten, hij zou o.m. de grote miniaturen hebben uitgevoerd in het te Brugge vervaardigde Haagse exemplaar van de Kroniek van Aegidius de Roya.

Men weet dat de bibliophilie heeft gewoed in het milieu van de Boergondische hofhouding. Bekend zijn de collecties van de kanselier Rolin, van Guillaume Fillastre, thesaurier van de Gulden-Vliesorde, van Jean de Wavrin, van de Croij's, Jean, Philippe en Charles, alle drie overtuigde boekenliefhebbers. Lodewijk van Gruuthuse staat zeker in de rij van deze bibliophielen. Dat hij echter ook een groot minnaar van de wetenschap en de schone letteren geweest is en de boeken liefhad om hun inhoud wordt o.m. bevestigd door het feit van zijn betrekkingen met de beroemde Brugse librariër en drukker Colard Mansion. Voor Lodewijk van Gruuthuse heeft Mansion La Pénitence d'Adam (hs. in de Bibliothèque Nationale) uit het latijn in het frans vertaald; voor Philippe de Crèvecoeur, schoonbroeder van Lodewijk en goeverneur van Abbeville, vertaalde Mansion Le Dialogue des Créatures. De belangstelling van Lodewijk zal zeer ruim geweest zijn. Alle takken van de kunsten en wetenschappen waren in zijn boekerij vertegenwoordigd: theologie, wijsbegeerte, rechtsgeleerdheid, zedekunde, geschiedenis, reisbeschrijving, wapenhandel, jachtbedrijf, ridderromans en fraaie letteren. Het is dan ook verwonderlijk dat Huizinga in zijn Herfsttij der Middeleeuwen de suggestieve samenstelling van de Librije van Lodewijk van Brugge niet heeft betrokken die, naast deze van de Boergondische hertogen, de rijkste huisbibliotheek van de Nederlanden was.

Dit vluchtig bezoek aan de Librije van Gruuthuse mogen we niet besluiten zonder een aparte vermelding van het reeds genoemde Gruuthuse-handschrift dat sedert lang een bezit is van de weledele familie van Caloen. Niet door pracht van miniaturen is dat handschrift een monument van Vlaamse grootheid. Het is een Brugse verzamelband waarin een zestal verschillende handen uit de 14^e eeuw allerlei gedichten hebben neergeschreven. De kern van dit onschatbare handschrift bestaat uit een verzameling van 146 middelnederlandse liederen, op enkele na alle van hun melodie voorzien, waaronder de mooiste lyrische gedichten in 't middelnederlands: Egidius, Alouette, Kerelslied.

De uitgave van dit handschrift in 1848 door kanunnik Carton was een openbaring in de wereld van onze middelnederlandse poëzie. Carton had te voren de tekst van het Kerelslied medegedeeld aan zijn vriend, baron Kervyn de Lettenhove, de kasteelheer van Sint-Michiels en auteur van de befaamde Histoire de Flandre. Kervyn publiceerde het lied avant-la-lettre in het tweede deel van zijn werk (1847). In dit Kerelslied zag Kervyn een schitterende bevestiging van zijn opvatting over de vrijheidstrijd van de Vlamingen: een rassenstrijd gevoerd door de kustbevolking, de Saksische Karls of Kerels, tegen de Frankische overheersers van Binnen-Vlaanderen. Was het Gruuthuse-handschrift niet de wieg van de Kerels, toch heeft het hun kinderkamer gestoffeerd op een wijze die buitengewoon vruchtbaar is gebleken. Immers Conscience blies over de Kerels van Kervyn de tover van zijn vertelkunst, Rodenbach ontleende Kerels en Kerlingaland en Blauwvoet aan de epische roman van Conscience en liet de gedroomde vrijheidsgeest der Kerelen samen met hun symbool en hun strijdkreet varen door de gelederen van de Blauwvoeterie. De Kerels werden weliswaar door de critische geschiedenis opgeruimd. Doch de medeplichtigheid van het Kerelslied uit het 14^e-eeuwse Gruuthuse-handschrift in de opbouw van de revolutionnaire geest van Rodenbach's generatie is al te zalig geweest voor Vlaanderens ontvoogding om hier niet als een historisch feit uit ons jongste verleden te worden herdacht.

antoon viaene

Jonker geroepen tot de wapenhandel. Miniatuur uit ‘Roman du Jo Merkwaardige achtergrond. Wapen van Lodewijk van Gruuthu schilderd, zijn kenspreuk ‘Plus est en vous’ op de banderoller de dubbele bombarde, in de randversiering behouden.

Koning Karel VIII van Frankrijk, gezeten op de troon, ontvangt met de beschrijving van het Tornooi van de Witte Beer, hem aan door Lodewijk van Gruuthuse, blootshoofds en in geknielde (Fragment uit de votieve miniatuur).