De Vlaamse Gids. Jaargang 81

[p. 34]

Netsjajev
essay Wessel te Gussinklo

De onvoorwaardelijke anarchist Netsjajev, die ook als personage opduikt in De demonen van Dostojewski en wiens ideeën soms eigentijds in de oren klinken, baseerde zijn rabiate doortastendheid misschien wel op een diepe puberale ontgoocheling. Vanuit de gevangenis, waar hij bijna dagelijks werd afgetroefd, schreef hij met een nagel en bloed een brief aan de tsaar. Een bloedige messias, en toch nog een tragisch leven, meent Wessel te Gussinklo.

‘Uitgaande van de onbeperkte vrijheid kom ik ten slotte tot de onbeperkte dictatuur.’

Ik haal een paar fragmenten aan uit een roman. Het betreft de eerste samenkomst, nog in een verkennend stadium, van lieden die een opstand voorbereiden.

Aanwezig zijn: een studente die aandacht komt vragen voor het lijden en protest der studenten; een gymnasiast die reeds leider is van een opstandige groep op het gymnasium maar die last heeft van zijn achttienjarige leeftijd en die zegt: ‘Ik kan mijn gedachten niet afmaken, niet omdat ik geen gedachten heb, maar veeleer door een teveel aan gedachten.’ En ook nog een majoor, oom van de studente, die zegt: ‘Ik houd wel van liberalisme en moderniteit en ik houd ervan naar verstandige gesprekken te luisteren, maar, wel te verstaan - van mannen. Maar van vrouwen, maar van die moderne bakvissen - nee meneer, dat stuit me tegen de borst (...) Zonder mannen zouden ze te gronde gaan als vliegen - zo denk ik erover. Dat hele feminisme van haar is alleen maar gemis aan originaliteit. Ik verzeker u toch dat het hele feminisme voor haar bedacht is door mannen, die zich dat uit domheid op de hals hebben gehaald - ik dank God alleen maar dat ik niet getrouwd ben! Niet de minste variatie meneer, een eenvoudig borduurpatroon kunnen ze niet zelf bedenken; ook dat moeten de mannen voor ze doen...’

Er zijn nog een paar aanwezigen die later ter sprake komen. Men besluit te gaan vergaderen.

‘Ik stel voor dat zij die vòòr een vergadering zijn hun rechterhand opsteken,’ zei mevrouw Wirginskaja.

[p. 35]

Sommigen staken hun hand op. Anderen niet. Er waren er ook die hun hand opstaken en weer lieten zakken, of omgekeerd.

‘Foei, alle donders. Ik snap er geen laars van,’ riep een officier. ‘Ik ook niet,’ riep een ander. ‘Nee, ik snap het wel,’ riep een derde. ‘Als het ja is, steek je je hand op.’

‘Maar wanneer is het ja?’

‘Als je vòòr een vergadering bent.’

‘Niet waar, als je er tègen bent.’

‘Ik heb vòòr een vergadering gestemd,’ riep de gymnasiast tegen mevrouw Wirginskaja.

‘Waarom hebt u dan uw hand niet omhooggestoken?’

‘Ik heb aldoor naar u gekeken, u hebt uw hand niet opgestoken, dus heb ik het ook niet gedaan.’

‘Wat idioot. Ik heb het niet gedaan omdat het voorstel van mij kwam. Heren, ik verzoek nu opnieuw: wie vòòr een vergadering is blijft zitten en doet niets, en wie tegen is, laat die nu zijn rechterhand opsteken.’

‘Wie er tègen is?’ vroeg de gymnasiast (...)

Men besluit te vergaderen.

‘Maar wat voor vergadering,’ riep een stem (...)

Werchowenski, de hoofdsamenzweerder, heeft niets te zeggen en wenst het woord niet te nemen.

De studente stond op. Ze was al een paar keer van haar stoel omhoog gekomen.

‘Ik ben hier naar toe gereisd om te praten over het lijden van de ongelukkige studenten en om ze overal tot protest op te wekken.’

Maar ze bleef steken; aan het andere eind van de tafel verscheen opeens een ander, een concurrent, en alle blikken richtten zich op hem. De langorige Sjigalew kwam met een somber en grimmig gezicht langzaam van zijn plaats overeind en legde melancholiek een dik en met buitengewoon fijne lettertjes volgeschreven schrift op tafel. Hij bleef staan en zweeg nog steeds. Velen keken verschrikt naar het schrift (...)

‘Ik vraag het woord,’ verklaarde Sjigalew somber maar vastberaden. (...)

Al die tijd luistert de hoofdsamenzweerder alleen maar en knipt zijn nagels.

Sjigalew verklaart dat niemand iets begrepen heeft van de mens en de maatschappij en dat Plato, Rousseau en Fourier ‘zuilen van aluminium’ zijn waarop de maatschappij niet gebouwd kan worden. Hij zal hen zijn eigen systeem voor het wereldbestel voorleggen.

‘Hier is het!’ Hij klopte op het schrift (...) De gehele uiteenzetting zal op zijn minst tien avonden vergen. Gelijk aan het aantal hoofdstukken van mijn boek (gelach). Bovendien moet ik er vooraf op opmerkzaam maken dat mijn systeem nog niet is afgerond. (weer gelach) Ik ben verward geraakt in mijn eigen gegevens en mijn slotsom staat in lijnrechte tegenspraak tot de aanvankelijke opzet waar ik van uit ga. Uitgaande van de onbeperkte vrijheid kom ik ten slotte tot de onbeperkte dictatuur. Ik voeg er evenwel aan toe dat mijn oplossing van de maatschappelijke kwestie de enig mogelijke is. (...)

Daarna komt men op politieke moord - ‘Alleen honderd miljoen hoofden afhakken kan de mensheid genezen en het aardse paradijs, datzelfde over welks verlies het mensdom treurt, doen terugkeren.’ ‘Maar:’... honderd miljoen afgehakte hoofden, dat is even moeilijk te verwezenlijken als de wereld te hervormen door propaganda. Misschien zelfs nog moeilijker, vooral in Rusland (...) maar: ‘op Rusland is nu toch alle hoop gevestigd...’

Jaja, dit soort praatjes kennen we. Daar zijn we helemaal bij op ons gemak. We hebben net weer een vloedgolf van zulke ideeën achter de rug. Maar in plaats van in deze tijd speelt het verhaal zich af in het tsaristische Rusland van omstreeks 1870. Het zijn fragmenten uit het boek De boze geesten van Dostojewski - of in andere vertaling De demonen - en behandelt op Dostojewskiaanse wijze de poging van de anarchist, of eigenlijk anarchistische nihilist Netsjajev om met behulp van door het hele land verspreide revolutionaire cellen een opstand in Rusland te ontketenen. (Dostojewskiaanse wijze zei ik. En dat houdt in: zowel scherpzinnig als bizar en carnavalesk; maar vooral met inzichten en onverwachte samenhangen waarbij je denkt: ja verdomd, zo is het: verdorie... Dostojewski is allerminst - zoals Karel van het Reve in zijn boek over Russische literatuur hem beschrijft - een auteur die de keukenmeidenroman tot literatuur gemaakt heeft. Hij is in veel opzichten een meester aller meesters.)

Deze Netsjajev, de protagonist van de hoofdfiguur van Dostojewski's roman waar ik al deze overbekende en ietwat idiote praatjes aan ontleend heb; deze Netsjajev - om me verder alleen tot hem te bepalen - beoogde niet zozeer een opstand om - na eerst de structuren, zoals dat zo mooi heet, vernietigd te hebben - met nieuw revolutionair elan een rechtvaardige maatschappij op te bouwen; zijn opstand was uitsluitend bedoeld om te vernietigen en op die wijze terug te keren naar - wat hij dacht - de menselijke oerstaat. Dat wil zeggen: een samenzwering van vrije ongebonden mensen, zonder overheden, zonder wetten, zonder andere dan toevallige banden; terug naar de onbedorven natuurmens van Rousseau; terug naar de echte mens - de mens voordat hij door wetten, conventies, structuren verminkt werd.

En natuurlijk heeft Netsjajev, en hebben andere anarchisten gelijk: de mens wordt verminkt, hij wordt misvormd door wetten, conventies, afspraken - door macht en onmacht. Elke vorm, elke ordening - en wetten, conventies zijn een vorm, een ordening - sluit uit, beperkt, maakt onmogelijk; en - en dat is belangrijk -: elke vorm schept mogelijkheden, kansen.

Zonder structuren zou alles amorf zijn, maar elke ordening misvormt, doet onrecht. Geen stof, geen materie kan bestaan zonder zich in patronen te ordenen: in kristallen, moleculen, atomen enzovoort, laat staan de geatomiseerde, door vele en veelsoortige katalysatoren belaag-

[p. 36]

de stof die de menselijke samenleving is.

De romantische anarchisten, zoals in het vorige-eeuwse Rusland, Kropotkin of Bakóenin, vergissen zich. Een groep mensen vormt meteen structuren en onderlinge samenhangen door talenten en omstandigheden, en dat houdt al hiërarchie in; frustraties en beperkingen. Gelijkheid afdwingen lijkt een oplossing, want dan is er harmonie en vrede. Maar zelfs als alle mensen dummies van elkaar

‘Het merkwaardige van Netsjajev was echter, dat hij, anders dan Bakóenin en de meeste anarchisten - en zeker anders dan de sociaal revolutionair Herzen - niet geloofde in oplossingen voor sociale problemen of in verbeteringen van mens en maatschappij, laat staan dat hij geloofde in een harmonische samenleving: hij geloofde alleen in het opruimen van de hele rotzooi.’

waren zou bijvoorbeeld de geografische spreiding, het voordeel van de ene verblijfplaats boven de andere, hiërarchie geven. En de aardse omstandigheden ook overal gelijk maken...? Er is geen einde aan wat veranderd zou moeten worden. En met harmonische anarchie heeft dit soort dwang natuurlijk al niets meer te maken. En die andere meer gematigde oplossing: - gelijkheid in verscheidenheid - die vaak gepropageerd wordt? Maar de ongelijke verdeling van talenten; van schoonheid, hersens, spierkracht, leeftijd, sekse, gezondheid, handigheid en de daarmee samenhangende mogelijkheden, maakt het ondoenlijk in die verscheidenheid de gelijkheid te behouden anders dan door middel van wetten en structuren. Trouwens, een gelukkige en harmonische, een structuuren wettenloze anarchie is alleen al onmogelijk omdat de ruimte die dan geboden wordt onmiddellijk door de gangsters en psychopaten, die hun eigen talenten ontplooien, gevuld zou worden. De Stalins en de Hitlers, de Pol Potten en de Karadzics leggen hùn wetten op en de anarchistische vrije mens zal niet gelijkwaardig in vrijheid en gelukkige harmonie met anderen leven - hij zal zijn leven niet zeker zijn; hij zal voor zijn leven moeten vechten.

En toch duikt dit visioen van een verloren paradijs - de droom van de leeuw en het lam die samen zullen weiden - na de Franse revolutie (vóór die tijd was er de christelijke heilstaat: allen gelijk voor god, en daardoor allen gelijk in ieder geval later in de hemel) zo eens in de veertig, vijftig jaar weer op als een geheimzinnige pendel, een soort eb- en vloedbeweging in de beleving van maatschappij en samenleving. Van de ordening, die, hoe willekeurig en in zekere zin onrechtvaardig ook, eerst rust en veiligheid verschafte, worden plotseling uitsluitend de gebreken, het onrecht gezien. Alles moet anders! Revolutie; nieuwe mens; vernietiging van deze structuren... Maar elke nieuwe ordening geeft nieuwe, hoewel andere, structuren en nieuw onrecht, zodat de cyclus opnieuw begint. En die nieuwe mens? dat nieuwe paradijs? die harmonie...? Het schuift steeds weg achter de horizon.

In het Rusland van de vorige eeuw bestond (evenals trouwens in het toenmalige Duitsland) een algemeen verbreid volksgeloof dat Jezus bij zijn wederkomst als Rus zou verschijnen, omdat de Russen het uitverkoren volk waren. We weten wat er met dit uitverkoren volk in deze eeuw gebeurd is (net als met dat andere, dat uitverkoren Duitse volk). Maar misschien verklaart het iets van het grote aantal opstandelingen, ideologen, anarchisten en revolutionairen in het vorige-eeuwse Rusland. Messiassen zonder god die het heil kwamen brengen, het paradijs, de nieuwe wereld - er is een opmerkelijk religieus aspect in al die agitatie.

Het merkwaardige van Netsjajev was echter, dat hij, anders dan Bakóenin en de meeste anarchisten - en zeker anders dan de sociaal revolutionair Herzen - niet geloofde in oplossingen voor sociale problemen of in verbeteringen van mens en maatschappij, laat staan dat hij geloofde in een harmonische samenleving: hij geloofde alleen in het opruimen van de hele rotzooi. (Al gaat over Bakóenin het verhaal dat hij, toen hij bij de opstand van 1848 in Dresden samen met Wagner op de barricaden stond, door de laatste meegetroond werd om naar zijn muziek te luisteren - want behalve politieke revoluties waren er ook revoluties in de kunst. Bijvoorbeeld Wagners revolutie: het Gesammtkunstwerk. Op Wagners vraag, na enig voorspelen, wat hij van de genoten muziek vond, schijnt Bakóenin toen verklaard te hebben: ‘Ik ken maar één opera: “Hang ze op! Sla ze de koppen af!”’ Kijk, dat is het aanstaande paradijs natuurlijk ook nog niet.)

Netsjajev verklaart in zijn Catechismus van de Anarchist dat alles vernietigd en omvergeworpen moet worden totdat de menselijke oerstaat opnieuw ontstaan zal zijn. Dus geen paradijs of ander moois; geen harmonie of zelfs vreedzaam samenleven; maar de menselijke staat zoals die in zijn ogen werkelijk was: een samenleving zonder franje, onverhuld in zijn barbaarse amoraliteit. Hij maakte zich blijkbaar geen illusies. Ik neem aan dat hij voor zichzelf in die omstandigheden een rol als roverhoofdman weggelegd zag.

Er wordt wel eens verondersteld dat dit nihilisme, dit totale negativisme van Netsjajev zijn wortels had in zijn jeugd: zijn opgroeien als zeer intelligent en gevoelig kind in een familie van uitgebuite, rechteloze Moedzjiks - tot 1862 lijfeigenen - en dat hij daardoor door deze jeugdervaringen een diepe haat tegen de bezittende klasse en de machtigen had opgevat. Het is mogelijk. Maar zijn leer, kort samengevat in de woorden ‘alles moet kapot’ doet ook aan iets anders denken: het doet denken aan de puberteit - in dit geval een sterk ver-

[p. 37]

lengde puberteit -: de fase van het leven waarin iemand deels al meedoet aan de wereld der volwassenen, deels om zich die volwassenheid toe te eigenen om zich te oriënteren en daar nog kritisch tegenaan kijkt. En bij dat kritische en afstandelijke kijken ziet hij voornamelijk huichelarij, hypocrisie, onechtheid, leugens en aanstellerij en het soort laffe compromissen waartoe de samenleving mensen dwingt. En vooral ziet hij zinloze, tot niets leidende levens. Dat zijn dus die volwassenen die tot voor kort zo belangrijk leken, wier leven zinvol leek, die inzicht en macht leken te hebben - en vooral waardigheid (om dat ouderwetse woord te gebruiken) en die zich ernstig met belangrijke dingen bezig leken te houden. Maar wat hij nu, nu hij als bijna gelijke of gelijksoortige kijkt, ziet, is zinloos en meestal onbenullig en vooral een beetje verachtelijk. Zolang je zelf groeit, onderweg bent naar de volwassenheid lijkt het leven een doel te hebben: groter worden, toenemen in beheersing en inzicht. Maar dat doel is er niet: je leeft om te leven, en dat is het sluiten van compromissen; dat is hypocrisie; dat is onechtheid - die gek genoeg geen werkelijke onechtheid is -; en vooral een verlammende onhelderheid in alle dingen. Boeken als De avonden van Van het Reve of De vreemdeling van Camus zijn op die afkeer, die walging haast, gebaseerd.

Ik herinner me van mezelf - en ik heb over zulke gevoelens ook van anderen gehoord -, dat ik in die tijd, bij sommige flitsen van afschuw - het gevoel in de val te lopen; het gevoel de greep op mezelf en de dingen te verliezen - dacht: met een mitrailleur de straat op om er een eind aan te maken: iedereen die je ziet; ze allemaal kapot schieten met die zinloze levens die nergens toe dienen; dat gehuichel en die leugens; die verschrikkelijke kapperspraat die ze de hele dag door maar uitstoten en die nergens over gaat - dan zou je tenminste een daad stellen of zoiets; dan zou je dingen helder maken en jezelf tegen iets beveiligen: tegen dat moerasachtige van het echte volwassen leven; tegen de octopusachtige tentakels die je dreigen weg te sluizen van ‘jezelf’. Zulke gevoelens zakken af, dat wordt minder - Maar blijkbaar niet bij Netsjajev.

Netsjajev zou deze door hem gewenste anarchistische maatschappij zelf meemaken: de barbarij zoals hij die voor ogen had.

Zijn revolte mislukte. Hij had het vernuftige plan opgevat in elke stad een cel van samenzweerders een verrader - of een vermeende verrader - te laten vermoorden, zodat ze, door de moord met elkaar verbonden, niet meer terug zouden kunnen. Maar dat plan liep - nadat hij zelf iemand gedood had om het goede voorbeeld te geven - in vergaderwoede en gehakketak vast. De opstand werd neergeslagen. Na zijn mislukte revolte vluchtte Netsjajev naar Zwitserland, waar Bakóenin en Herzen al in ballingschap verbleven. Een jaar later hielpen die twee hem niet - omdat hij zich in hun ogen onmogelijk maakte, en naar hun idee ook hèn onmogelijk maakte, door steeds oproepen tot moordaanslagen en opstand te doen - toen de Russische regering zijn uitlevering vroeg.

Hij werd in Rusland tot levenslang veroordeeld - de doodstraf was in die tijd in Rusland afgeschaft: dat zou later wel anders worden - en verdween naar Siberië naar een soort Nacht und Nebelkamp avant-la-lettre (het Alexander-ravelijn, waar zij die moesten verdwijnen, van wie niet meer gehoord mocht worden, bij elkaar zaten). Een kamp waar hij vrijwel dagelijks (omdat hij zijn kop niet kon houden, zou je haast zeggen, en steeds weer zijn inzichten in mens en maatschappij aan iedereen verkondigde) afgeranseld en in elkaar geslagen werd, door bewaking en medegevangenen. Vooral door medegevangenen; omdat hij als politieke gevangene - zo iemand met van die praatjes en van die ideeën, en zo'n woordkeus waar ze niet van hielden - het mikpunt van de criminelen werd: de ‘sociaal verwanten’ zoals ze later zouden gaan heten.

Eind jaren zeventig van de vorige eeuw wist hij een brief, met een oproep om hem te helpen, langs de censuur van het kamp (die de brief ongetwijfeld tegengehouden zou hebben), naar Tsaar Alexander iii te laten smokkelen: De Brief in Bloed met een Nagel (inderdaad een brief die hij om dramatische redenen door middel van een nagel met zijn eigen bloed geschreven had). In die brief beklaagt hij zich over zijn ‘onduldbaar lijden’ - zoals het in die tijd zo mooi heette - en de dagelijkse afranselingen, en doet hij een beroep op de Tsaar.

Vergeefs.

In '81, na niet eindigende kwellingen en vernederingen, pleegde hij zelfmoord. Zijn lichaam, zoals het bij iemand met messiaanse neigingen hoort - ook al was hij een bloedige messias - werd nimmer gevonden.

Toch, toch, ondanks zijn maniakale plannen, zijn moord en zijn terechte veroordeling, komt dit lot, deze afloop van het curieuze drama dat zijn leven was op mij over als een tragedie.

(Dit is de tekst van een lezing voor de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam - slaa.)