De Vlaamse Gids. Jaargang 33

[p. 45]

Een halve eeuw Spaanse letteren - II

TOEN dus in 1898 de botsing met de Verenigde Staten - die toen nog hun brutale dollar- en machtspolitiek tegenover de Spaanse wereld in praktijk brachten - het Spanje dat teerde op een groots verleden en op holle frasen, plotseling overtuigde van zijn materiële, ja physische machteloosheid, ging er een geweldige schok door het land. En natuurlijk vooral door de lagen van hen die dachten en schreven. Hoe de massa reageerde werd toen nog minder dan nu onderzocht. Vele jonge kerels hadden hun leven, hun gezondheid - moreel en physiek - in Cuba geofferd. Enkelen jubelden misschien over de donquichotterie van de Spaanse houten scheepjes die bij Cavite tegen de stalen vloot der U.S.A. uitvoeren.

Antonio Machado - over wie later - schilderde die doorsnee-Spanjaard aldus:
Die mens is noch van gister noch van morgen, hij is van nooit; en van de

Spaanse boom

is hij de vrucht - geen rijpe en geen rotte - enkel vergeefse zoon
van 't Spanje dat verging en niet echt is geweest
en dat nu toch zijn grijze haren heeft.

De reactie onder schrijvers en dichters was zeer verschillend, al naar hun aard en opvoeding. Enkele van de groten waren reeds aan 't schrijven en hadden zich reeds verdiept in het probleem van hun land en volk. Zo had Angel Ganivet in 1897 reeds zijn ‘Idearium Espanol’ geschreven, dat op zeer originele en vurige wijze in het karakter van Spanje en zijn geschiedenis doordrong. Zijn belangrijkst advies was: variatie op een waard van St. Augustinus: ‘Noli foras ire; in interiore Hispaniae habitat veritas’.

Helaas heeft deze melancholicus uit het zonnige Granada, die de Spaanse letteren o.m. verrijkt had met een paar belangrijke romans en een symbolisch drama ‘El Escultor de su alma’, in hetzelfde jaar, als consul in het verre Riga, in de wateren van de Dwina een eind aan zijn leven gemaakt. Met Unamuno samen had hij in het dagblad ‘El Defensor de Granada’ een correspondentie gevoerd over ‘El Porvenir de Espana’ die in 1912 nog eens uitgegeven werd.

Unamuno zelf, wiens werk bijna geheel een steeds radelozer en paradoxaler begeleiding zou zijn van de worsteling tussen oud en nieuw, tussen feodalisme en industrialisme, tussen geloof en rede, gaf reeds in 1895 de beroemde 5 ‘ensayos’ die onder de titel ‘En torno al casticismo’ (eerste boek-uitgave 1902) als verhandeling over het ras-echte in Spanje, een hoogtepunt werden. Hij vraagt om meer idealisme en minder materialisme, een combinatie van Don Quichot en Sancho Panza. Men kent zijn opvatting over Cervantes' meesterwerk, waaraan hij een lijvig, zeer subjectief-exegetisch boek heeft gewijd, prachtig van taal en vol extatische ideën, nl. ‘La vida de Don Quijote y Sancho’ (1905). Misschien is het nuttig met deze zeer grote figuur de lezer het allereerst in kennis te brengen.

De eerste bijdrage van Dr. G.J. Geers verscheen in ‘De Vlaamse Gids’ van December 1948.

[p. 46]

Hoe pijnlijk weinig weten wij in het Noorden van de eigenlijke gedachtenwereld van onze zuidelijke buren! Ik bedoel dan vooral wat men de ‘passieve’ gedachten zou kunnen noemen. Natuurlijk hebben wij in Nederland onze leeren handboeken van litteratuurhistorie, bijv. dat kleine stampvolle boekje van Prof. de Vooys. En natuurlijk hebben wij in en buiten de scholen aardig wat Vlaams gelezen (althans vóór 1940!). Maar wat er bij u bijv. uit enkele vreemde litteraturen in origineel of vertaling gelezen wordt, hoe weinig weten of voelen wij dit. Ik heb verscheidene beroemde romans van Unamuno vertaald, maar hebben deze of Duitse en Franse vertalingen het Vlaamse publiek dat de toon aangeeft bereikt?

Miguel de Unamuno was een Bask uit Bilbao, wiens leven zich echter grotendeels heeft afgespeeld in de over-oude universiteitsstad Salamanca. Hij stierf 31 Dec. 1936, op 72-jarige leeftijd, vrijwel als gevangene van de franquisten, met wie hij aanvankelijk was meegegaan, maar tegen wie hij rebelleerde toen hij hun haat tegen de intelligentie onderkende. Hij was een hyper-individualist, een aeternist - zoals R. Curtius hem indeelde - die zelfbehoud en eeuwig voortbestaan-als-individu zocht. Hij wil geen overgave, geen opgaan noch in de gemeenschap, noch in de liefde, noch in God. Hem was de Spaanse mystiek van de 16de eeuw verwant, die, met uitzondering van de Renaissancist Fray Luis de Léon, het bezit van God niet het verzinken in God zocht. Dit valt wonder-goed samen met het a-sociale dat in Spanje, land van paupers en parasieten, eeuwen geheerst heeft. Ook Ortega y Gasset noemt zijn volk een samenraapsel van mensen, geen natie maar een serie van waterdichte compartimenten. Unamuno's ongebreidelde eerzucht, zijn vechten om onsterfelijke roem, hangt met dit aeternisme samen.

Hij was daarbij zeer aggressief, al was dit iets verminderd sinds de Koning weg was. Temperament en hartstocht stelt hij boven alles. Ideeën en verstand zijn hem niets, de mens is hem alles, de mens diep in de lezer ‘dat schaaldier wiens schelp kapot geslagen moet worden’... ‘Het belangrijke is te denken, hoe dan ook, met deze of met gene ideeën, het doet er niet toe: denken! denken! denken! en denken met het lichaam en zijn zintuigen en zijn ingewanden, met zijn bloed en zijn merg... en niet alleen met de hersens en het verstand: levend denken en niet logisch’. En hij vindt dan ook dat het verstand er is voor het leven, dat het met het leven en om het leven ontstaan is en niet omgekeerd, dat het een wapen is, een door het gebruik gehard wapen desnoods. En onze ideeën zijn voor hem dan ook niet de oorsprong van onze gedragingen, maar slechts de verklaring die wij daarvan aan onszelf en aan anderen geven, omdat wij vervolgd worden door de begeerte om de werkelijkheid te verklaren. - Zoals men weet zijn deze feiten ook door de dieptepsychologie gevonden - en in veel duidelijker verband - maar voor Unamuno zijn ze geen wetenschap en dienen ze bijv. niet om de menselijke objectiviteit te analyseren maar om alle objectiviteit opzettelijk te boycotten.

[p. 47]

Alle werken van Unamuno zijn dan ook uiterst persoonlijk: in verschillende romans wordt de auteur door zijn personages in hun zaken gehaald of hij mengt zich uit eigen beweging onder hen. Unamuno is hierin voorloper van Pirandello's ‘Zes personages op zoek naar een auteur’. Hij voelde dat dit geen gewone romans (novelas) zijn en vond er de naam nivola voor, zo bijv. De man in de mist (‘Niebla’). Maar juist doordat de schrijver het diepste en levendste in zichzelf omwoelt, raakt hij datgene wat alle mensen - ook weer diep binnen in - het hevigst bezighoudt. Dit èn zijn afkeer van het moderne - dat na de eerste wereldoorlog ook de Europese mens vaak pijnlijk begon te worden - verklaart zijn succes buiten Spanje. In eigen land was zijn grote betekenis dat hij duizenden aan het denken heeft gebracht, dat zijn opstandigheid tegen ‘de vader’, zijn non-conformisme prachtig paste bij de revolutionnaire situatie waarin Spanje sinds minstens 50 jaar verkeert. De strijd in hem tussen verstand en wil, weten en geloven, die tweestrijd of agonie zag hij overal, o.a. in het Christendom (L'agonie du Christianisme). Zijn tragische filosofie, het volledigst uitgeschreven in Del sentimiento trágico en la vida (1913) kleurde alles om hem heen en viel samen met de tragedie van zijn volk. Gemeenschap en individu zijn bijna tegelijk in het achterlijke Spanje opgerezen bij de aanraking met het industrialisme en beide trachten tegelijkertijd zich te ontplooien. Spanje is pas bezig het feodalisme uit huis te zetten - en het houdt zich vastgeklemd aan allerlei fascistische steuntjes! - maar tegelijk ziet het, d.w.z. ziet vooral de kunstenaar, de uiterst gevoelige mens, hoe weinig innerlijk geluk deze stap aan de mensheid heeft gebracht. Het aarzelt dan ook de stap die andere volken, automatisch, in blinde drang gedaan hebben, te zetten.

Vandaar die hartstochtelijke vragen van Unamuno over het leven en zijn leven. En struisvogelpolitiek zal niet baten: de dorpspastoor uit St. Manuel Bueno (v. Loghum Slaterus, Arnhem 1935) die zelf niet gelooft in de ‘verrijzenis des vieses’ - hij is volgens Unamuno's bekentenissen aan Dr. Joh. Brouwer een van de velen in de realiteit - maar toch zijn parochianen in die ‘droom’ wil laten, zal slechts slagen als de klok kon worden teruggedraaid. En vele angstigen, maar ook vele belanghebbenden, proberen dit vandalenwerk; zo sedert 1936 de grootgrondbezitters, de prelaten en de officieren-kaste, ten koste van 1.200.000 mensenlevens en onberekenbare morele en economische schade. Ook Unamuno, deze ascetische, naar binnen gekeerde Bask behoort tot die angstigen, die het kind in zich gedood hebben, die krampachtig zich sluiten voor het geluk van het natuurlijk-leven. In zijn Poesias (1907) is een gedicht L'aplec de la protesta, gedateerd Barcelona 21-X-1906. Hij had een Catalaanse aplec (meeting) van protest in de arena meegemaakt: de redenaars hadden gesproken, het publiek klapte en daar ontplooide zich een zakdoek en in een oogwenk waren alle rangen overdekt met fladderende witte doeken als meeuwen-zwermen. ‘Hoe mooi! Hoe lief!’ riepen die mensen, die Catalanen. Als de afvallende bloembladen van het protest! ‘En de vrucht?’, vraagt de ernstige Bask. ‘Gij Levantijnen zult altijd kinderen blijven! de schoonheid ver-

[p. 48]

stikt jullie!’ Neen, Unamuno heeft nooit beseft dat de kinderen de enigen zijn die zullen ‘ingaan’, en dat de liefde, ook de liefde tot de schoonheid, het leven eerder stuwt en redt dan de haat. Zijn leven en zijn werk zijn wel heel fel door de haat, de doodsdrift en de doodsangst gekleurd. En ook daardoor was hij een typisch fenomeen van de oude Spaanse geest.

Maar tenslotte is de levende mens Unamuno niet zo maar met enkele trekken gekenmerkt. In 1928 wijdde ik mijn ‘openbare les’ aan hem (‘Unamuno en het karakter van het Spaanse volk’, Wolters, Groningen) en wie zich voor zijn vurige persoonlijkheid interesseert vindt daar gegevens en litteratuur.

Wat was nu de therapie die Unamuno voorstelde om zijn vaderland te genezen? In 1895 had hij gezegd: ‘Spanje moet ontdekt worden en alleen vereuropeeste Spanjaarden zullen het ontdekken’ en ‘We moeten ons europeïzeren èn ons onderdompelen in het volk’. In 1912 constateert hij: ‘Ik voel mijn ziel als middeleeuws en het komt me voor dat de ziel van mijn vaderland ook middeleeuws is’. En dan tenslotte in 1925 (‘Vérités arbitraires’, S. Kra, Parijs): ‘Il faut essayer de nous imposer à l'ordre spirituel de l'Europe, essayer d'espagnoliser l'Europe’. Is dit niet een bewijs van zijn ongeduld, zijn radeloosheid over de langzaamheid van het proces der europeïsatie in de ogen van iemand die alleen met zijn eigen leven meet?

Groningen.

Dr. G.J. GEERS