De Vlaamse Gids. Jaargang 32

[p. 732]

Een halve eeuw Spaanse letteren

I

BRINDIS. Kent gij, Vlaamse lezer, dit Spaanse woord? Het stamt uit uw taal, het is de formule ‘ic brinc di es’ en het is in Spanje gaan betekenen: heildronk, toast, opdracht. Welnu, mijn brindis - als van de stierenvechter die zich gereed maakt zijn toro de dodelijk stoot toe te brengen en deze daad aan een voornaam toeschouwer opdraagt - geldt Jan Schepens. Hij kwam bij zijn bezoek aan het ver-Noordelijke Groningen op het denkbeeld mij over Spaanse letteren te laten schrijven en ik geloof dat het een vruchtbaar idee was. Vruchtbaar voor Vlaanderen, waar, naar ik meen te weten, nog zo weinig gedacht wordt aan de moderne cultuur van Spanje en Spaans-Amerika. Zeker, ik ken Karel Jonckheere's diep tastend werk. Maar is hij de enige die de belangstelling vertegenwoordigt en moet wekken? Lezer, ik hoop het weldra te weten. Inmiddels, Jan Schepens: Parati!

_**_*

Waarom een halve eeuw? Omdat in 1898, door het verlies van zijn laatste koloniën aan de U.S.A., Spanje in een diepe depressie genaakte en daaruit de krachten ontstonden die de eigen aard en de eigen toekomst van Spanje en de Spaanse cultuur zouden bloot leggen en opbouwen. Zeker, er was als altijd een voorspel geweest, wanneer men wil meerdere voorspelen en improvisaties. De eenzame zelfmoordenaar Larra, de uiterst begaafde schrijver van zovele kritische artikels (± 1825) die als een roepende in de woestijn uit het hart kon schreeuwen: Dónde está Espana? (Waar is Spanje?) En dan vooral sinds 1868 - het jaar van ‘la Gloriosa’ (revolución) - toen eindelijk na drie eeuwen de dageraad der vrijheid aanbrak met de eerste kortstondige republiek, met - o wonder! - een president als Salméron, die liever aftrad dan een doodvonnis te ondertekenen. Toen kwam ‘het vrije onderzoek’ en de ontwaking van het nationaal bewustzijn, terzelfdertijd dat het buitenlands kapitalisme binnendrong en zijn alles ontbindende geest over het land liet gaan.

Een eerste geweldige opleving der letteren deed zich voor met de analyserende en critiserende romans van Benito Pérez Galdós (1843-1920) en Juan Valera, terwijl ook het toneel van Echegaray en de verzen van Campoamor en Núnez de Arce de geesten gingen omwoelen en het fanatisme verdrongen ten bate van een vruchtdragende vrije gedachte en een onderzoek van al het menselijke. Sterker dan ooit sinds 1536 kwam de erasmistische stroming opzetten om de philippinische van traditie en reactie te verdringen.

Wel heel plebejisch was die stroming van de strak-hooghartige Filips II - ‘el rey prudente’, de wijze koning - verlopen in de regering van Isabel II. Deze vorstin, ‘esa senora’ zoals ze honend genoemd werd, schonk haar neef

[p. 733]

en gemaal tot zijn bevreemding en verontwaardiging, 9 kinderen, zij werd in de straten van Madrid overladen met niet altijd kuise piropos (complimentjes), maar toen ze 38 jaar was. bleek zij, de muy espanola, niet meer in staat de politieke afkeer van haar onderdanen te bezweren en een golf van walging - walging bij de natie van zichzelf? - vaagde haar weg. En tegelijk haar biechtvader, pater Claret, benevens de beruchte ‘Sor Patricinio’, met haar talloze hofbesognes, o.a. die van Isabel's ondergoed te wijden door het een dag te dragen. Wel heel scherp stonden daartegenover de drie presidenten van de Eerste Republiek (1873-'74): ondanks hun échec hebben zij de republikeinen veel eer en aanhang bezorgd door hun zuiver, eerlijk karakter en hun geheel onbaatzuchtig optreden, iets wat Spaanse burgers van hun politici niet gewend zijn. Met hen was de eerlijke, opofferende, puriteinse burger in de politiek binnengetreden. En diezelfde waarheid en karaktervastheid onderscheidden ook Giner de los Rios, Azcàrate en Cossio, die nu deze eigenschappen bewust gaan aankweken door hun scholen en hun paedagogie. Daarbij steunden zij op de filosofie van Krause, een wijsgeer die geheel overschaduwd is door zijn tijdgenoten Hegel en Fichte, maar die blijkbaar iets in zich had wat Latijnse geesten aantrok, want ook de in Spanje hoog vereerde Amiel van Genève werd zeer door hem bekoord. Voor ons in de Lage Landen zijn Krause en Amiel als heel verre stenen die we slechts kennen door hun werking op anderen.

Het Krausisme, misschien door zijn ‘Menschheitsideal’ en zijn ‘All in Gott’-leer (panentheïsme) moest in Spanje filosofen en zelfdenkende liberalen kweken en dat in een land waar de onmetelijk geleerde Menéndez y Pelayo nog een kwart eeuw later van Faust II zou zeggen: ‘Wat gaan mij die amourettes van een Duitse professor met Helena van Troje aan?’ Hij en de neocatólicos gaven als opvoeding de voorkeur aan de catechismus van Ripalda, waarin alle verklaringen worden gegeven, alle twijfels opgelost en alle levensgebeurlijkheden voorzien worden. De Staat keerde terug, reeds in 1875, tot de strengste geestelijke controle, maar Giner en andere afgezette docenten richtten in het volgend jaar de Institución Libre de Ensenanza te Madrid op, die het jonge intellectuële Spanje zou vormen, waaruit de Junta par a Ampliación de Estudios (1907) voortsproot en die de leiders voor de Revolutie van 1931 zou leveren.

Een zeer boeiende figuur daarnaast was de autodidact Joaquin Costa (1841-1911), die in 1898 verklaarde: ‘We moeten een dubbel slot doen op het graf van de Cid!’, bedoelend dat Spanje's periode van romantiek en buitenlands avontuur voorbij was en dat men zich nu aan eigen welzijn en regeneratie moest wijden. Hij die zelf zoveel honger geleden had, eiste scholen en voedsel, dat er een eind aankwam dat meer dan de helft van het Spaanse volk 's avonds hongerig naar bed ging.

Een prachtig artikel over het eerste geestelijk ontwaken ±1870 schreef Leopoldo Alas (‘Clarin’) in zijn Solos (1e dr. 1881), dat in de 4e druk van

[p. 734]

1891 ongewijzigd werd opgenomen, al verklaarde de schrijver in een noot dat hij er na tien jaar heel wat aanmerkingen op had! Inmiddels had hij zelf zijn grote satyrisch-psychologische roman La Regenta (1884) geschreven, die heel wat verontwaardiging opwekte, en had Galdós in zijn Dona Perfecta (1876) en La Familia de León Roch (1879) bijna alles ondermijnd wat vals en voos was in zijn vaderland; terwijl hij terzelfder tijd onvermoeid werkte aan zijn Episodios Nacionales, de geschiedenis van zijn land in de 19de eeuw in roman-vorm, waarvan in 1898 reeds meer dan 20 delen verschenen waren.

Want dat was de grote taak waaraan zich oudere en jongere schrijvers en dichters gaan wijden, dat was waarin zij die weldra met één etiquet werden voorzien - ‘generatie van 98’ -, eigenlijk alleen maar één van zin en streven waren: nl. de strijd tegen het oude en voor het nieuwe. Galdós die in 1920 stierf en wiens dood als een smartelijk verlies door het naar verlossing kunkerende volk gevoeld werd, was de oudste. Hij was geboortig van de Canarische eilanden, maar kende land en volk en taal van Spanje beter dan wie ook. Hij heeft er, veelschrijver als zoveel Spanjaarden, in meer dan 100 delen van verteld, en 45 delen daarvan zijn die Episodios Nacionales, historische romans waarin de geschiedenis van Spanje tussen de zeeslag bij Trafalgar tegen Nelson en het eerste optreden van de staatsman Cánovas del Castillo, van koning Alfons XII en van de nieuwe Constitutie werd verhaald. Bij die grondwet was het Baskische probleem rechtvaardig geregeld, zij het dan in centralistische zin, en ook de Protestantse kerken (± 40 in die tijd) werden er, na heftige debatten, met grote meerderheid van stemmen in geduld. Behalve deze historische romans, waarin duizenden personen en plaatsen voorkomen, schreef hij vele romans en toneelstukken die de grote Spaanse problemen onthullen en als de oorzaak van Spanje's kwalen aanwijzen: luiheid om zelf te denken, willoosheid of ‘aboulia’ en verkeerd gerichte energie. Hoe jammer dat Galdós in onze taal haast niet te kennen is - ik geloof dat alleen zijn anti-clericale Dona Perfecta in het Nederlands vertaald is - want niet alleen in Rusland leefden er Oblomows en niet alleen in Spanje is men te lui om te denken en richt men liever zijn energie op stierengevechten en voetbal dan op het mogelijk maken van een menswaardige wereld. En zijn boeken Nazarîn (1895) en de nog fantastischer El caballero encantado (1909) verdienen nog steeds gekend te worden, o.a. om hun sociale strekking: de eerste is een modernisering in Spaanse omgeving van de Christus-figuur, de tweede (‘De betoverde Ridder’), brengt ons, min of meer volgens het procédé van Apulejus' ‘Gouden Ezel’, in aanraking met het beste en slechtste van de Spaanse grond. Galdós gaf als de juiste genezing ‘de menselijke kwalen te bestrijden met de wapens van kunst en wetenschap.’ Een remedie die in de wereld nog steeds maar door zeer enkelen wordt toegepast. In ieder geval is Galdós de man geweest die Spanje zoals het was heeft laten zien aan zijn landgenoten. Vandaar zijn enorme populariteit en zijn bijnaam ‘el abuelo’ (grootvader).

[p. 735]

De jongere denkers en kunstenaars werken bijna allen in diezelfde richting: ieder op eigen wijze willen zij Spanje wekken uit zijn eeuwenlange verstarring en zoeken zij genezing voor de kwalen die zij vaak met zelfkwellende eerlijkheid blootleggen en die zij met wetenschappelijke of artistieke middelen hopen te genezen. Even verschillend van aanleg en geest als de ‘Nieuwe Gidsers’ en de ‘Van Nu en Straks-ers’ in Noord- en Zuid-Nederland hebben deze figuren van de ‘generatie 98’ zich in later jaren getoond, maar ze vonden elkaar rondom de zerk van Larra in 1901. Daar brachten Azorin en Baroja hun bosje viooltjes met velen die geen wereldnaam zouden krijgen; maar vele anderen stonden in de geest achter hen en van de belangrijkste figuren van deze generatie, waarvan de meesten nu reeds gestorven zijn, hoop ik u in volgende artikels een schets te geven, in de hoop dat ik er in slaag hun persoon en hun werk zo te karakteriseren dat mijn lezers hen uit elkaar kunnen houden.

Dr. G.J. GEERS

Groningen