Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1922

[p. 1173]

Bij den honderdsten verjaardag van de geboorte van Louis Pasteur
(27 December 1822)
Lezing in de zitting van 20 December 1922
Door Prof. Dr. A.-J.-J. Vandevelde
Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie

Terwijl, in Juli van 1921, duizenden menschen zich op de Parijsche lanen verdrongen, om te vernemen hoe een vechtpartij tusschen twee mannen verloopen was, terwijl Parijs zelf in den rouw was omdat een kampioen van de brutale kracht was verslagen, stapte in het stationgebouw een groote scheikundige af, Marie Curie-Sklodowska, uit Amerika met het geschenk der Amerikaansche vrouwen, een gram reddend radium, terugkeerende. Niemand om haar af te wachten, haar te groeten en haar toe te juichen.

De mensch heeft zich altijd door sportuitvoeringen laten meesleepen, omdat zijn geest niet hoog staat. De voortbrengsels van de gedachte, van de letterkunde, van de kunst, en nog meer van de wetenschap, laten hem onverschillig. Hoeveel duizenden menschen waren er niet die nog onlangs een gekken fletswedren driftig volgden, waaruit de kampers in een onbeschrijfelijken toestand terugkomen, in een land waar hanengevechten verboden zijn.

Daarom is het ook voor mij een groot genot, in deze geleerde vergadering, ter gelegenheid van de honderste verjaring van 27 December 1822, over Louis Pasteur, een der grootste onder de menschen, te mogen spreken. Ik ben aldus in de gelegenheid te doen uitschijnen, welke lange en moeielijke voorbereiding noodig is, om er toe te geraken de beginsels der natuurlijke verschijnselen af te leiden. Zooals het zeer wel door

[p. 1174]

G. Urbain in zijn boek Les disciplines d'une science, la chimie⁽¹⁾ wordt gezeid: ‘Degenen die de wetenschap niet begrijpen, of voor haar afschrik hebben, beschouwen haar alleen eenzijdig; zij vinden haar droog en vervelend. Moesten zij de wetenschap beter kennen, dan zouden zij verstaan dat hare beoefenaren ten minste een even groote verbeeldingskracht moeten ontwikkelen, als een kunstenaar of een dichter die een duurzaam voortbrengsel opbouwt. Het ontstaan van de wetenschap, evenals het ontstaan van de kunst, roepen beelden op; de wetenschap heeft dezelfde rechten op schoonheid.’

_**_*

In Januari 1860 werd door de Fransche Academie van Wetenschappen deze vraag gesteld: ‘Door goed ingerichte onderzoekingen beproeven om op het vraagstuk der zelfwording nieuw licht te werpen’. Reeds een maand daarna had Pasteur op die vraag dit voorloopig antwoord gezonden: ‘Gassen, vochten, electriciteit, magneetkracht, ozoon, bekende of heimelijke begrippen, er bestaat in de lucht geen ander oorzaak van het leven als de kiemen die er in zweven.’

In dien tijd was het vraagstuk zoo duister dat Biot⁽²⁾ en Dumas⁽³⁾, de twee leermeesters van Louis Pasteur, hem afgeraden hadden het te bestudeeren. Gelukkig genoeg voor den vooruitgang der wetenschappen dat er soms leerlingen bestaan die de onvermijdelijk verachterde begrippen hunner meesters aan kant kunnen zetten, om oorspronkelijk op te treden: zoo had Pasteur gedaan, hij kon geen trouwe leerling blijven en werd een geniaal mensch.

Ik zal hier het leven van Louis Pasteur niet schetsen; men leze daarover het prachtig boek La Vie de Pasteur⁽⁴⁾ geschreven door zijn schoonzoon René Vallery-Radot; men leze daarover ook de talrijke verhandelingen waarvan ik de lijst

(1) Paris (Doin), 1921, 324 blzz., blz. 7.

(2) Jean Baptiste Biot (Parijs 1774 † Parijs 1862), natuur- en wiskundige, hoogleeraar aan het Collêge de France.

(3) Jean Baptiste Dumas (1800 † 1884), hoogleeraar aan de Sorbonne.

(4) Parijs, 1919, 18^e uitgave, 692 blzz.

[p. 1175]

voor het Pasteurnummer van het Chemisch Weekblad⁽⁵⁾ heb verzameld; onder die verhandelingen over het reusachtig werk van Pasteur wil ik hier alleen een meesterstuk aanhalen; het boek van Emile Duclaux getiteld Histoire d'un esprit⁽⁶⁾.

In een bijzondere uitgave⁽⁷⁾ der vier hoogescholen voor gistingsbedrijven te Gent, Leuven, Nancy en Parijs, heb ik het voorrecht gehad de volledige lijst der mededeelingen en boeken van Louis Pasteur, met het kort overzicht van den inhoud op te geven, een schets van een volledige uitgave die volgens inlichtingen die ik van Pasteur's kleinzoon, Dr. Pasteur Vallery-Radot, ontving, einde dit jaar zal aanvangen.

Het Pasteurnummer⁽⁸⁾ van het Chemisch Weekblad, ter gelegenheid van den Nederlandschen Pasteurdag verschenen bevat de redevoeringen die op 25 November 1922 werden uitgesproken alsmede de bijdragen van andere Pasteurvereerders.

_**_*

Pasteur's eerste werk verscheen in 1848 en handelt over de kristallisatie van de zwavel⁽⁹⁾: wordt een oplossing van zwavel in zwavelkoolstof aan de spontane uitdamping overgelaten, dan ontstaan twee soorten van kristallen, rhombische prismen en octaëders. De betrekkingen tusschen kristallenleer en chemie waren aldus het onderwerp van zijn eerste onderzoekingen en werden als het ware, de grondvesten van al zijne andere ontdekkingen.

In hetzelfde jaar werd ook de zeer belangrijke betrekking ontdekt tusschen kristalvorm en chemische samenstelling onder de wijnsteenzuren; de echte samenstelling van het racemisch

(5) N^r van 25 Nov. 1922, blz. 517.

(6) Sceaux, 1896, 400 blzz.

(7) Hommage à la mémoire de Louis Pasteur (1822 † 1895), Gent, 1922, XX + 129 blzz.

(8) Hebben aan dit nummer hunne medewerking gegeven: E. Cohen (blz. 502), F.M. Jaeger (blz. 510), A.-J.-J. Vandevelde (blz. 514), A.J. Kluyver (blz. 518), H. Elion (blz. 524), M.W. Beyerinck (blz. 525), C.H. Spronck (blz. 527),

(9) Note sur la cristallisation du soufre. Comptes-rendus Acad. Sc. Paris, 1848, 26, 48-49.

[p. 1176]

zuur⁽¹⁰⁾ was gevonden: dit zuur, op het gepolariseerd licht onwerkzaam, is een mengsel in gelijke hoeveelheden van het rechtsdraaiend en van het linksdraaiend wijnsteenzuur.

Dit mengsel der twee werkzame zuren, dat het onwerkzaam wijnsteenzuur uitmaakt, kan nu langs verscheidene methoden gesplitst worden: na de mechanische methode⁽¹¹⁾ en de zuivere chemische methode door verbinding met zekere alcaloïden⁽¹²⁾, alle beide door Pasteur uitgewerkt, werd nu een derde methode⁽¹³⁾ gevonden, die ons doet begrijpen waarom Pasteur tot de studie der gistingen en der microben overging.

Reeds was vastgesteld geworden dat het onzuiver calciumtartraat, in water opgelost en bij warm weder, een bijzondere gisting kan ondergaan; Pasteur bracht een kleine hoeveelheid zuiver ammoniumtartraat in oplossing met een spoortje eiwitstof, en liet alles op broeitemperatuur aan zich zelf over; dan zag hij een duidelijke gisting ontstaan, en als hij een spoortje van het neerslag dat zich op den bodem van de kolf gevormd had, in een nieuwe oplossing ammoniumtartraat bracht, dan bemerkte hij de zelfde gisting. De hoeveelheid stof die aldus werd ingezaaid heeft bijna geen gewicht, maar daarentegen een zeer hooge beteekenis: zij is de oorzaak van de ontwikkeling van het gas en geeft aanleiding tot celletjes, die met den microscoop onderzocht, hetzelfde uitzicht als het melkzuurferment vertoonen. Die stof is ook een ferment, dat opnieuw kan ingezaaid worden; als dat ferment zich in een midden bevindt, waarin ook het racemisch zuur, het mengsel van het rechts- en van het linksdraaiend wijnsteenzuur aanwezig is, dan wordt alleen het rechtsdraaiend zuur door het ferment aangetast en

(10) Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique et sur la cause de la polarisation rotatoire. Ibid., 1848, 26, 535-538.
Recherches sur les propriétés spécifiques des deux acides qui composent l'acide racémique. Ibid., 1849, 29, 297-300.

(11) Zie noot (10) over 1848.

(12) Transformation des acides tartriques en acide racémique, découverte de l'acide tartrique inactif. Nouvelle méthode de séparation de l'acide racémique en acides tartriques droit et gauche. Comptesrendus Acad. Sc. Paris, 1853, 37, 162-166.

(13) Mémoire sur la fermentation de l'acide tartrique. Ibid., 1858, 46, 615-618.

[p. 1177]

volledig ontbonden; het linksdraaiend blijft ongedeerd over. Voor de eerste maal werd aldus vastgesteld dat kristallen eigenschappen op biochemische werkingen een invloed uitoefenen.

Het was op het oogenblik dat Pasteur zich met gistingsverschijnselen, met de wijnsteenzure, de melkzure, de alcoholische gisting bezig hield, dat in 1860 de vraag over de zelfwording door de Academie werd gesteld. Geen wonder dat hij, die door zijn onderzoekingen het vraagstuk bijna had opgelost, eerst een korte⁽¹⁴⁾, dan het volgend jaar een uitgebreide verhandeling⁽¹⁵⁾ in het licht kon zenden.

Het is in dit werk, wellicht zijn meesterstuk, dat Pasteur de rol van de microben op wetenschappelijke wijze heeft vastgesteld, dat hij de werking van de microben in de natuur heeft bepaald, dat hij het bewijs, dat de levende wezens uit wezens van dezelfde levende soort ontstaan, heeft geleverd, zonder onderscheid tusschen groot en klein, zichtbaar en onzichtbaar, dat hij aantoont dat die levende wezens niet door een bijzondere omzetting van de niet levende stof kunnen ontstaan, dat aldus de zelfwording (generatio spontanaea) niet bestaat.

In deze verhandeling vermeldt Pasteur de onderzoekingen en de beweringen van de onderzoekers, die vóór hem het vraagstuk van de wording der fermenten hebben bestudeerd; in dien tijd spreekt men van microben nog niet, doch wel van diertjes, infusoriën, fermenten, kiemen, vibrionen, bacteridieën; alleen in 1878 komt de benaming microbe officiëel in de wetenschappelijke taal⁽¹⁶⁾, na eene lezing van den heelkundige Sedillot, in de Academie van Wetenschappen, te Parijs.

Pasteur noemt aldus Aristoteles die beweert dat elk droog lichaam dat vochtig wordt, of elk vochtig lichaam dat droog

(14) Expériences relatives aux générations dites spontanées. Ibid., 1860, 50, 303-307.

(15) Mémoire sur les corpuscules organisés qui existent dans l'atmosphère, examen de la doctrine des générations spontanées. Ann. sc. nat. (partie zoologique), 1861, 16, 5-98; Ann. chimie physique, 1862, 64, 5-110.

(16) De l'influence des découvertes de M. Pasteur sur les progrès de la chirurgie. Comptes-rendus Acad. Sc. Paris, 11 Maart 1878.

[p. 1178]

wordt, dieren baren kan, - Van Helmont⁽¹⁷⁾ die muizen door zelfwording zag ontstaan, - Redi⁽¹⁸⁾ die het bewijs gaf dat de wormen van het bedervende vleesch door vliegeneieren worden voortgebracht. Hij spreekt ook uitvoerig van Needham⁽¹⁹⁾, van Spallanzani⁽²⁰⁾, en over de beweringen van Buffon⁽²¹⁾ en van Bonnet⁽²²⁾.

Spallanzani wordt algemeen aangezien als de voorganger van Pasteur, die over hem het volgende schrijft⁽²³⁾: ‘Er leefde in dien tijd in Italië een der bekwaamste physiologen, over welke de wetenschap bogen kan, ook de vernuftigste, die om zoo te zeggen nooit kon voldaan worden, de priester Spallanzani.’

Spallanzani inderdaad steriliseerde in 1765 een bederfbare vloeistof door de verwarming en stelde vast dat die vloeistof onbeschadigd kon bewaren, zoolang er geen kiemen, microscopische levende wezens, infusoriën, diertjes, - het zijn de uitdrukkingen die door Needham en Spallanzani in hunnen redetwist over de zelfwording gebruikt worden, - in die vloeistof kunnen geraken.

Zeer zonderling is het dat Pasteur over van Leeuwenhoek⁽²⁴⁾, de ontdekker der microben, nagenoeg niets vermeldt; ik vind in zijn Mémoire alleen deze aanteekening⁽²⁵⁾, uit Epistola 75, 1692, met de woorden: ‘Vele schrijvers spreken nog in de 17^e eeuw van de wijze om kikvorschen uit het slijk der moerassen, en om palingen uit het water der rivieren te doen ontstaan.’

En inderdaad handelt de 75^e missive over dit onderwerp, maar vooral met het doel om wel te doen uitschijnen dat die begrippen over het ontstaan der dieren uit het slijk verkeerd

(17) J.B. Van Helmont, Brussel 1577 † Vilvoorde 1644.

(18) Francesco Redi, Auzzo 1626 † Pisa 1698.

(19) John Turbervill Needham, Londen 1713 † Brussel 1781.

(20) Lazaro Spallanzani, Scandiano 1729 † Pavia 1799.

(21) Georges Louis Leclerc, comte de Buffon, Montbard 1707 † Parijs 1788.

(22) Charles Bonnet, Genève 1730 † Genève 1793.

(23) Op. citat, blz. 8.

(24) Antoni van Leeuwenhoek, Delft 1632 † Delft 1723.

(25) Op. citat. blz. 6.

[p. 1179]

zijn; van Leeuwenhoek zegt letterlijk: ‘Wanneer wy soo ligt geloovig niet en waren, en vele saaken met een naeuwkuerig oog, en opmerkinge ondersogten, ik en twijfel niet, of men soude soo veel fabulen van voorteelinge niet voor den dag brengen, als men nu wel komt te doen. Dog hoe klaar ik veele voorteelinge (die men geoordeelt heeft, dat uyt verrottinge sijn voortgekomen), aan den dag hebbe gebragt, soo sullen die egter, by eenige geen ingang hebben, na de maal veel menschen met een vooroordeel sijn ingenomen, en aan die oude dwalingen blyven hangen, namentlijk, dat veel ongedierte, uyt verrottinge voortkomen. Maar soo Miraculeus als het ons soude toe schynen, dat nu de hoender en ander Eyeren, uit Boomen voortquamen, gelijk de vrugten doen, ende dat uyt soodanige Eyeren, kiekens en ander gevogelte wierd voortgebragt, soo Miraculeus soude het my toeschijnen, dat eenig dier uyt eenige bedervinge voortquam.’

Spallanzani in zijn geschriften spreekt in menig geval van Leeuwenhoek's ontdekkingen.

De Opuscules de physique animale et végétale, waarop Pasteur⁽²⁶⁾ zinspeelt, en welke ik onderzocht heb, bevatten de beschrijving van de Volvox⁽²⁷⁾ -soort door Leeuwenhoek ontdekt, het uitgebreid overzicht met talrijke uittreksels uit de Latijnsche uitgave der brieven⁽²⁸⁾ over de wormpjes van het sperma⁽²⁹⁾, door den ‘uitmuntenden Hollandschen onderzoeker’ in 1677 beschreven.

Ook in hun Fransche uitgave⁽³⁰⁾ der werken van Spallanzani, bevestigen Regley en Needham dat Leeuwenhoek de

(26) Op. citat. blz. 9.

(27) Observations et expériences faites sur les animalcules des infusions par Lazare Spallanzani. Paris, 1920, II, blz. 67. Herdruk van de 2^e uitgave, 1786, van de Fransche vertaling door Jean Senebier.

(28) Zie over de Latijnsche uitgave der brieven van van Leeuwenhoek: Verslagen en Meded. Kon. Vlaamsche Academie, 1922, blz. 325.

(29) Opuscules de physique animale et végétale, par Mr. l'abbé Spallanzani, Traduits de l'Italien, par Jean Senebier, tome second, Genève 1777, blzz. 123-140.

(30) Nouvelles recherches sur les découvertes microscopiques et la génération des corps organisés. Ouvrage traduit de l'Italien de M. l'abbé Spallanzani, par M. l'abbé Regley,... avec des notes... par M. de Needham. Londres et Paris, 1769, Discours préliminaire, blz. II.

[p. 1180]

oneindig kleine wezens heeft ontdekt: ‘Heden daal ik met Leeuwenhoek in deze wereld van de oneindig kleine wezentjes, waarvan hij de ontdekking heeft gedaan...’

Alhoewel buiten de Nederlandsche uitgave der brieven van Antoni van Leeuwenhoek, ook een volledige Latijnsche bestaat, een groot getal in het Engelsch in de Philosophical Transactions verschenen, een aantal waaronder de eerste in de Collection Académique in de Fransche taal werden opgenomen, een volledig overzicht van al de brieven, in 't Fransch, van de hand van Hartsoeker⁽³¹⁾ in het licht gebracht werd, schijnt Pasteur de waarde van Leeuwenhoek's ontdekking niet bemerkt te hebben, of wel moet de studie van den redetwist zelf tusschen Needham en Spallanzani zoodanig zijn geest in beslag genomen hebben, dat hij er niet aan gedacht heeft het boek van Leeuwenhoek te raadplegen.

Door deze opmerking zoek ik volstrekt niet de waarde van het historisch hoofdstuk⁽³²⁾ van de Mémoire sur les corpuscules organisés qui existent dans l'atmosphère, waarvan het proefondervindelijk gedeelte zeker het belangrijkste is, te verminderen. Mijn doel is echter te doen uitschijnen dat van Leeuwenhoek, de Nederlander, met het tot stand brengen der micrographie en met de ontdekking der diertjes in het water en in de organische uittreksels, als de eerste voorganger van Pasteur dient beschouwd te worden, terwijl een eeuw nadien, Spallanzani, de Italiaan, dan als tweede voorganger optreedt, totdat nog na een nieuwe eeuw de theorie der voortteling door Pasteur op vasten grond wordt gebracht. Prachtig voorbeeld van die woorden van Pasteur zelf: ‘De wetenschap heeft geen vaderland.’

_**_*

In zijn studie over de zelfwording komt ons Pasteur als een groot denker voor; men heeft soms uit deze studie, welke

(31) Zie over de uitgaven der werken van A. van Leeuwenhoek, Versl. en Meded. Kon. Vlaamsche Academie, 1922, blzz. 323, 645.

(32) De Mémoire noemt nog verder de namen van Appert, Gay Lussac, Schwann, Cagniard de Latour, Loevel, Schroeder en Dusch, Schultze, Pouchet. De waarnemingen van deze geleerden worden door Pasteur zeer zorgvuldig beschreven en besproken.

[p. 1181]

als zij oppervlakkig wordt beschouwd, met het geloof in de schepping in strijd schijnt, willen afleiden wat de geest van den denker eigenlijk heeft moeten voelen, vooral als men weet dat Pasteur een godsdienstig man was. In die zaak echter heeft zich die geest zonder twijfel volkomen vrij gevoeld.

‘Tusschen natuurwetenschap en geloof trekt Pasteur een scherpe grens,’ zeide Spronck⁽³³⁾ in zijne rede ter herdenking van Pasteur's geboorte, op 25 November laatst te Amsterdam. ‘Om op natuurlijk terrein iets duurzaams te bereiken, zijn waarneming, experiment en redeneering onmisbaar. De dagelijksche ondervinding leert, dat de natuur meestal anders ingericht is dan wij hadden gedacht. Bedenken, redeneeren, bespiegelen zonder meer, leidt tot jammerlijke mistasting. Maar meent niet, zegt Pasteur, dat ik voor mijn innerlijk leven en mijn levensgedrag alleen rekening houd met de uitkomsten der exacte wetenschappen. Daar zijn ook nog de groote vraagstukken van het oneindige, van den eersten oorsprong en van het laatste doel, vraagstukken nimmer toegankelijk voor het experiment, maar desniettemin hoogste levensvragen, waarvan de overweging voert tot zoeken zonder hoop van te vinden, of tot gelooven, dat een goddelijke openbaring het antwoord gaf.’

Aldus komt ons Pasteur voor als een onderzoeker, als een beoefenaar der wetenschappen, zonder andere bekommering dan het opzoeken van de wetenschappelijke waarheid; Pasteur als persoon is godsdienstig, zonder andere bekommering dan zijn zuiver geloof; in zijn wetenschappelijke werken spreekt hij niet van geloof; zijn gedachten over godsdienst vindt men in zijn toespraken, in zijn redevoeringen, in zijne brieven, en vooral in de geschriften van zijn leerlingen en van zijn medewerkers.

_**_*

Na het verschijnen van zijne verhandeling over de zelfwording, is Pasteur op 40-jarigen leeftijd, een wereldberoemd man geworden. Reeds ontstaat in zijn geest de kiem van het bestrijden der besmettelijke ziekten. Hij die geen geneeskundige

(33) Chemisch Weekblad, 1922, Pasteurnummer, blz. 533. Zie over dit standpunt: Denkers van onzen tijd, door J.V. De Groot, Amsterdam, 1910, blzz. 149-180.

[p. 1182]

is, die zelf niet weet wat een ziekte is, hij heeft het voorgevoel dat de microben de groote rol vervullen in de ontwikkeling en in de verspreiding der besmettingen. De voorname trappen van zijn ontdekkingen zijn op de zerk in den grafkelder van het Pasteurinstituut te Parijs, gebeiteld:

Moleculaire dissymetrie 1843

Gistingen 1857

Zoogenoemde spontane wordingen 1862

Studiën over den wijn 1863

Ziekten van de zijdewormen 1865

Studiën over het bier 1871

Besmettelijke ziekten 1877

Virus en entstoffen 1880

Prophylaxis der hondsdolheid 1885.

Van hem heeft Duclaux, een van zijn beste leerlingen, kunnen zeggen: ‘In de schoone jaren van zijn leven, heeft die man vóór zijn tijd geleefd, als een baanbreker in de eenzaamheid verloren.’

Ik heb nooit Pasteur zelf gezien; gelukkig degenen die zijn medewerkers waren en onder zijn geestdriftigen invloed mochten werken; gelukkig ook degenen die een aanbevelingsbrief van hun leermeester mochten ontvangen en aldus toegang bij den grooten man hebben gehad. Cohen⁽³⁴⁾ vertelt dat het aan van 't Hoff, den genialen Nederlander, te danken was dat hij Pasteur een bezoek kon brengen: ‘Toen ik, dertig jaar geleden, na mijn kandidaatsexamen te hebben afgelegd, van 't Hoff's raad volgend, naar de oevers der Seine toog, om onder Henri Moissan aan diens onderzoekingen over het fluorium deel te nemen, mocht ik mij verheugen in een aanbeveling van mijn leermeester bij den grooten zoon van Dôle. Wie beschrijft mijn verbazing toen deze mij niet een zijner assistenten of beambten medegaf, maar in persoon mij geleide deed gedurende enkele uren ter bezichtiging zijner werkplaats...’

Ik heb echter het genot gehad al zijn geschriften aandachtig te lezen en kort samen te vatten⁽³⁵⁾. Aldus heb ik

(34) Pasteurnummer van het Chemisch Weekblad, 1922, blz. 508.

(35) Hommage à la mémoire de Louis Pasteur (1882 † 1895) par les Écoles et Instituts de fermentation et de brasserie et les Associations d'anciens étudiants de Gand, Louvain, Nancy et Paris, 1922, XX + 129 blzz.

[p. 1183]

366 titels kunnen verzamelen die op de volgende wijze kunnen verdeeld worden:

Kristallisatie, hemiëdrie, polymorphisme en moleculaire dissymetrie: 41 mededeelingen,

melkzure gisting: 4

alcoholische gisting en gisten: 26

nitreuze gisting: 1

oorsprong der georganiseerde lichaampjes, proeven over zelfwording, voeding der fermenten: 81

azijnzure gisting, studiën over azijn: 9

bederving; 3

studiën over den wijn: 17

miltvuur: 46

ziekte der zijdewormen: 29

virus en entingen: 6

studiën over het bier: 4

besmetting en aseptie: 18

gisting in het algemeen: 6

typhus: 1

choleraziekte der kippen: 10

razernijziekte: 27

vlekziekte van het varken: 3

choleraziekte: 6

mindere werken, redevoeringen en verslagen: 30.

Dat reuzenwerk van de pen, eenvoudig gevolg van het reuzenwerk van den geest en van het reuzenwerk van de wetenschappelijke proefneming, geeft ons een denkbeeld van den arbeid van Pasteur, veelzijdig als het oppervlakkig wordt beschouwd, en niettemin volgens de zuiverste harmonie volledig aaneenhangend.

Haar oorsprong in de scheikunde en in de kristallenleer nemend, geraakt de studie van Pasteur in de gistingen, in de wezens die de gistingen veroorzaken, in de proeven over zelfwording. Als de rol der microben op vasten voet wordt bepaald, werden de proeven op het nijverheidsgebied genomen, en aldus komen de studiën over den wijn⁽³⁶⁾, over den

(36) Études sur le vin, ses maladies, causes qui les provoquent, procédés nouveaux pour le conserver et pour le vieillir par M.L. Pasteur, membre de l'Institut. Études couronnées par le Comité central agricole de Sologne. Paris, imprimerie impériale, 1866, 264 blzz. Tweede uitgave in 1872.

[p. 1184]

azijn⁽³⁷⁾, over het bier⁽³⁸⁾ aan het licht, waar gisten, wilde gisten en microben zulke belangrijke bewerkingen uitoefenen. Daarna ontstaan van 1865 af, de ontdekkingen over de pestkool bij het vee, over de ziekten der zijdewormen, over entingen, besmetting en aseptie, over typhus, over de choleraziekten der kippen, over de hondsdolheid, over de vlekziekte van het varken, over de cholera, eerst bij de dieren, dan bij den mensch, als Pasteur reeds in 1860⁽³⁹⁾ in een zijner mededeelingen over de zelfwording de volgende voorspelling had uitgesproken: ‘Wat ten hoogste wenschelijk ware, dat is deze studiën ver genoeg te leiden om den weg tot een ernstig onderzoek over den oorsprong van verscheidene ziekten te bereiden.’

Die ontdekkingen hebben aan zijn vaderland en aan de geheele wereld buitengewoon groote winsten opgeleverd, terwijl hij zelf in zijn laboratorium niet het minst aan een materiëele opbrengst dacht. In de discussie die in de Fransche Kamers op 12 December 1883 plaats had om Pasteur een jaarlijksch pensioen van 25000 frank, ten titel van nationale belooning, te verleenen, gaf de toenmalige minister van landbouw het bewijs dat de ontdekkingen van Pasteur over de pestkool van het vee, alleen een jaarlijksche winst van meer dan 25 millioen aan den Franschen landbouw hadden opgeleverd; tot schande van het menschdom bestreden zekere volksvertegenwoordigers⁽⁴⁰⁾ het voorstel met kwaadwilligheid, het

(37) Études sur le vinaigre: sa fabrication, ses maladies; moyens de les prévenir. Nouvelles observations sur la conservation des vins par la chaleur. Paris, Gauthier Villars et Masson, 1868, 119 blzz.

(38) Études sur la bière, ses maladies, causes qui les provoquent, procédé pour la rendre inaltérable, avec une théorie nouvelle de la fermentation. Paris, Gauthier-Villars, 1876, 387 blzz. Van dit boek verscheen een Engelsche vertaling: Studies on fermentation. The diseases of beer, their causes, and the means of preventing them. A translation made with the author's sanction of Études sur la bière, with notes, index and original illustrations, by Frank Faulkner and D. Constable Robb. London, Mac Millan, 1879, XV + 418 blzz.

(39) Suite à une précédente communication relative aux générations dites spontanées. Comptes-rendus Acad. Sc. Paris, 1860, 51, blz. 675.

(40) Namelijk Vernhes, Raspail, Michon, Lionville. Zie Moniteur scientifique Quesneville, 1883, blz. 794.

[p. 1185]

voorstel ten gunste van iemand die tweemaal eene licentie⁽⁴¹⁾ aanvroeg en bekwam, niet om uit zijne ontdekkingen geld te trekken, maar om te beletten dat iemand anders voor eigen belang de licentie zou nemen, alzoo de vrucht van zijn arbeid voor het gemeenebest behoudende.

Op al de gebieden waarop Pasteur werkzaam was, werd hij hardnekkig bestreden; een scheikundige die niet alleen de nijverheid in nieuwe wegen zocht te richten, maar die ook de verouderde theorieën en praktijken van de veeartsenij en van de geneeskunde had durven aanranden, dit kon toch niet toegelaten worden.

Vele zijner tegenstrevers, - op het gebied der bederfbare uittreksels en der zelfwordingtheorieën, Pouchet, Joly, Musset, Terreil, Bechamp, Meunier, Donné, Trecul, Gosselin, Robin, Colin, Bouillaud, Bastian, - op het gebied der alcoholische gisting Berthelot, Liebig, Fremy, Brefeld, Traube, - op het gebied van de wijnbewaring, de Vergnette-Lamotte, Paul Thénard, - op het gebied van de ziekte der zijdewormen, Cornalia, Raybaud-Lange, Masquard, - op het gebied der geneeskunde, Bergeron, Bouillaud, Colin, de veeartsenijschool van Turijn, Peter, enz., lieten zich tot de wetenschappelijke waarheid niet overhalen. Al de proeven, op alle mogelijke wijze door Pasteur ingericht, bleken nog niet voldoende om deze te overtuigen. Het is misschien een geluk, dat te gelijker tijd, nevens den geestdriftigen en hardnekkigen genialen ontdekker, andere meer doctrinaire geesten hebben bestaan, die aan de geestdrift een grens gesteld hebben; die doctrinaire geesten hebben Pasteur tot het uiterste geleid, en hebben hem gedwongen zijn onderzoek tot de volmaaktheid te leiden.

_**_*

Tot hier toe heb ik het werk van Pasteur vooral in het licht der wetenschap besproken. Ik mag echter niet vergeten dat onze Academie vooral eene Academie is voor taal- en letterkunde; daarom is het niet van belang ontbloot iets te

(41) Nouveau procédé industriel de fabrication du vinaigre. Soc. chim. Paris, Rep. chimie appl., 1862, 4, 279-283.
Procédé de fabrication de la bière. Bull. Soc. chim. Paris, 1872, 17, blzz. 144 en 384.

[p. 1186]

vermelden over de geschriften van Pasteur, in het opzicht van de letterkunde.

Met leedwezen zal men vaststellen, door het lezen van wetenschappelijke geschriften die in de verhandelingen van Academiën en van geleerde Genootschappen verschijnen, dat de gebruikte taal gewoonlijk zeer gebrekkig is. Men zou wellicht daaruit moeten afleiden dat de letterkunde alleen in het bereik is van letter- en taalkundigen. In ons land treffen wij dit treurig verschijnsel op groote schaal aan: moest ik namelijk de onnauwkeurigheden, die ik uit de werken van onze Belgische wetenschappelijke schrijvers heb kunnen verzamelen, opsommen, dan zou men zeker zeer verbaasd zijn; ik zou zelf zonder moeite kunnen bewijzen dat zekere wetenschappelijke handboeken volstaan van gebrekkige zinsneden van Duitsch maaksel met Fransche woorden.

Bij het lezen der geschriften van Pasteur krijgt men den aangenamen indruk van de fraaiste letterkunde; wat hij schrijft is Fransch, met den zuiversten Franschen vorm. Zijn schrijftrant is medesleepend, krachtig en scherp.

Pasteur werd in 1882 tot lid der Académie Française gekozen; dit was niet alleen een hulde aan zijn geniale ontdekkingen, het was ook een hulde aan de letterkundige waarde van zijn werken. Men gevoelt een echt genot bij het lezen van zijn lofspraak over Littré, wiens zetel hij innam, met zijn kritische studie over het positivisme⁽⁴²⁾. De rede van Pasteur was even sierlijk als de rede van Renan, den letterkundige die hem op de zelfde vergadering van 27 April 1882 het antwoord gaf⁽⁴³⁾. Even schoon is zijn antwoord tot J. Bertrand, op de vergadering van 10 December 1885⁽⁴⁴⁾, waarin hij den lof spreekt van zijn vriend J. Bertrand en van zijn leermeester J.B. Dumas.

Ik wil het beproeven de letterkundige bespreking der geschriften van L. Pasteur te brengen onder drie hoofdpunten:

(42) Discours de M. Pasteur prononcé dans la séance publique du 27 avril 1882, en venant prendre séance à la place de M. Littré. Recueil des discours de l'Acad. française, 1880-1889, 1^e partie, Paris 1885, blzz. 325-347.

(43) Antwoord van Renan, Ibid. blz. 349.

(44) Réponse de M. Pasteur, directeur de l'Académie française, au discours de M.J. Bertrand. Ibid., 2^e partie, 1890, blzz. 113-133.

[p. 1187]

de wetenschappelijke redeneering, de wetenschappelijke discussie, de philosophische uiteenzetting. De twee eerste treffen wij aan in de geschriften van zuiver wetenschappelijken aard, de laatste vooral in zijne redevoeringen, soms ook als besluit van een wetenschappelijke verhandeling.

Daarvan wensch ik hier eenige passende voorbeelden aan te geven, zoo zorgvuldig mogelijk vertaald, en ten eerste dus van de wetenschappelijke redeneering.

Handelende over de azijnzure microben⁽⁴⁵⁾, die op den alcohol oxydeerend werken, schrijft Pasteur:

‘Indien de microscopische wezens van onzen aardbol moesten verdwijnen, dan zou de oppervlakte van de aarde met doode organische stoffen en met allerlei dierlijke en plantaardige lijken overbedekt zijn. Zij zijn het vooral, die aan de zuurstof de brandende eigenschappen mededeelen; zonder hun bestaan zou het leven onmogelijk zijn, omdat de werking van den dood onvolledig zou worden. Na den dood komt opnieuw het leven onder een anderen vorm en met nieuwe eigenschappen te.voorschijn; de alom verspreidde kiemen der microscopische wezens beginnen hun ontwikkeling, en door hun tusschenkomst verbindt zich de zuurstof in overgroote hoeveelheden met de organische stoffen die door deze wezens worden aangetast, en die aldus voortdurend de volledige ontbinding er van bewerken.’

De grootste duidelijkheid vindt men in deze regels, die een gansche theorie der natuurverschijnselen bevat⁽⁴⁶⁾:

‘Deze kleine wezens zijn verbrandingsbewerkers waarvan het arbeidsvermogen, volgens hun soortelijken aard veranderlijk, soms buitengewoon sterk wordt; het brengt tot de algemeene gevolgtrekking dat het leven de werking van den dood inleidt.’

Hier eenige regels waarin de wetenschappelijke overtuiging, na langdurige proeven, blijkt⁽⁴⁷⁾:

(45) Fabrication du vinaigre. Rep. chimie appl. Soc. chim. Paris, 1862, 4, 70-71.

(46) Examen du rôle attribué au gaz oxygène atmosphérique dans la destruction des substances animales et végétales après la mort. Comptes rendus Acad. Sc. Paris, 1863, 56, 734-740.

(47) Observations au sujet du procès verbal de la dernière séance (15 décembre). Ibid., 1873, 77, 1441-1442.

[p. 1188]

‘Met kracht blijf ik bij mijn bewering staan dat mijn opzoekingen in deze zeventien laatste jaren op vaste wijze hebben bewezen dat men nooit heeft kunnen vaststellen dat de eiwitstoffen, in natuurlijken of in verwarmden toestand, langs den weg van de zelfwording of op een andere wijze, aan levende fermenten of aan mycodermen, of aan schimmels het aanzijn geven; deze stoffen gedragen zich eenvoudig als voedingsstoffen voor deze kleine wezens, die zich daarmede alleen ontwikkelen als hun kiemen, uit gelijksoortige ouders, van buiten gebracht zijn.’

De methode van de aseptie wordt aldus samengevat⁽⁴⁸⁾:

‘Had ik de eer een heelkundige te zijn, ik zou nooit het menschelijk lichaam met een toestel, welk het ook zij, aanraken, zonder het eerst in kokend water of beter nog in een vlam gebracht te hebben, dadelijk vóór de heelkundige bewerking.’

Eindelijk de beschrijving van de oorzaken van het miltvuur bij het vee⁽⁴⁹⁾:

‘Ik durf deze mededeeling sluiten met te verzekeren dat, indien de landbouwers het wenschen, de pestkool weldra alleen in de herinnering zal bestaan, zoowel ten gunste van het vee, als van de herders, de slachters en de leerlooiers, omdat het miltvuur nooit spontaan uitbreekt, omdat het miltvuur alleen daar bestaat, waar het werd gebracht, en waar de kiemen er van verspreid worden, met de bewustelooze medewerking van de aardrupsen; worden op een bepaalde plaats de oorzaken van die ziekte niet onderhouden, dan verdwijnt deze na eenige jaren.’

In de wetenschappelijke discussie is Pasteur soms aanvallend, maar altijd eerlijk; nooit zal hij iets mededeelen of in de rede als antwoord brengen, als hij niet de volle overtuiging heeft van de echtheid zijner gezegden.

Hier volgen eenige voorbeelden uit den redetwist in de Academie van Wetenschappen, over de zelfwording en over de gistingen, en in de Academie van Geneesknnde over de besmettelijke ziekten.

(48) Observations relatives à une communication de M.M. Gosselin et A. Robin intitulée: Recherches sur l'urine ammoniacale. ses dangers et les moyens de la prévenir. Ibid., 1874, 78, 46-47.

(49) Sur l'étiologie du charbon (Met Chamberland en Roux). Comptes-rendus Acad. Sciences Paris, 1880, 91. 86-94.

[p. 1189]

Aan Pouchet en zijn medewerkers⁽⁵⁰⁾ die de zelfwordingstheorieën blijven in stand houden, zegt hij:

‘Zoolang de heeren Pouchet, Joly en Musset niet zullen kunnen bevestigen dat door het openen, in een welkdanige plaats, van een groot getal kolven, volgens de inlichtingen van mijn mededeeling, nauwkeurig bereid, er geen zijn die onbeschadigd bewaard blijven, doch wel dat alle bederven, dan zullen zij eenvoudig de volle nauwkeurigheid van mijn beweringen, die zij verzekeren te weerleggen, bekrachtigen,’
‘Deze bewering is valsch. Ik verzet er mij tegen dat ik deze belachelijke woorden ooit zou gezeid of geschreven hebben en ik verwacht van de oprechtheid van M. Pouchet een openbare herstelling⁽⁵¹⁾.’
‘Maar, omdat ik gelukkig zou zijn M. Pouchet de onaangenaamheid te sparen een herstelling te moeten doen, wil ik wel aannemen dat indien mijn geleerde tegenstrever op mijn klachten niet heeft geantwoord of niet antwoordt, dit de beteekenis heeft dat hij zijn vergissing herkent. Dit alleen kan ik aan de beleefdheid in deze discussie toestaan⁽⁵²⁾.’
‘Ik ben zeer verwonderd dat de heeren Pouchet, Musset en Joly zulke vertraging aan de bewerkingen van de Commissie brengen. Met een broeistoof ware het gemakkelijk de door deze heeren gewenschte temperatuur te verkrijgen. Wat mij betreft, verklaar ik dat ik ter beschikking ben van de Academie, en dat ik in de lente en in welkdanig jaargetijde, bereid zal zijn mijn proeven te herhalen⁽⁵³⁾.’

Berthelot en Trecul die de theorie der gistingen bestreden, werden scherp aangevallen:

‘Tusschen M. Berthelot en mij bestaat nu dit verschil, dat ik deze soort van veronderstellingen nooit in het licht werp, tenzij als ik heb

(50) Note en réponse à des observations critiques présentées à l'Académie par MM. Pouchet, Joly et Musset, dans la séance du 21 Septembre dernier. Comptes-rendus Acad. Sc. Paris, 1863, 57, 724-726.

(51) Remarques sur une fausse allégation d'un ouvrage récent de M. Pouchet. Ibid. 1864, 58, 22.

(52) Note en réponse à une lettre de M. Pouchet. Ibid. 1864, 58,192.

(53) Remarques à l'occasion de cette communication (demande de MM. Pouchet, Joly et Musset pour qu'on attende le retour de la saison chaude avant de répéter leurs expériences sur l'hétérogénie). Ibid., 1864, 58, 471.

[p. 1190]

kunnen vaststellen dat zij echt zijn en dat zij toelaten vooruit te gaan. M. Berthelot publiceert ze⁽⁵⁴⁾.’
‘Mijn rangschikking is wat zij is. U kunt ze aannemen of ze verwerpen; dit gaat U aan. Voor mij is zij allerbest⁽⁵⁵⁾.

En in de verslagen van de Academie van Geneeskunde vinden wij het volgende:

‘Eenige weken geleden, op de schitterende geheime zittingen waaruit ik nooit heenging zonder de bewondering voor het talent der redenaars, hebt u mij gevraagd op welke wijze de Academie in haar werkzaamheden en in haar discussies, op een hoogeren graad, den echen wetenschappelijken geest zou kunnen invoeren. Laat mij U op een middel wijzen dat zeker geen algemeen redmiddel zou zijn, maar waarvan het welslagen alle vertrouwen inboezemt. Dit middel zou hierin bestaan dat de medeleden zich zouden moreel verbinden dit bureel nooit een spreekgestoelte, een mededeeling nooit een redevoering, iemand die het woord neemt nooit een redenaar te noemen. Dat deze uitdrukkingen aan politieke vergaderingen overgelaten werden, waar men voor de behandelde onderwerpen zoo moeilijk bewijzen kan aanvoeren. Deze drie uitdrukkingen, spreekgestoelte, redevoering, redenaar, schijnen mij met de wetenschappelijke eenvoudigheid en strengheid onvereenigbaar⁽⁵⁶⁾.’
‘Ik daag doctor Bastian uit, het resultaat dat ik even herinnerd heb, voor bevoegde scheidsrechters te verkrijgen, met onbesmette urine, op de enkele voorwaarde dat de door hem gebruikte kalioplossing zuiver zij, dit is bereid uit zuiver water en zuivere kali, de eene evenals de andere vrij van organische stoffen. Indien doctor Bastian er van houdt een onzuivere kalioplossing te gebruiken, dan stem ik er nog volledig in toe, deze oplossing aan te nemen, zooals zij in de Engelsche pharmacopee of elders beschreven is, zeer verdund of sterk, op de eenige voorwaarde dat deze oplossing eerst op 110^o gedurende 20 minuten of op 130^o gedurende 5 minuten zal gehouden worden⁽⁵⁷⁾.’
‘Weet gij waarom ik er zooveel prijs aan hecht, U (Dr. Bastian) te bestrijden en U te overwinnen? Omdat gij een der voornaamste aanhan-

(54) Troisième réponse à M. Berthelot. Comptes-rendus. Acad. Sc. Paris, 1879, 88, 133-137.

(55) Réponse (aux observations de M. Trecul). Ibid., 1879, 88, 255.

(56) Sur la fermentation. Bull. Acad. médec. Paris, 1875, 39, 247-257.

(57) Réponse à M. le Dr. Bastian. Comptes-rendus Acad. Sciences Paris, 1877, 84, 206.

[p. 1191]

gers zijt van een geneeskundige opvatting, die volgens mij voor den vooruitgang der geneeskunde gevaarlijk is, de theorie van het zelfontstaan van al de ziekten. Gij behoort tot een school die graag op den voorgevel van haar tempel zou schrijven, zooals het vroeger een der leden van de Parijsche Academie wenschte: de ziekte is in ons, van ons, door ons⁽⁵⁸⁾.’
‘Een leerstelsel veroudert, een ander is pas geboren. Het eerste dat nog een overgroot aanhangers telt, berust op het geloof van de zelfontwikkeling der overdraagbare ziekten. Het tweede is de theorie van de kiemen der levende besmetting, met al de verstaanbare gevolgen... Als ik negatieve resultaten zie ophoopen, in betrekking met alle mogelijke dwalingen, en als die resultaten tegenover bewijzen en positieve feiten worden gesteld, dan zeg ik tot mijzelf met leedwezen: daar is nog een vertegenwoordiger van de methoden en van de stelsels die vergaan...⁽⁵⁹⁾.’
‘Ik ben vast overtuigd dat, moest ik aan den heer Colin een monster van denzelfden grond overhandigen, die op de gewenschte wijze behandeld, de pestkool kan veroorzaken, M. Colin niet in de mogelijkheid zou zijn dit resultaat te verkrijgen, als hij de methode die hij volgt, zou willen toepassen⁽⁶⁰⁾.

In zijn redevoeringen vertoont zich Pasteur voor iedereen den grooten denker. Daar komen noch beschrijving van proeven noch uiteenzetting van natuurverschijnselen. Daar vindt men de goede inzichten van zijn hart. de groote gedachten van zijn geest, daar vindt men de volle uiteenzetting van zijn drie voorname persoonseigenschappen: de wilskracht, de krachtinspanning en de geestdrift⁽⁶¹⁾. Het is in deze redevoeringen namelijk dat ik de volgende voorbeelden van philosophische uiteenzetting heb aangetroffen.

(58) Charbon et septicémie (met Joubert). Bull. Acad. médec. Paris, 1877, 41, 781-798.

(59) Étiologie du charbon. Bull. Acad. médec. Paris, 1879, 43, 1152-1159.

(60) Réponse à Colin concernant l'étiologie du charbon et spontanéité des maladies contagieuses. Bull. Acad. médec. Paris, 1879, 43, 1183-1186.

(61) ‘Si l'on étudiait Pasteur un instant à ce point de vue, on verrait que les mots qui lui étaient le plus habituels étaient volonté, effort, enthousiame. Ainsi peut s'éclairer de tant de manières différentes la physionomie de Pasteur’. Uit René Vallery-Radot, La vie de Pasteur. 18^e édition, 1919, blz. 154.

[p. 1192]

‘Laten onze politieke mannen, onze zaakmannen of onze groote nijveraars, deze laatste wellicht door de ontdekkingen van Deville rijk geworden, hulde brengen, in het voorbijgaan, aan de onbaatzuchtigheid van den geleerde! Deze scheikundige, reeds beroemd, was in Parijs een leerstoel komen beklimmen, en zijn jaarwedde was 3000 fr.⁽⁶²⁾.’
‘Nu zou ik de laatste jaren van mijn leven willen gebruiken op tweeërlei wijze: de eene tot het uitlokken van onderzoekingen en tot het vormen, voor verder studiën waarvan de toekomst mij vol beloften verschijnt, van leerlingen die de Fransche wetenschap waardig zijn, - de andere tot het volgen, met oplettendheid, van de werken die door de Academie worden gewenscht en aangemoedigd⁽⁶³⁾.’
‘Richt uwen geest naar de oordeelkunde. Aan zich zelf overgelaten, kan de geest noch tot gedachten opwekken, noch tot groote dingen prikkelen.... Wat ik U vraag, dat is wat gij op uw beurt eens aan de door U gevormde leerlingen zult vragen, dat is wat in het ontdekken het moeilijkste is.
Denken dat men een belangrijk wetenschappelijk feit gevonden heeft, het aan iedereen willen gaan vertellen, en zich zelf dwingen, om het dagen, weken, soms jaren, te bestrijden, zijn eigene proefnemingen zoeken te vernietigen, en zijn ontdekking alleen dan openbaren als men zelf al de mogelijke tegenstrijdige veronderstellingen zal uitgeput hebben, ja, dat is eene harde taak.
Maar als men, na zulke inspanning, eindelijk de zekerheid heeft bereikt, gevoelt men een der grootste vreugden die de menschelijke ziel kan ondervinden, en de gedachte dat men tot den roem van zijn land zal bijdragen, maakt deze vreugde nog grooter.
Indien de wetenschap geen vaderland heeft, moet de man van wetenschap een vaderland hebben, en het is op zijn vaderland dat hij al den invloed moet overbrengen die zijn werken in de wereld kunnen uitoefenen.
Twee tegenovergestelde wetten schijnen heden in strijd. De eene is een wet van bloed en van dood, die eiken dag nieuwe oorlogsmiddelen vindt, de volkeren dwingt steeds voor het slagveld gereed te zijn, - de andere een wet van vrede, werk, heil, die aan niets anders denkt dan

(62) Discours prononcé aux funérailles de M. Henri Sainte Claire Deville. Ibid., 1881, 93, 6-9.

(63) Allocution en prenant place le 25 juillet 1887 au fauteuil de sécretaire perpétuel de la classe des Sciences physiques. Ibid., 1887, 105, 186.

[p. 1193]

den mensch te bevrijden van de geesels welke hem bedreigen. De eene streeft alleen naar geweldige veroveringen, de andere naar het verzachten van het menschelijk lijden. Deze stelt een menschenleven boven al de overwinningen, gene zou honderd duizenden levens aan de eerzucht van een enkele opofferen⁽⁶⁴⁾.
‘En Gij allen, welke ook uw loopbaan zij, laat U niet door een lasterend en onvruchtbaar scepticisme treffen, laat U niet door de droef heidsvolle uren die een volk soms te doorleven heeft, ontmoedigen. Gebruikt uwen tijd in den helderen vrede der laboratoria en der bibliotheken⁽⁶⁵⁾.’

Wat kan aan deze edele gedachten nog toegevoegd worden? Pasteur is een voorbeeld van wetenschap en van deugd; zijn gansche leven heeft hij gewijd aan het verdedigen van de waarheid en van de rechtvaardigheid, die toch altijd eens zegevieren.

Laten de menschen, laten de volkeren, die ook naar waarheid en naar rechtvaardigheid streven, even krachtig en eerlijk optreden als hij; laten zij den hoogen strijd voor hun ideaal voeren op dezelfde wijze als Louis Pasteur, met geestdrift, wilskracht en krachtinspanning.

(64) Discours prononcé à l'inauguration de l'Institut Pasteur. Ann. Inst. Pasteur, 1888, 2, 26-30.

(65) Discours prononcé au jubilé du 27 décembre 1892. Vol. jubilé, 1893, 24-26.