Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1922

[p. 482]

Kleine verscheidenheden.

I.
Bestendige Commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.
565. - Hemels breedde.

Hemelsbreedte is zooals De Bo zegt: De volle uitgestrektheid, de geheele lengte en breedte van eene vlakte, de tusschenloopende wegen en grachten medegerekend. ‘Landen pointen naer Hemels-breede’ beteekent: Die zetten ‘naer advenant vande groote alleene’ (Het Vlaems Settinghboecxken’, 1694, blz. 29). Fr. Superficie totale (Surface, considérée quant à sa longueur et à sa largeur).

Staatsarchief te Brugge, Fonds Kortrijk, Charters, voorloopig blauw n^r 556: ‘Groot mijn voors. leen, onder landt, meersch, busch ende watere, hemels breedde, vijf bunderen ofte daer ontrent...’ (Akte van 27 November 1651.)

Variante, Hemels brede, in de vermelding hieronder betreffende de grootte, de oppervlakte van de ‘prochie van Ghistele’:

Staatsarchief Brugge, Register n^r 3129 of Rekening ‘vande prochie van Ghistele’ van 1656-1667, fol. 1 v^o: ‘Alvooren doet te notteeren, dat de gheheele prochie van Ghistele hemels brede groot es 3478 ghemeten een lyne 97 roede landts...’

En Hemelsche breijde:

Staatsarchief te Antwerpen, Fonds Berlaer, ‘Cohier... van alle de goederen... binnen den dorpe van Berlaer’, van 1684: ‘In den eersten bestaet desen dorpe in de groote van een duijsent ses hondert bunderen in sijne volle hemelsche breijde, volgens de metinghe gedaen in den jaere xvj^c vijftich...’

Id., Fonds id., Schepenakten, stuk van 16 Maart 1703: ‘Dat onder de geheele hemelsche breijde (van desen dorpe) geen 25 boenderen bosch te vinden en syn...’

Het w. Breede alleen wijst op Hemelsche breede, nl. in ‘sekere acte ende reglement’ verkregen bij de griffiers ‘van

[p. 483]

Heusdene, Desselberghe ende andre notable’, waarbij ‘Syne Majesteit’ verklaart als volgt:

D. Berten, Cout. du Vieuxbourg de Gand, Introd., blz. 514: ‘... de ommestellynghen te doen naer breede ende prys van lande, sonder aftreck⁽¹⁾ van een vierde by de afdryvers op de voornoemde prochien...’ (1661.)

Men zei gemeenlijk Hemelsche breede, b.v. in de uitdrukking ‘Lasten ommestellen naer hemelsche breede’:

Placcaet-boeck van Vlaenderen, III^e boek, I^e deel, blz. 403: ‘Te weten, dat alle de penninghen, kosten ende lasten by de voorsz. Hooft-Schepenen van den voorseyden Lande (van Dendermonde) uytghesonden... zullen ommeghestelt worden in elcke prochie, naer Hemelsche breede, Bunder ende Bunders ghelijcke...’ (Akte van 12 Januari 1601.)

En in ‘Settingen stellen... op de hemelsche breede’:

Staatsarchief te Antwerpen, Fonds Beersel, ‘Cohier vanden dorpe van Beerselbosch’ van 2 October 1680: ‘Voorts worden alhier de personele settingen op de heylanden ende ander landen, eussels oft weyden gestelt op de hemelsche breede, ende de reele settingen worden gestelt op de landen, bosschen, heijden, eussels oft weijden oock op de hemelsche breede...

Ten jare 1701 wordt ‘ter casselrye vander Auderburgh van Ghent’, een ‘succincte besoigne, of kortbondige opgave, gheformeert’ van de landen der genoemde kasselrij ‘by bunders hemelsche breede’:

D. Berten, op. cit., Introd., blz. 351: ‘Van de groote vande prochien der selver casselrye by bunders hemelsche breede, by bunderen vollen prys...’ (1704.)

Zekere P. verzoekt om vermindering van lasten ‘over syne hemelsche breede’, gezien op een deel van de door hem in leen gehouden gronden er niets groeien kan:

Staatsarchief te Antwerpen, Fonds Boom, Farde procès Corn. Maes tegen douairière Regaus (1784?): ‘Dat P., ten daeghe van aen- ende afschryf, heft mindernisse gevraeght over syne hemelsche breede, seggende dat eene partye (van de door hem in leen gehouden gronden, die tot steenbakkerijen gediend hadden) bestont in putten en dellinghen daer niets op en waschten.’

(1) Vgl. met Afdracht, bij Joos, Waasch Idioticon.

[p. 484]

Onze uitdrukking luidde ook Grootte ende hemels breede:

Placcaet-boeck van Vlaenderen, III^e boek, I^e deel, blz, 460-461: ‘Welcke voorsz. Contributie van twee guldens op elck ghemet... souden moghen uyt-bringhen vier duysent guldens. Wel-verstaende dat, om de juste grootte ende hemels breede van alle de Landen, soo wel binnen de Prochien ende Polderen van dese ghemeene Contributie als onder den voorz. Loonen ende Cauwen Polders ligghende klaerlijck ende sekerlijck te weten, zullen eerst-daghs alle de voorsz. Prochien ende Polderen met eene gheschote roede by ghezworen Landt-meters van stuck te stucke ghemeten worden...’ (Ordonnantie van 2 Maart 1576.)

In zake van ‘zettinghe’ gold het beginsel, dat deze niet ‘en magh geschieden naer hemels breede, maer naer de weerde van elck landt en naer het apparent ghewin dat men daer mede is doende’. (L. Gilliodts-van Severen, Cout. du Franc, III, 134.)

566. - Gheland.

‘Gheland ande west zyde Jooris Damman’, wil zeggen dat het land van Joris Damman palende is aan het stuk waarvan spraak:

Staatsarchief te Gent, Fonds der Abdij van Sint-Pieters, Regist. n^r 132², fol. xxxj: ‘Een stic mersch, ligghende ande steeninen brugghe (te ‘Desselbergen’), gheland ande west zyde Jooris Damman, ende up doest zyde Jacop van Ravenscoot, ende es groot... (1463).

567. - Gheleghentheijt.

Spr. van landerijen, komt voor met de beteekenis van Ligging, Fr. Situation.

Staatsarchief te Gent, Fonds der Abdij van Sint-Pieters, Register n^r 139, ‘Caerte-bouck’ van het jaer 1612: ‘Caerte-bouck vande . gheleghentheijt Ende . groote vanden pachtgoede . toebehoorende . De . petantie van . Sente . Pieters . Abdye . neffens . Ghendt. gheleghen inde . prochie van . Destelberghe ghemeten int jaer . ons . heeren 1612.’

Edw. Gailliard.