Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 523]

Over eene methode tot het aanleeren van wetenschappelijke vakken in den vierden graad van het lager onderwijs
door Ingenieur Emiel Tytgat I.M.C.G.

In zake van onderwijs wordt veel nutteloos poer verschoten en telkenmale men vaststelt dat de uitslagen onvoldoende zijn doet men beroep op eene herziening der programma's. Gewoonlijk besluit men tot de uitbreiding en de vermenigvuldiging der aangeleerde vakken. Nochtans is de strijd rond programma's van ondergeschikt belang en het komt er alleen op aan te weten in welke mate de leerling zich de leerstof eigen maakt. Hier zijn het talent van den meester en de aard der methode doorslaande. Het is onbetwistbaar dat onderwijzen een kunst is, en als zoodanig een natuurlijken aanleg vereischt die normaalscholen alleenlijk ontwikkelen, vervormen of versmachten kunnen. Van de methode kan gezegd worden dat zij voor hoofddoel heeft bij den leerling belangstelling op te wekken en te onderhouden. We leeren graag en vlug al wat ons belang inboezemt, en hechten de meeste waarde aan hetgeen we zelf voortbrengen. Daaruit vloeit dat de zelfwerkzaamheid van den leerling een buitengewoon krachtig middel tot onderricht daarstelt. De froebelmethode mag als zoodanig als eene merkwaardige type benoemd worden. Geest, oog en hand zijn werkzaam bij de kinderen en het is merkwaardig vast te stellen met welken ijver kleine kleuters de frcebelspelen beoefenen. Froebel heeft ongelukkigerwijze alleen materiaal geleverd voor de voorbereidende graden en de invloed zijner methode valt geheel weg in de hoogere. Hoe komt het nu

[p. 524]

dat alhoewel men het eens is de grondslagen der froebelmethode te prijzen, en het niet ontbreekt aan knappe pedagogen, de toepassingen ervan in het onderwijs buiten de kindertuinen bijna volledig ontbreken? Mijns inziens is dit te wijten aan stoffelijke moeilijkheden die het praktisch doordrijven der methode verhinderen. Materiaal uitdenken dat toelaat aan iederen leerling eener overbevolkte klas zich door zelfwerkzaamheid te ontwikkelen, zelfs in vakken die er het meest toe geschikt zijn, schijnt tot heden een onoplosbaar vraagstuk te zijn geweest. Daarbij laten zich dan ook nog andere redenen gelden om de zaak te bemoeilijken; we beoogen de hooge kosten en het gevaar de goede tucht eener klas in de war te brengen. Leermateriaal wordt dikwijls speelgoed bij kinderen van een zekeren ouderdom en een onderwijzer vóór een klas van vijftig leerlingen, waar aldus de orde is verstoord, zou werkelijk te beklagen zijn.

In princiep blijft er dus niets anders over dan op gewone wijze les te geven voor het zwarte bord. Knappe onderwijzers kunnen nochtans in ruime mate aan het irrationneele dezer leerwijze verhelpen.

Het persoonlijk talent van den lesgever wordt hier van allereerst belang. Schoolmateriaal dat den onderwijzer dienstig is vóór de klas, en andere gepaste middelen worden aangewend om de belangstelling der leerlingen op te wekken. Het dient gezegd dat in lagere scholen vooral de beste uitslagen op dat gebied bereikt worden. In de athenea en in de hoogescholen, waar de leeraars geene pedagogische opleiding genoten hebben, is het soms met de leermethoden zeer treurig gesteld. Alles berust hier op het aangeboren talent van den lesgever.

Het doel dezer bijdrage is de vereerende aandacht der Academie te vestigen op mijne meening dat er stoffelijke mogelijkheid bestaat voor de leerlingen van den vierden graad en hooger, alsook bij het vakonderricht in zeker mate terug te keeren tot het zelfonderricht van den leerling.

De redenen die ik laat gelden zijn de volgende:

1^o)	Leerlingen van dertien à veertien jaar kan men reeds voldoende bewerken om hun het misbruiken van toestellen af te wennen.

[p. 525]

2^o)	De klassen van den vierden graad tellen eene betrekkelijke kleine bevolking.
3^o)	De leerstof voor den vierden graad is meer geschikt tot zelfonderricht dan die van de lagere graden. - De wet bepaalt dat zij eene technische strekking moet hebben.

Het komt er alleen op aan eene inrichting te vinden die uit geldelijk oogpunt geene overdrevene eischen stelt, zich aanpast aan de ontwikkeling van den leerling en het onderhouden eener strenge tucht toelaat.

Iedereen is overtuigd dat het onderwijs der wetenschappelijke vakken in de hoogst mogelijke mate een proefondervindinglijk karakter moet hebben. Gewoonlijk dus worden door den lesgever proeven genomen op eene daartoe ingerichte tafel vóór de klas. Het is een algemeen gekend feit dat voor de meeste leerlingen die proeven doode letter zijn. Op een zekeren afstand zijn de bijzonderheden van de proef moeilijk waar te nemen. Daarbij is de leerling reeds van vooraf aan er toe gebracht een onberedeneerd geloof te hechten aan den voorzegden uitslag, en zijn opmerkingszin is er zeker niet door gescherpt. De zelfwerkzaamheid van den leerling is alleen doeltreffend om zijn waarnemingsvermogen te ontwikkelen en zijn geest er toe te brengen logische oordeelen te vellen die steunen op proefondervindinglijke vaststellingen. Er valt niet aan te denken de huidige schoolklassen te gebruiken om er dergelijke praktische lessen in te richten. Onmogelijk schijnt het zelfs dat in elke school eene zaal voor dergelijk gebruik worde ingericht. Er is over het algemeen gebrek aan ruimte en niet alleen de inrichtingskosten maar vooral het onderhoud van het materiaal zou te duur komen. We kennen het lot van alle schoollaboratoriums. Een voor een vallen de toestellen buiten gebruik en aan herstellen wordt geenszins gedacht.

Mijn voorstel bestaat hierin in een groote, welingerichte zaal, gelegen in het midden der stad, eene reeks zoogenoemde stands in te richten, waarvan hierna een uitvoerig begrip zal gegeven worden. De leerlingen der klassen van den vierden graad zouden er achtereenvolgens werkzaam zijn onder de leiding van hunnen onderwijzer en van een bijzonder personeel. Het materiaal dat eenvoudig en kloek zou gemaakt worden moet

[p. 526]

op derwijze onderhouden worden dat het steeds in staat is gebruikt te worden. Herstellingen worden onmiddelijk door geschikte werklieden uitgevoerd. Eene centrale inrichting op groote schaal uitgewerkt en die door eene groote reeks klassen benuttigd wordt, laat toe dat er een voldoende en bekwaam personeel op na gehouden wordt. Het zal onnoodig zijn aan te dringen op de bijzonderheden van dergelijke organisatie. Men zal zonder moeite aannemen dat men haar een praktisch karakter geven kan.

In pedagogie zoowel als in andere wetenschappen is de stempel der praktijk noodig om nieuwigheden bepaald als doeltreffend te kunnen aannemen. Theoriën laten zich met geestdrift opbouwen. Toepassingen zijn dikwijls ontgoochelend. Daarom zou het geraadzaam zijn zich in den beginne te bepalen tot het inrichten van enkele stands en ze te kiezen als studiemiddelen voor het deel der wetenschappelijke vakken die er zich het best toe leenen, namelijk de natuurkunde, de werktuigkunde en de scheikunde. Wij zullen later de gelegenheid hebben aan te duiden op welke wijze wij voorstellen van die stands gebruik te maken om het zoogenaamd ‘occasionneel onderwijs’ toe te passen en namelijk op de volgende leervakken: cijferkunst, vormleer, metriekstelsel, meetkunde, stelkunde, teekenen met de vrije hand (schetsen) en met teekengerief, opstellen.

Het is hier de plaats niet een uitgebreid verslag te laten verschijnen over de stands die zouden kunnen ingericht worden. Mijn doel is een klaar begrip te geven der methode die zou beproefd worden, en de meest geschikte wijze daartoe schijnt mij eene beschrijving van het materiaal van een tweetal stands van verschillend karakter en van de wijze waarop de leerlingen er zouden mede werkzaam zijn.

De stands zijn ten eerste gekenschetst door het feit dat het materiaal, dat er aanwezig is, dienstig is voor de studie van een streng bepaald punt der wetenschap, ofwel van eene nauw verbondene reeks punten, Zoo voorzien wij als voorbeelden de volgende stands:

Maten en gewichten, hefboomen, soortelijke gewichten, kook- en vriespunt, thermometers, drukking der vloeistoffen en der gassen en drukmeters, uitzetting der lichamen door de warmte, de wet van den werktuigkundige, de zuigerpompen enz.

[p. 527]

Ziehier eenige inlichtingen over den stand der maten en gewichten. De leerlingen gaan zitten, elk voor een streng afgeteekende verdeeling eener tafel. Ze vinden er elk eene reeks eenvoudige toestellen tot het meten van lengten en oppervlakten; bijvoorbeeld: een vouwmeter, een rolmeter, een latmeter, een schuiflat met vernier, een mikrometer, kalibers enz. dienstig voor het meten van lengten en dikten. Verder: millimeterpapier, vouwparallelogrammen, een planimeter enz. die toelaten oppervlakten te bepalen. Er valt op te merken dat de meettoestellen zoo moeten gerangschikt zijn dat zij een stijgende benadering in het meten toelaten. Op denzelfden stand maar in enkele exemplaren zijn eenige meettoestellen van hooge benadering dienstig in werkhuis en laboratorium, opgesteld. Ze worden voor de leerlingen door den leeraar als demonstratietoestellen gebruikt, ook wel onder toezicht, door de leerlingen zelf.

Benevens de eenvoudige maten beschikken de leerlingen over eene reeks voorwerpen, dienstig bij het meten zooals latten, rechthoeken, passers van verschillenden vorm enz. alsook van eene reeks met inzicht uitgekozen voorwerpen waarvan de afmetingen moeten bepaald worden achtereenvolgens door al de daartoegeschikte maten en in orde van stijgende benadering. Bijvoorbeeld: uitgesneden platen van allerlei meetkundige of willekeurige vormen, meetkundige volumen, draden van allerlei dikten, uitgeholde voorwerpen enz.

De leerling vindt op zijn plaats een gedrukte syllabus waar hem in volgorde wordt aangeduid wat hij verrichten moet. Voorafgaande mondelingsche uitleggingen van den leeraar moeten zich tot algemeene aanbevelingen bepalen. De leerling moet leeren een beschreven werk uit te voeren. Het eerste wat van hem door den syllabus vereischt wordt is het opmaken van den inventaris van het gereedschap dat op zijne werkplaats aanwezig is. Men beoogt op deze wijze: ten eerste dat hij zich bepaald rekenschap geve van alles wat hem ten dienste staat, ten tweede dat hij de technische termen leere kennen. Om hem het opgelegde werk mogelijk te maken zijn er tafelen opgehangen rond den stand waarop al de meettoestellen zijn geteekend en benoemd.

[p. 528]

Het tweede dat aan den leerling wordt opgelegd is het schetsen en beschrijven van een bepaald meettoestel. Men beoogt aldus het ontwikkelen van den opmerkingsgeest. Daarna wordt eene reeks van oefeningen aangeduid die in strenge orde moeten uitgevoerd worden. De syllabus geeft beknopte aanduidingen over de wijze waarop de toestellen moeten behandeld worden. De behandeling der twee eerste punten van den syllabus laat ook aan het onderwijzend personeel den tijd aan eiken leerling individueel eenige korte aanduidingen over het gebruik van sommige meettoestellen te geven,

De leerling schrijft zorgvuldig al de uitslagen op die hij bekomt. Bijzondere lijsten liggen daarvoor te zijner beschikking. Op den stand zelf is het streng verboden berekeningen uit te voeren. De besluiten die uit de bekomen vaststellingen kunnen getrokken worden, de berekeningen die noodzakelijk zijn tot het bepalen der oppervlakten en volumen volgens de genomen maten, dit alles wordt in de gewone klas uitgevoerd. Men begrijpt welke prachtige gelegenheid zich dan den knappen onderwijzer aanbiedt om bij den leerling belangstelling te wekken in het toepassen van wiskundige formules, en het vaststellen der benaderingen die praktisch kunnen verwezenlijkt worden. De werkzaamheden op den stand zijn vruchtbare bronnen voor eene gansche reeks lessen over metriekstelsel en vormleer in theorie en in praktijk. De vindingrijkheid van den meester kan zich ruim doen gelden. Zou het bijvoorbeeld niet interessant zijn, na eene les over de veelhoeken, den leerling eene figuur te laten teekenen met lineaal en passer, en er dan op den stand door middel der meer en meer volmaakte meettoestellen de benaderende uitvoering van na te gaan? Wat naijver tusschen de leerlingen tot het voortbrengen van nauwkeurigen arbeid!

We bepalen ons tot de beschrijving der behandeling der toestellen voor het meten van lengten en oppervlakten. Maar de stand der maten en gewichten draagt ook toestellen voor het meten van de volumen, de zwaarte en den tijd. Men begrijpt tot welke uitgebreidheid men de toepassingen brengen kan.

De leerlingen die na eenigen tijd den stand der maten en gewichten hebben doorloopen worden dan in ééne les vereenigd waar over het bepalen van den meter, de inrichting van het instituut der maten en gewichten te Parijs enz. wordt gesproken.

[p. 529]

Deze les is op te luisteren door zichten met de projectielantaarn en wordt in het centraal gebouw gegeven. Er dient nog vermeld te worden dat rond den stand allerhande tabellen en aanduidingen zijn opgehangen die betrekking hebben met het bepalen van afmetingen; bijvoorbeeld: belangrijke afmetingen der aarde, afstanden van hemellichamen, microscopische grootheden enz.

In den stand der pompen, vindt men het volgend materiaal: Eene gewone huispomp die zuigt in een rechthoekigen bak en spuwt in een cylindrieken. Een dergelijke pomp volledig uiteengenomen. Eene steekpomp zuigende in een bak waarvan de steekbuis door eene belastbare klep is afgesloten. Het noodige meetgerief voor de proeven die door de syllabussen beschreven zijn. Serie tafels, stoelen, pijpleidingen voor het aanbrengen en afvoeren van water enz.

Zes leerlingen worden bijvoorbeeld op den stand toegelaten. Ze vinden er elk een syllabus waarvan zij de aanduidingen nauwkeurig in de aangegeven orde moeten volgen. Eerst en vooral zijn zij verplicht een inventaris te maken van het didactisch materiaal. De juiste technische termen zijn vermeld op teekeningen der toestellen op groote schaal die rond den stand zijn opgehangen. De leerling is dus verplicht zijn aandacht te vestigen op al de deelen der uiteengenomene pomp, en de stukken te herkennen op eene teekening. Deze oefening is zeer nuttig om den leerling teekeningen te leeren verstaan. Is de inventaris opgemaakt dan neemt elke leerling eene schets met vrije hand van een der deelen der pomp. Deze schets wordt later in de klas door middel van passer en lineaal in potloodteekening overgebracht. Vervolgens beschrijft de syllabus eene reeks proeven die elk door een groep van drie leerlingen aan elke pomp moet worden uitgevoerd. Telkens wordt er zorgvuldig aangeduid welke afmetingen moeten genomen worden: bijvoorbeeld die der bakken waarin de pompen zuigen of spuwen, de diameter van den pompcylinder, de slaglengten. de deelen van den arm, de afmetingen der kleppen en der aangesloten leidingen. Als proef wordt bijvoorbeeld de zuigbak tot op zekere hoogte gevuld met water, en een leerling is gelast op gestelde oogenblikken den waterstand te bepalen. De pomp wordt door een tweeden leerling in beweging gebracht en de

[p. 530]

zuigerslagen worden geteld. Proeven worden genomen op verschillende snelheden enz. De derde leerling is gelast met de tijdsbepalingen. De uitslagen der proeven worden op speciaallijsten aangeteekend. Geene berekeningen worden op den stand uitgevoerd. Alle interessante verschijnselen worden door de leerlingen geboekt. Ze dienen later tot voorname gegevens voor theoretische lessen te geven in de klas en waarbij de theorie der pompen wordt opgebouwd op proefondervindinglijken grondslag en waarbij het contingente der mechanische toepassingen den leerling dadelijk in het oog springt daar hem wordt opgelegd de theoretische berekeningen met de proefuitslagen te vergelijken. Hier vindt de onderwijzer nogmaals gelegenheid vormleer, metriekstelsel, meetkunde, schetsen en teekenen met lineaal en passer, technologie en eindelijk opstellen, van toepassing te brengen. De stand is omringd van allerhande teekeningen en photo's die nauw in verband zijn met het gebruik van pompen in de nijverheid.

Het ontgaat niet dat de inrichting van dergelijke stands het ingangzetten en regelen der werkzaamheden van de leerlingen, het opstellen der syllabussen enz. oneindig veel werk zal vragen, en dat niet alles van den beginne af onverbeterlijk zal mogen genoemd worden. Mijns inziens dient vooral gezorgd dat het onderwijzend personeel zich de zaak ter harte trekke. Daarom is het eerst en vooral noodig dat het van het doeltreffende der methode overtuigd zij. In toepassing is goede wil onontbeerlijk en tot verbetering is alle verstandige kritiek welkom.

Als slot zij gezegd dat het wenschelijk ware de stands te zien betreden door leerlingen van normaal- en van beroepscholen en door de bezoekers der lessen voor meestergasten. Voor specialcursussen zouden overigens bijzondere stands kunnen ingericht worden.