Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 165]

Etymologisch kleingoed
door
Prof. J. Vercoullie, Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

Hij is om zeep. - Men zie de voorgestelde verklaringen bij Stoeit, Spreekwoorden enz. Degene die zijn voorkeur heeft, lijkt me te eenvoudig. Een volkomen tegenhanger is voor mij het daar niet vermelde hij is om peper, ook bekend onder den vorm hij is naar het peperland (Oost- of West-Indië) en hij is naar de barrebiesjes (d.i. naar Berbice). Zoo moet dan hij is om zeep beteekenen, hij heeft de gevaarlijke reis aangegaan naar die havens in de Middellandsche Zee waar men de ongeëvenaarde zeepsoorten haalt, als Spaansche, Fransche of Italiaansche zeep, gelijk het Placcaert-boek van Vlaenderen ze noemt.

Dat de Turksche zeeroovers zulke reizen steeds zeer gevaarlijk maakten, is algemeen bekend. Hooft, in zijn Warenar, zinspeelt tot tweemaal toe (v. 14 en 103) op de toenmaals door de Turken gemaakte slaven.

_**_*

't Is boter tegen de galg. - Ook vóor deze zegswijze werden verschillende uitleggingen voorgesteld (z. Stoett en Groot Woordenboek). De oudste en nu nog gewone volksformule is wel: 't is boter tegen de galg, de formule die men gebruikt als men een geneesmiddel noemt en de ziekte waartegen ze aangewend wordt. Ze beteekent dus: 't is zalf tegen een terechtstelling door de galg. Een dood door terechtstelling is immers een dood waartegen geen kruid gewassen is of waarvoor geen zalf bestaat.

Boter is hier synoniem van zalf. Talrijk zijn in De Cock's Volksgeneeskunde de gevallen waarin boter de zalf is: zweren, puisten, zevenoog en kool, gezwellen, zeere oogen, brandwonden, venusziekte, hoofdpijn, keelpijn en kroep, roodeloop;

[p. 166]

veel boter eten geeft aan een aanstaande moeder een blozend kindje. Het unguentum aureum heet bij ons volk roo boter.

Het Groot Woordenboek was op den weg naar deze uitlegging, toen het schreef (III^a, 703-704): ‘De analogie der uitdrukking van de galg gedropen... doet het eerst denken aan eenig (vergeefsch) middel om van de galg af te glijden en zoo de straf te ontkomen’.

Boter tegen de galg gesmeerd of gekletst, boter aan de galg, botertje tot de galg toe zijn aan scherts te wijten of ontstaan doordien men de uitdrukking niet meer verstond.

_**_*

Heilbot. - Men is het eens om dezen naam, - let op de andere Germ. vormen - te verstaan als heilige bot. Het Groot Woordenboek en Van Wijk laten het hierbij; Skeat en de New English Dict. zeggen dat die visch zoo heet omdat hij gegeten wordt op holidays, en Falk en Torp omdat hij gegeten wordt in den heiligen tijd van de vasten. Dat wordt door de feiten niet gestaafd.

Hij heet zoo omdat hij gedurende een tijd van het jaar sacer of taboe is, d.i. niet mag gevischt worden, evenmin de zalm, de steur en de bruinvisch. Men noemt die visschen in 't Fransch poissons privilégiés.

Heil in heilbot is hetz. als het eerste lid van heilheilig = sacrosanctus; hêle in Vla. helebot, evenals de naam van de Gentsche Kerk 's Heles Kerst = des Heiligen Christus, bewijst dat heilig vroeger een synoniem heel of hele met zachtlange e nevens zich had. Verschillende Vlaamsche dialecten gebruiken ook een vorm helig, met zachtlange e.

_**_*

Tarbot wordt gewoonlijk teruggebracht tot Fra. turbot, dat men van Lat. turbo afleidt. Maar, afgezien van het feit dat onder de beteekenissen van Lat. turbo die van tarbot niet voorkomt, is Fr. turbot uit een Lat. turbo, turbinem, noch als geleerde vorming, noch als volksvorming te begrijpen.

Overigens wordt die uitlegging zeer aarzelend door Van Wijk voorgedragen. Hij oppert dan de gissing dat het woord

[p. 167]

als een oorspronkelijk Germ. samenstelling zou te beschouwen zijn, - met onverklaard eerste lid.

Zoo een samenstelling is het dan ook, en de verschillende vormen waarin het eerste lid voorkomt, zijn even zooveel dialectvormen van het woord teer goudron. De visch heet zoo naar de teerkleur van zijn opperhuid, Nog een ander visch heeft om dezelfde reden een dergelijken naam, nl. pégouse d.i. pikschubbige tong in de Middellandsche Zee.

_**_*

Carnaval. - Er zijn twee etymologieën voor dit woord. De eene ziet er een samenstelling in van carne = vleesch met een tweede lid dat zou beteekenen laten staan of derven. Zoo nog de New Englisch Dictionary, waarin echter de uitleggingen carnevale en carn-aval (à bas la viande) als volksetymologie van de hand gewezen worden. Maar als die volksetymologie zijn, dan zijn carnelasciare of carniprivium het ook en het Roem. lâsare de carne of het Sp. carnelevare, carnes tolendas zijn het stellig.

Zoo ook W. Meyer-Lübke, Rom. Etym. Wtbch, die daarbij toch op carne vale steunt, ofschoon hij het een ‘Scherzwort’ noemt.

Er blijft dan alleen de tweede etymologie, die der folkloristen, over, welke in het woord een Noordfransch carnaval, d.i. een wagen in scheepsvorm of schip op wielen, wil zien. Ik geloof niet met W. Meyer-Lübke dat ze ‘lautlich bedenklich’ is, en tegen zijn bezwaar dat ze ‘historisch nicht begründet’ is, kan men aanvoeren dat het ‘schip op wielen’ in de lenteoptochten overal zoo een belangrijke rol gespeeld heeft, dat het onbegrijpelijk zou zijn dat sleehts de namen blaue scute en narrenschiff er aan zouden herinneren. Niet alleen hebben we bij de Egyptenaren het schip van Isis maar ook bij de Babyloniërs het schip waarop de Zonnegod over den Oceaan vaart (H. Winckler, d. Babylonische Geisteskultuur. blz. 125; z. verder Verwijs, Van Vrouwen ende van Minne, XXIII en vlgg.; Reinsberg-Düringsfeld, Traditions et Légendes, I, 116-117). De nieuwe uitgave van Weigand geeft dan ook alleen deze etymologie als van zelf sprekend op.

_**_*

[p. 168]

Bij Carnaval sluiten zich Hansworst of Hanssop en Pekelharing aan. Want als men de onvoldoende verklaring geeft dat ze zoo heeten omdat de eene vet en de andere mager is, vergeet men er bij te zeggen dat ze vastenavondgekken en ook wel personages uit vastenavondspelen zijn, wat alleen verklaart hoe men op het denkbeeld van vette en magere kluchtspelers gekomen is. De eene verbeeldt den gullen vleeschtijd, de andere den mageren vastentijd, en worst of soep en pekelharing zijn dan hun natuurlijke zinnebeelden. Was niet tot in den laatsten tijd een gewone vastenavondgek in sommige Vlaamsche steden een magere kerel die rondliep met een bokking aan een touw en een stok of een bokking in een vogelkooi? Zooals men in Flögel, Gesch. d. Grotesk-komischen’, blz. 277, zien kan, zijn het de vleeschhouwers die het gebruik invoerden om op Carnaval met een worst rond te loopen.

_**_*

Men is het eens om aan te nemen dat Harlekijn over ouder Fra. harlequin (thans arlequin) teruggaat op It. arlecchino, dat zelf ontleend is aan Ofra. hellequin, den naam van een beruchten duivel. Chasse of cortège of mesnie hellequin was de Wilde Jacht, chape of manteau of trou hellequin was hetgeen op het tooneel den ingang van de hel verbeeldde.

Maar wat zou hellequin, dat ook als herlequin of hennequin voorkomt, wel zijn? Darmesteter laat de zaak tn 't midden; Van Wijk na W. Meyer-Lübke, stelt het gelijk met Hernequin een graaf van Boulogne († 872). Maar dat is geen uitlegging, want het nu nog veelvuldig voorkomen van dit woord in zijn verschillende vormen als familienaam met de bet. van duivel, bewijst dat het vroeger ook wel alzoo als persoonsnaam voorkwam. Hadden we niet ± 1200 te Gent een Geraert den dievel? Een dergelijke naam wijst er op, dat de drager of een zijner voorzaten een duivelsrol in een of ander spel zal vervuld hebben.

Het Groot Woordenboek is dichter bij de waarheid, als het schrijft: ‘misschien van Germaanschen oorsprong’. Het woord moet een samenstelling met helle zijn, nl. hellekunne = helsch ras, duivelsgebroed. Het Ndl. woord zal wel niet het uitgangspunt zijn van het Fransche woord; dit zal men eerder

[p. 169]

moeten zoeken in Meng. hellekyn. De Fransche mysteriespelen hebben maar twee, ten hoogste drie duivels, gelijk de Engelsche pageants. De overgang van de collectieve beteekenis tot een individueele, hindert niet; vergelijk b.v. het volksgebruik van une canaille nevens la canaille; gebroed, gebroedsel, evenals engeance, vertoont nu nog dezen beteekenisovergang.

Godefroy kent ook een Hellequin comte de Boulogne, héros d'une chanson de geste, die aan Langlois onbekend is. Het eenige wat bij deze er op gelijkt, is Helluin.