Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 142]

Kleine verscheidenheden.

I.
Bestendige Commissie voor Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde.
450. - Ghemate.

Allene Tiens wordt in rechten vervolgd, omdat zij een gans had gebraden, die genomen, die gestolen was. Daar zij echter een ‘ghemate wivekijn’ was, d.w.z. van geringen stand, en men de zaak niet bewijzen kon, werd ‘pais’ om 4 pond gemaakt:

Staatsarchief te Brugge, Fonds Veurne, Rek. Baljuw van Veurne 11 Mei - 21 Sept. 1377 (Rol): ‘Allene Tiens was ghecalengiert vandat zoe ene gans ghebraden zoude hebben, die ghenomen was. Omme dat een ghemate wivekijn was ende ment niet gheproven mochte, so hadde zoe pais omme .iiij. lb.’

Zie bij Verdam, v^o Gemate 3^o, twee andere voorbeelden van dit woord.

451. - Eerste ende gereetste.

Het eerste ende gereetste paeyement is de Eerste betaling na een koopmanschap gedaan:

Staatsarchief te Brugge, Reg. n^r 12358 of Rekening ‘vande kercke van Jabbeke’, van 1626-1627, fol. 28: ‘Betaelt an Jacques ende Sanders Dublon de somme van twee hondert guldens, ende dat over het eerste ende gereetste paeyement van het gieten vande cloocke, die is weegende 1454 pondt en alf, tot 2 s. vij gr. elck pondt...’

Laten wij herinneren aan de uitdrukking De eerste de gereedste, die in Vlaanderen nog van dagelijksch gebruik is, en die elders luidt De eerste de beste. Men zegt b.v. van iemand dat hij de eerste de gereedste niet is, om aan te duiden dat hij een personage is, een man van zeker aanzien, Fr. Un gros bonnet, dat hij geene kat is om zonder handschoenen te vangen; - ook nog, dat men in eene zaak den eerste de gereedste niet tot medewerker b.v. kan nemen, Fr. Le premier venu.

452. - Hodelicke vrucht.

Archief der O.-L.-Vrouwkerk, te Brugge, Charters, voorloopig n^r 104, akte van ‘In s. Lambrechts daghe’ (September) 1324: ‘Vort, dat men alle hodelicke vruchten moet maken waerdich goeder vrucht bi den meter vorseid.’

[p. 143]

Er is spraak van het heffen van tienden. Dient die zonderlinge tekst verstaan, dat, ten gunste van den tiendeheffer, zelfs de ‘hodelicke vruchten’, of de vruchten van geringe waarde, door den meter tot de waarde van ‘goeder vrucht’ moesten herbracht en als dusdanig aan den tiendeheffer in de vastelling van de tiende gerekend worden?

453. - Het.

In zijn Westvl. Idiot., v^o Het, geeft De Bo tal voorbeelden van het zetten van Het aan 't hoofd van een propositie, in plaats van Er of Daar. Verdam, III, 408, legt dit Het uit als onbepaald onderwerp der werking, als aankondiger van het logische onderwerp van den zin, op dezelfde wijze als dit in het Hoogduitsch met es geschiedt. In het Ndl., zegt hij, is dit in onbruik geraakt. Zulks is het gevoelen niet van De Bo, die bewijst dat die constructie in Vlaanderen nog leeft en bloeit.

Hier volgen thans voorbeelden aan oorkonden ontleend van 1289 en 1315, alsook een paar genomen nl. uit Liber Trotula, dat rond het jaar 1475 gedrukt werd:

Staatsarchief te Brugge, Fonds van het Brugsche Vrije, Charters, voorloopig blauw n^r 805, akte van Zaterdag na Paschen 1289: ‘Ende van desen vorseiden lande leghets twe ymete..., in... Ende het leghets zeven linen... in Gots kindre land...’

Archief der O.-L.-Vrouwkerk te Brugge, Charters, voorloopig n^r 309, akte van Mei 1315: ‘Ende het leghets vive ghemete lands... besuden den sticke lands dat...’

Hic incipit liber Trotula... (Boekerij der stad Brugge, n^r 593), fol. 5 r^o: ‘Ende het esser die proper coleriin siin, bedi daer esser die niet natuerlic ne siin alse verberrende coleren ende...’ - Fol. 6 v^o: ‘Ende het siin oec eenighe wiven die...’ (Rond 1475.)

Cirurgia parva Magistri Lanfranci... gheprent in die eerweerdighe vniversiteyt van loven...’ (Anno 1481), 3^e Cah., Blad c4, 4^e blz.: ‘Het sijn veel meesters, als si een let weder voeghen sullen in haer stede, dat...’

Van onderstaande formules Het quam. Het quamen of Het camen, uit schepenakten, om de personen aan te wijzen die bij het verlijden van akten voor schepenen verschenen, komen bij Verdam, alsook bij De Bo, geen voorbeelden voor:

Archief der O.-L.-Vrouwkerk te Brugge, Charters, voorloopig n^r 1192, akte van 6 Juli 1482: ‘Voort het camen voor ons als voor scepenen...’

[p. 144]

Id., id., voorloopig n^r 300, akte van 30 Juni 1515: ‘Byder welcker virtuut ende macht vander voors. lettre van consente, het camen voor ons als voor scepenen Jan de Vos ende...’

Id., id., voorloopig n^r 298, akte van 23 Juni 1574: ‘Naerden ziene... van welcke lettren, by virtute ende vuit crachte van diere, het quamen voor ons als voor scepenen, W. ende J....’

Staatsarchief te Brugge, Fonds van het Brugsche Vrije, Charters, voorloopig blauw n^r 636, akte van 18 april 1539: ‘Wy..., schepenen slandts vanden Vryen, doen te wetene allen den gonen die desen chaerter zullen zien of hooren lesen, dat het quamen voor ons...’

Id., id., n^r 5205, akte van 2 Mei 1586: ‘Naer den ziene vander voorscreven lettren van procuratie, het quam voor ons als voor scepenen Jan Berot...’

454. - Hooghe ziecken.

Verdam, III, kol. 561-562, meent dat Hooch in bovenstaande uitdrukking beteekent, sprekende van zieken, Erg, Zwaar, Hevig (ziek). Door Hooghe ziecken verstond men integendeel Zij die door de Melaatschheid waren aangetast, eene kwaal uit de Oostersche landen overgebracht, die gekend stond om de uitgebreidheid die zij in de middeleeuwen in Europa had genomen. Zulke Melaatschen heette men te Fosses Les Malades, te Namen Les Grans-Malades, en in Ann. Soc. Emulat., van Brugge, 15^de deel (1857-61), blz. 140, Les Hautes Malades. Die uitdrukking werd aldaar uit Borgnet, Mémoires de la Société Archéologique de Namur, 1^e deel, overgenomen. Zou de eene benaming niet een vertaling van de andere zijn? Welk eene heeft echter de prioriteit? Het mag zonderling heeten dat de benaming waarvan spraak nooit op een zieke individuëel werd toegepast.

L. Gilliodts-van Severen, Cout. d'Ypres, II, 217: ‘Primes que l'hospital de Lasars, dict en thiois Hooghe ziecken...’ (1352.)

Cfr.: ‘La Maison des Malades’ en ‘Maladrerie’ (1305) (op. cit., II, 66); - ‘L'Ostel des Lepreux’ (op. cit., II, 161); - ‘L'Ostel-Dieu appelé de Hooghe zieke’ (1498) (II, 407); - ‘La Haulte Maladrerie’ (op. cit., II, 409); - ‘Den godshuse van den Hoghen ziecken’ en ‘L'Hospice des Grands Malades’ (op. cit., II, 412); - 't Hof van den Hooghen ziecken’ (1520) (op. cit., II, 445).

Edw. Gailliard.