Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 145]

Over hervormingen in het vakonderwijs
door Prof. Dr. A.-J.-J. Vandevelde, Werkend Lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

I. Microbiologische proeven in het huishoudkundig onderwijs.

Op het Internationaal Voedingscongres gehouden te Gent⁽¹⁾ in November 1908, heb ik het nut van het bacteriologisch onderwijs in primaire en secondaire studiën doen uitschijnen; ik wees op de begrippen van de aanwezigheid van eene overgroote wereld die rondom het kind leeft, zich beweegt, en gevaar oplevert voor zijne gezondheid, - op de welgepaste hygiënische maatregelen waardoor tegen het gevaar kan gestreden worden, - op de vele practische maatregelen die in de opvoeding, in onze tijden van bijzonder kunstmatig leven, noodig geworden zijn, en aan het kind groot nut in de toekomst zullen bewijzen.

Aan het kind worden elementaire begrippen onderwezen over dierkunde en plantkunde; een beperkt getal der wezens waarover wordt gesproken, kent het; doch de meeste blijven voor hem totaal onbekend. Wel is waar kunnen planten- en dierentuinen, of albums die heden op leerrijke wijze uitgegeven en met prachtige figuren versierd worden, gedeeltelijk in die leemten voorzien; aldus leert hij de leeuwen, de tijgers, de beeren, de wolven, enz. kennen, die hij waarschijnlijk nooit in zijn leven zal ontmoeten. Microben, daarentegen zooals gisten, bacteriën, schimmels, die voor dat kind tot nu toe een raadsel gebleven zijn, kunnen zeer gemakkelijk bestudeerd worden, of wel met den microscoop, of wel door cultuurproeven.

(1) Vandevelde A.-J.-J.: Over het nut van bacteriologisch onderwijs in primaire en secondaire studiën. (C.R. Congrès intern. alimentation Gand, 1908, II, bl. 243.)

[p. 146]

De studie van de besmetting en de ontsmetting welke met het bestudeeren der microben gepaard gaat, doet verstaan tot welk gevaar het gebruik van ongekookt of rauw voedsel kan aanleiding geven, welk gevaar de aanraking van besmettende wezens of besmette voorwerpen oplevert, hoe het bereiden van steriele cultuurbodems, het inzaaien of het besmetten van die cultuurbodems kan bijdragen in den strijd tegen allerlei besmettingen en ziekten.

Meer dan eens werden dergelijke gedachten uitgesproken, en op het zelfde Congres werd ook over dit onderwerp eene mededeeling gedaan door Mevr. Haentjes-Deleu⁽²⁾. In deze mededeeling wordt namelijk gewezen op het feit dat de gezondheidsleer sedert langen tijd in de meeste scholen wordt onderwezen, doch dat dit onderwijs over het algemeen geen vruchten afwerpt.

Ik heb ernstige redenen om te denken dat de wenschen die ten gunste van het bacteriologisch onderwijs werden uitgesproken tot nog toe niet werden gehoord, wat betreft het primair en het secondair onderwijs. Daarentegen heb ik in 1919 en in 1920 op zittingen van keurraden en op vergaderingen van onderwijzende krachten, met groot genoegen kunnen vaststellen dat het huishoudkundig onderwijs zich met die zaak thans vlijtig bezig houdt, en dat het Toezicht over huishoudkundig onderwijs, van het Ministerie van Nijverheid, Arbeid en Bevoorrading, dit onderwijs zooveel mogelijk tracht uit te breiden en te verbeteren. Toezieners en toezichters zijn het daarover eens, dat in dit geval de beste wil bij de onderwijzeressen van het huishoudkundig onderwijs aangetroffen wordt, maar dat documenten ontbreken om de microbiologische kennissen te verspreiden, vooral op practisch gebied, en om aldus meer te doen dan een zuiver theoretisch, voor kinderen weinig vatbaar overzicht.

De aandacht werd van het begin af gevestigd op de noodzakelijkheid de onderwijzeressen in het bezit te stellen van een zeer eenvoudig materiaal waarmede talrijke proeven konden genomen worden, en aldus als het ware het bacteriologisch laboratorium voor huishoudkunde in te richten.

(2) M^e Haentjes-Deleu: Sur l'utilité de l'enseignement de la bactériologie dans les études primaires et secondaires. (C.R. Congrès intern. alimentation Gand, 1908, II, bl. 216.)

[p. 147]

Als men denkt dat benevens talrijke zeer gevaarlijke microben, er ook talrijke onschadelijke en zelfs nuttige bestaan, dan kunnen allerlei microbiologische proeven genomen worden, die voor de leerlingen volstrekt geen gevaar opleveren, en aldus de methoden en toepassingen der microbiologie gemakkelijk kunnen doen verstaan.

Het woord Laboratorium zal misschien schrik inboezemen, vooral als men denkt dat vele, ja zelfs de meeste huishoudkundige scholen, alleen over eene klas beschikken, waar al het onderwijs moet gegeven worden. Daarom wordt het materiaal, waarvan ik thans de beschrijving wensch te geven, gebracht op drie tafels, drie eenvoudige witte tafels van een paar meters lang, waarop nu gereedschap en producten een vaste plaats bekomen, en daar ook voor de proefnemingen worden gebruikt.

Het gedacht het practisch gereedschap op deze manier als het ware bestendig ten toon te stellen of altijd gereed te houden, werd, misschien voor de eerste maal, en in elk geval op volledige wijze voor de werktuigkunde, ontwikkeld door Ing. E. Tytgat, op verschillende vergaderingen die in het geheim gedurende de bezetting in de jaren 1917 en 1918, onder de leiding van Senator Coppieters werden gehouden. Ik vind de gedachten van Ing. E. Tytgat zoo aantrekkelijk en vooral voor het beroepsonderwijs zoo doeltreffend, dat ik geen oogenblik geaarzeld heb deze aan te nemen en op het gebied van microbiologie en scheikunde toe te passen.

Tafel n^o 1. - Deze tafel dient voor de grondproefnemingen.

1) Negen apothekersflesschen, van ca 125 cm³, waarvan 3 niet gesloten worden, 3 met kurk en 3 met watten worden gesloten. In de flesschen worden vleeschnat, melk, hooiuittreksel gebracht. Helder vleeschnat, helder hooiuittreksel worden na een zekeren tijd troebel, de melk stremt. Het open blijven of sluiten der toestellen heeft dus geen invloed op het bederven.

2) Een microscoop⁽³⁾ waarmede men ca 600 maal vergrooten kan, met voorwerpdragers en dekglaasjes, laat toe

(3) Een klein microscoopstatief van het huis Nachet te Parijs met objectief n^r 7 en oculair n^r 2 of 3 geeft eene vergrooting van 550 of 780 en kost in 1921 ongeveer 250 fr. (Prijs vóór 1914 = ca 100 fr.) Best is de microscoop niet in zijne doos te bewaren, doch wel gansch gereed voor het gebruik onder een glazen stolp te houden.

[p. 148]

vast te stellen, dat de bedorven vloeistoffen talrijke levende wezentjes bevatten, terwijl versch bereidde zulke wezentjes, niet of althans in beperkte hoeveelheid vertoonen.

Zacharias Jansen⁽⁴⁾, van Middelburg, schijnt voor de eerste maal in 1590 een microscoop vervaardigd te hebben, met een objectief en een oculair. De uitdrukking microscoop schijnt echter alleen in 1625 gebruikt geweest te zijn te Rome voor de toestellen van Cornelis Drebbel⁽⁵⁾. Antony van Leeuwenhoek⁽⁶⁾ is de stichter der micrographie, en heeft van 1680 af, met den microscoop de ‘diertjes’ van het water, van plantaardige uittreksels, van de uitwerpsels, van het speeksel, enz. bestudeerd.

3) Een verwarmingsketel voor hooge pasteurisatie, waarin men water laat koken, en waarin apothekersflesschen van ca 100 cm³ zich bevinden. Deze flesschen houden bederfbare vloeistoffen in, en zijn of wel met wattenpropjes gesloten, of wel met metalen mutsen bedekt. Op 100^oC kan men de meeste microben vernietigen, en op deze wijze bederfbare vloeistoffen een zekeren tijd bewaren. De bewaring van zulke producten werd voor de eerste maal beproefd door Needham⁽⁷⁾, die de proeven nam met geslotene fleschjes; hij bemerkte echter dat na een zekeren tijd diertjes in de vloeistof weder te voorschijn kwamen, en daarom nam hij aan dat de bederfbare stof in levende wezens kan overgaan (zelfwording). Spallanzani⁽⁸⁾ heeft kunnen vaststellen dat een langere verwarming der vloeistoffen de afwezigheid der diertjes kon verzekeren, dat die diertjes hun oorsprong hadden uit andere levende wezens in

(4) Een portret van Zacharias Jansen treft men in: Charpentier, Les Microbes, Paris, 1909, blz. 8.

(5) Drebbel Cornelis (Alkmaar 1572 † London 1634). Zie over Drebbel: H.A. Naber, De Ster van 1572, C.J. Drebbel, Wereldbibliotheek Amsterdam, met een portret.

(6) Van Leeuwenhoek Antony (1632 † 1723), begraven te Delft, heeft talrijke geschriften achtergelaten, de meeste in de Philosophical Transactions van Londen verschenen. Portret van van Leeuwenhoek in Charpentier, Les Microbes, Paris 1909, blz. 7.

(7) John Turbervill Needham, geboren te Londen 1713, overleden te Brussel 1781.

(8) Lazaro Spallanzani, geboren te Modena 1729, overleden te Pavia 1799.

[p. 149]

de lucht, waaruit zij in voedingsbodems nedervallen en zich dan kunnen ontwikkelen; aldus werd de theorie van de zelfwording tegengesproken.

Pasteur⁽⁹⁾ heeft het volle licht geworpen op den oorsprong en de rol der microben en heeft aldus een nieuwe wetenschap, de microbiologie (microbenleer), tot stand gebracht.

4) Eene kolf waarin een bederfbare vloeistof kan gekookt worden, en die door een caoutchouc-verbinding met een ijzeren buis in betrekking staat van ca 30 cm. waarvan de vrije opening over eene vlam wordt gehouden. Aldus wordt de lucht die, na het koken van de vloeistof, terug naar de kolf vloeit, gezuiverd; de microben van de lucht worden vernietigd en kunnen de vloeistof niet besmetten. Deze proef is in het klein de grondproef van de verhitting van de lucht door Pasteur uitgevoerd; in plaats van de vlam alleen te benuttigen, heeft Pasteur de ijzeren buis door verscheidene lampen verhit en aldus de terugvloeiende lucht gezuiverd.

5) Eene kookkolf met vleeschnat; op het einde van het koken wordt de kolf met een brandend wattenpropje gesloten (tang gebruiken!). Bij het afkoelen van het toestel, komt alleen gezuiverde lucht in aanraking met de vloeistof, de microben van de lucht blijven buiten aan het watten hangen. De vloeistof kan aldus bewaren, doch bederft indien men het watten wegneemt.

6) De kolf van Pasteur met zwaanhalsvormige buis, waarin een bederfbare vloeistof wordt gekookt, en die na afkoeling onbeschadigd kan bewaard blijven; de lucht bij de afkoeling volgt een vochtigen bochtigen weg, en daardoor wordt die lucht van de microben bevrijd.

Tafel n^o 2. - De tweede tafel heeft vooral tot doel het materiaal te dragen voor de steriliseeringsmethoden.

1) Een glazen staafje dat door doorhalen in eene vlam (flambeeren) kan worden ontsmet.

2) Een platinadraad met oogje die door gloeien wordt ontsmet, en waarmede een zeer kleine hoeveelheid vloeistof of cultuur kan genomen worden, om inzaaiingen (entingen) te doen.

(9) Louis Pasteur, geboren te Dole 1822, overleden te Villeneuve l'Etang 1895. Zijn stoffelijk overschot berust in een grafkelder in het Institut Pasteur te Parijs, waarvan hij de stichter is.

[p. 150]

3) De stoof van Pasteur om droge voorwerpen op 160-170°C te verwarmen, die door een grooten blikken doos, van een thermometer voorzien, kan vervangen worden.

4) Een pijpje, met watten, eerst op 160-170°C gesteriliseerd, waarmede water of andere vloeistoffen van eene buis of flesch naar een andere buis of flesch kan gebracht worden.

5) Flesschen en proefbuisjes met watten voor het heffen van monsters; schalen van Petri (glazen schalen met deksels) voor de culturen.

6) De ketel van Papin, of bouillonketel tot het steriliseeren in kokend water of in heeten waterdamp.

7) Waterstoof bijzonder ingericht voor het hoog pasteuriseeren in heeten waterdamp, die echter gemakkelijk door de ketel van Papin kan vervangen worden.

8) De autoclaaf, niet onontbeerlijk, omdat het verwarmen op 120°C onder druk wel kan vervangen worden voor drie achtereenvolgende pasteurisatiebehandelingen, met een tusschentijd van 24 uren tusschen iedere behandeling.

9) De kaars van Chamberland, voor het filtreeren door poreus porcelein.

10) Eene verzameling van eenige ontsmettende (bederfwerende) stoffen: sublimaat, phenol, chloorkalk, iodium, formol, sulfieten, zuren.

Tafel n^o 3. - Op de laatste en derde tafel worden, èn het bereiden van eenige cultuurbodems, èn het kweeken van eenige microben bestudeerd.

1) Cultuurbodems: water, vleeschnat⁽¹⁰⁾, peptonewater⁽¹¹⁾, gelatinebouillon⁽¹²⁾, gelose (agar)bouilion⁽¹³⁾, melk, bierwort, vleeschnat met suiker, gistuittreksel, aardappel⁽¹⁴⁾.

(10) Vleeschnat wordt bereid uit 500 gr. mager vleesch, 5 gr. keukenzout, 10 gr. peptone, op 1 liter met water gebracht, en met natriumcarbonaat geneutraliseerd. De oplossing door filtreeren helder gemaakt.

(11) 30 gr. peptone, 10 gr. zout, voor 1 liter; met natriumcarbonaat neutraliseeren.

(12) 1 liter vleeschnat met 120-150 gr. gelatine; neutraliseeren met natriumcarbonaat, met eiwit klaren en warm filtreeren.

(13) 1 liter vleeschnat met 10 gr. gelose (agar).

(14) Rauw aardappelstaafjes met vleeschnat geweekt, in buizen met watten gesteriliseerd.

[p. 151]

2) Cultuurproeven met de gist (Saccharomyces cerevisiae). - Eironde kogeltjes van ca 8μ, met uitspruitsels; een erwtgroot brokje wordt met steriel water tot volledige verdeeling geschud. Daarvan wordt een druppel voor het microscopisch onderzoek benuttigd; ontwikkelt zich in bouillon of in gistwater; in suikerwater ontstaat gisting; in bouillon met suiker of gistwater met suiker, in bierwort ontstaan tegelijker tijd ontwikkeling en gisting.

3) Gistingsproef. - In een gistingstoestel worden 5 gr. suiker en 50 cm³ water in de flesch van ca 125 cm³ ingebracht; de flesch draagt een waschbuisje met sterk zwavelzuur, waardoor het koolzuurgas buiten geraakt, terwijl de vochtigheid door het zwavelzuur wordt opgenomen. Men weegt het volledig toestel na inzaaiïng met 1 gr. gist; als de gisting volledig is afgeloopen, heeft het toestel 2.5 gr. van zijn gewicht verloren, omdat door de gisting 5 gr. suiker onder vrijmaking van 2.5 gr. koolzuurgas zich ontbinden.

4) Cultuurproeven met de hooibacteriën (Bacillus subtilis). - Cylindrische staafjes, 0.7-08μ breed op 4.0-5.5μ lang, eenzaam of tot snoeren, zelfs tot vliezen vereenigd. Eenzame cellen vertoonen gewoonlijk vlugge bewegingen. De sporen zeer verspreid op de planten, namelijk op droog gras (hooi) kunnen gemakkelijk aan de warmte weerstaan en namelijk in eene op 100°C kokende vloeistof; dan kunnen zij zich in die vloeistof ontwikkelen in de afwezigheid van de reeds vernietigde microben. Culturen in vleeschnat (troebel), gelatinehoudend vleeschnat (geelwitte coloniën), melk (stremming).

5) Cultuurproeven met azijnzuurbacteriën (Bacterium aceti). - Staafjes, 3μ lang op 1.5μ breed, gewoonlijk vereenigd tot drijvende vliezen in bier, azijn, enz. Men kweekt het best deze bacterie in licht bier, waarin voedsel tot de ontwikkeling aanwezig is, en waarin de alcohol tot azijnzuur kan worden geoxydeerd. De cultuur wordt best gedaan in een tamelijk groot conische kolf met watten gestopt.

6) Doseering van het ontstaan zuur door middel van een getitreerde alkalinische vloeistof; 1 cm³ 1/10 normaal oplossing stemt met 6 mgr. azijnzuur overeen.

[p. 152]

7) Cultuurproeven met melkzuurbacteriën (Bacterium acidi lactici). - Korte staafjes ca 1.7μ lang en ca 0.6μ breed, die de melksuiker van de melk in melkzuur omzetten; dit melkzuur kan door een alkalinische getitreerde vloeistof gedoseerd worden; 1 cm³ 1/10 normaal oplossing stemt met 9 mgr. melkzuur overeen.

8) Cultuurproeven met roodgekleurde bacteriën, zooals Bacillus prodigiosus. - Kogeltjes, 0,5 tot 1μ diameter groot, in vloeibare culturen beweegbaar. Culturen in melk (roode kleuring), op aardappel (bloedroode coloniën), op gelosebouillon (roode coloniën). Wordt niet gerekend onder de ziektemicroben; kan echter zekere giftige eigenschappen vertoonen.

_**_*

Mij aansluitende bij den vriendelijken wensch van ons Medelid, den heer Dr. Leo Goemans, voorzitter der Bestendige Commissie voor Onderwijs, zal ik op het einde dezer mededeeling bijvoegen dat het materiaal dat hierboven beschreven staat niet alleen toepasselijk is bij het huishoudkundig, doch ook bij het middelbaar en het normaal onderwijs.