Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1921

[p. 133]

Prijsvragen voor 1921.
Verslagen der keurraden.

Vierde prijsvraag.
Vak- en kunstwoorden.

Gevraagd wordt: Een verklarende Nederlandsche Woordenlijst van de Zeevisscherij (Voorde gewestwoorden wordt aanwijzing van de streek vereischt).

Prijs: 1500 fr.

Is ingekomen een antwoord met kenspreuk: Piscator III.

Werden tot leden van den keurraad aangesteld: de heeren Prof. J. Vercoullie, Prof. Dr. Lod. Scharpé en Dr. A.-J.-J. Vandevelde.

1^o) Verslag van den heer J. Vercoullie.

De vraag waarop Piscator een antwoord inzond, is als volgt gesteld: ‘Een verklarende Nederlandsche Woordenlijst van de Zeevisscherij’.

Daartoe legt hij ons een reeks woordenlijsten voor, in drie deelen, met onderverdeelingen, nl. I.A. Personeel; B. Verschillende takken der visscherij, vischgereedschap enz.; C. Vischvaartuigen: 1. Verschillende soorten van vaartuigen, 2. Deelen en onderdeelen van den romp. 3. Mastwerk, tuigage, zeilage enz. - II. Zeefauna en zeeflora. - III. A. Woorden en Uitdrukkingen betrekking hebbende op het Zeemans- en Visschersbedrijf of daaraan ontleend; B. Spreekwoorden. Gezegden enz.

Het valt dus onmiddellijk in het oog dat hij veel te veel geeft; want we krijgen hier ten slotte alles wat de zee betreft,

[p. 134]

behalve wat in het bijzonder de koopvaardij en de passagiersvaart eigen is. Geheel het uitvoerige deel IC, uitgenomen de namen van de visschersbooten, is overbodig en is overigens reeds grootendeels gedaan werk in Fr. Bly's Zeilvischsloepen. Ook is overbodig in II Fauna en Flora, al wat niet voor onze visschers voorwerp van vischvangst is, en in III Woorden, Uitdrukkingen enz., al wat niet tot de eigenlijke visscherij behoort.

Nog is overbodig wat met de Nederlandsche zeevisscherij niets te maken heeft, zooals Russische, Chineesche, Javaansche of Kongoleesche namen van vaartuigen (b.v. newod, nzozo) of namen van visschen en planten uit verre zeeën, waar onze visschers niet gaan visschen.

Niet overbodig is de visscherij in de havens en riviermonden alsook de visscherij zonder vaartuigen langs de kust, welke de Schrijver, mijns inziens te recht, in zijn antwoord opgenomen heeft.

De vraag sluit natuurlijk de oude taal uit. Denkt men van niet, dan moet men die stelselmatig opnemen. Nu worden eenige bij toeval ontmoete oude uitdrukkingen, dan nog gewoonlijk zonder bron, opgegeven.

Eens al den overtolligen ballast ter zijde geschoven, zoo blijft er dan een zeer volledige en tamelijk goede vakwoordenlijst over, die, overzien, verbeterd en in methodisch opzicht gewijzigd, de verhandeling kan worden die den prijs zal wegdragen.

De bibliographie is niet volledig. Zoo ontbreken b.v. Van Beneden, Les poissons des côtes de Belgique; De Zuttere en De Raet, Enquête sur la pêche maritime; Franck-Van Wijk, Etymol. Wdbk; De Vries enz., Groot Woordenboek. Gewoonlijk worden plaats en jaar en uitgever niet vermeld.

Schrijver heeft zeker niet alles geraadpleegd wat in zijn boekenlijst voorkomt; zoo zou hij bij zijn afleidingen en uitleggingen niet stelselmatig op Van Lennep steunen, waar ander werken uit zijn lijst hem de juiste, of althans beter uitleggingen aan de hand moesten doen. Ook zou het Groot Wdbk. of Van Dale's Woordenboek hem vaak beter beteekenisomschrijvingen verschaft hebben.

De acht verschillende woordenlijsten, waaruit het werk bestaat, moeten tot een enkele samengesmolten worpen. Schrij-

[p. 135]

ver heeft zich te gelijk aangetrokken gevoeld door de practische alphabetische en de logische systematische schikking. Zijn lijsten zijn dan tevens alphabetisch en systematisch. Dat heeft er hem alzoo toe geleid om onder de namen van begripsgroepen al de leden van de groep op te sommen, maar hij heeft die niet alle op hun alphabetische plaats herhaald. Doch, men kan niet twee heeren dienen. Dat heeft Schrijver zelf gevoeld, daar hij na drie van zijn alphabetische Woordenlijsten nog alphabetische Registers geplaatst heeft. Met die verschillende woordenlijsten weet men dikwijls niet waar een woord te zoeken. Schrijve zelf heeft soms geaarzeld en havenisse, bakvischje, bekaaien, boeg. breeveertien enz. in twee lijsten herhaald.

Het doelmatigste ware, naar het voorbeeld van Fr. Bly, het werk te beginnen met een algemeene korte beschrijving van de zeevisscherij, waarin de vakwoorden zonder uitlegging zouden voorkomen, en die beschrijving dan te laten volgen door een algemeene alphabetische lijst.

Ik zou dan voorstellen om de vraag tot in 1923 (termijn December '22) aan te houden, ten einde den schrijver toe te laten zijn verhandeling in den aangewezen zin om te werken.

Ik voeg hier eenige aanmerkingen bij, die den Schrijver naar ik hoop, dienstig zullen zijn.

Hij houdt aan het vooroordeel vast dat de gul een jonge kabeljauw is (z. mijn lezing in de Académie royale de Belgique, Juni 1907); hij zegt niet dat de sprot en de s(ch)ardijn twee verschillende visschen zijn (cf. Van Beneden, Bulletin Acad. roy. de Belgique, Maart 1883). Schate, soort van vleet, ontbreekt; poer of poor vindt men wel op bastaardmakreelen, maar niet op zijn alphab. plaats in de Woordenlijst noch in 't Register; en zoo komt het nog voor dat synoniemen niet op hun alphab. plaats herhaald worden, zoodat men niet altijd weet waar ze te zoeken. Kabbelen ontbreekt, alsook kreek, ij. landing, hazemand; havenisse komt tweemaal voor, maar het er bij behoorende ww. havenen vindt men niet. Bij deining wordt niet gezegd dat de regelmatige vorm dijning de eenige is langs onze Vlaamsche kust. Schrijver leert ons dat de kreeften ‘ook kardinalen der zee genoemd’ worden. Door wien, asjeblieft? Dat is een Fransche grap, berustende op een vergissing die men aan Alphonse Karr toeschrijft, nl. dat de

[p. 136]

kreeften al zoo rood in de zee zwemmen als ze in den kokenden ketel drijven.

Landorium is niet alleen Oostendsch. Waal. wale wordt opgegeven met de bepaling van De Bo (doch met een taalfout, nl. soort paling i.p.v. soort van paling); doch hierbij paste de opmerking dat het niet alleen een synoniem is van, maar hetzelfde woord als aal, en er moest dus een poging gedaan worden om de w te verklaren.

Haren = fijne graatjes, en harig = met vele fijne graatjes (b.v. de haring is een harige visch en heet daarom haring) ontbreken. Wintertaling komt voor, taling niet; bij kabeljauw vind ik wel keeltjes vermeld, niet echter zwembalgen; zoo zoek ik te vergeefs onder de schelpen (weekdieren) de kok of kokkel of tantewannetje (cardium edule) en de paardekul (mactra stultorum), twee veel voorkomende eetbare schelpen.

Schrijver neemt ook woorden op die met de zee of de visscherij niets te maken hebben, als holderdebolder, oordje, bakbeest, snaphaan, achterpiek, op zijn eigen wieken drijven, janhagel, klaplooper enz.

Hij volgt de belachelijke spelling Zierikzee: het woord is toch een samenstelling met ee (nevens ie en ij, gelijk in Koks-ij, Ravers-ij en Lombard-ij, een der Friesche vormen van a), en een genitief Zieriks (Zegerik).

Een reeks aanmerkingen op de gedeelten die, als niet tot de vraag behoorende, voor mij overbodig zijn, wil ik hier achterwege laten. Een nochtans wil ik niet achterhouden: met Van Lennep en Van Dale vindt Schrijver een werkwoord wanten uit om hij weet van wanten uit te leggen. Van welke wanten hier sprake is, ziet men duidelijk, als men weet dat de spreekwijze volledig luidt: Die in een kousenwinkel woont, weet van wanten.

3 Februari 1921.

2^o) Verslag van Dr. Lod. Scharpé.

Piscator III heeft zich door de algemeene formuleering der Prijsvraag er toe laten verleiden niet alleen de vaktaal op te teekenen van de Vlaamsche en Hollandsche zeevisschers, - wat toch eerst en vooral de bedoeling was bij het stellen der vraag, - maar om zijn studie uit te breiden tot allerlei wat

[p. 137]

van verre of bij met zee en strand in betrekking staat. Niemand zou hier stellig verwachten dering, douanier, draadlooze telegrafie, ofwel nog een heele uitweiding over gewervelde dieren en hun indeeling in zoogdieren, vogels, kruipdieren, tweeslachtigen en visschen, aan te treffen; en het is wat ver gezocht om ‘nood leert bidden’ of uitdrukkingen als ‘de beurs is leus’ op te nemen onder de spreekwoorden en zegswijzen betrekking hebbende op het zeemans- of visschersbedrijf. Er zal dan ook heel wat mogen gesnoeid worden, indien de inzender ertoe besluit zijne studie om en bij te werken. Maar het zal tevens noodig zijn dat hij, na beperking van zijn onderwerp, en versmelting van de verschillende woordenlijsten tot een enkele, zooals Prof. Vercoullie voorstelt, bij de woorden en uitdrukkingen die in den volksmond nu nog leven, aanstipt waar ze gehoord worden, alsook of ze soms aan het uitsterven mochten zijn; bij de woorden en uitdrukkingen behoorend tot de wetenschappelijke geboekte taal, zal hij dienen telkens de bron te vermelden. Tegen al te vage toelichtingen als ‘vroeger’, ‘oudtijds’, ‘weleer’, ‘verouderd’, ‘eertijds... in sommige Hollandsche steden’, en dergelijke zal hij bijzonder op zijn hoede moeten blijven. Wat heeft men daaraan? En als men op ‘Brei, Breiken’ enkel vindt: ‘Vl. - knaap, knapen. - Loopjongen of -meisje op de Vischmarkt, die de aldaar gekochte visch thuisbezorgt (inzonderheid te Brugge)’, dan zal bij menigeen de vraag oprijzen: Was dat woord ooit van algemeen gebruik? Waar was het buiten Brugge ook nog in zwang? Is het nu nog in Brugge bekend, of uitgestorven?

Zeerot wordt aangestipt, met een enkel woord toelichting: ‘ervaren zeeman’. Men zou dus moeten denken dat zeerot van algemeen gebruik is, ook in onze visscherstaal. Zeerat, ja; maar zeerot?

Hilte wordt opgegeven als ‘verouderd’; dat woord voor fuik is nochtans, meen ik, naar Nieuwpoort op van algemeen gebruik.

Bij kaak, een verwijzing naar J. Gailliard: ‘volgens J. Gailliard moesten ze (de haringtonnen, kaeckjes genoemd) een inhoud hebben van 48 stoopen’. Maar in de Bibliographie zocht men te vergeefs naar J. Gailliard.

Mocht de inzender zijn onderwerp zoo breed willen opvatten, dat hij ook de oudere en verdwenen woorden opneemt,

[p. 138]

des te beter. Maar dan stelselmatig, en met nauwkeurige opgave van de bronnen! Hij zal heel wat bijeen kunnen garen, en is blijkbaar de man niet die er tegen opziet zich moeite te getroosten. Ik veroorloof me, in het voorbijgaan, te wijzen naar de klucht van den Visscher, van Cornelis Everaert, en diens spel van Maria gheleken by den scepe, van 1530.

Het ingezonden antwoord getuigt van veel vlijt, en kan als grondslag dienen voor een flink werk. Ik sluit me dan ook aan bij het voorstel van den eersten verslaggever, om de prijsvraag aan te houden tot in 1923.

3^o) Verslag van Dr. A.-J.-J. Vandevelde.

Ik ben van de zelfde meening als de twee eerste verslaggevers; het werk houdt veel goed materiaal, doch veel zou ook kunnen weggelaten worden. Daar een logische rangschikking altijd zeer moeilijk is uit te voeren, verkies ik ook den eenvoudigen alphabetischen vorm in een enkele lijst voor al de opgegeven uitdrukkingen.

De Schrijver geeft het bewijs dat hij veel heeft gewerkt en dat hij veel kent; het omwerken van zijn handschrift zal zonder twijfel tot een uitstekend boek kunnen aanleiding geven. Daarom spreek ik ook het advies uit, het handschrift aan den Schrijver terug te geven tot 1923. Bij het omwerken zou zonder twijfel Schrijver goed doen de laatste biologische werken met de jongste theoriën te raadplegen; zoo kan hij b.v. vermijden de sponsen te brengen in dezelfde groep als de Coelenterata, in plaats van die wezens afzonderlijk te bespreken. Doch schijnen mij de meeste dezer biologische aanteekeningen in eene woordenlijst van de zeevisscherij overbodig.

Ik hoop het werk binnen een paar jaren terug te zien, om het dan, met onze Medeleden, waardig te verklaren van den prijs onzer Academie.