Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1920

[p. 1045]

Het lam Gods en de rol der kunst in de maatschappij,
door Juliaan De Vriendt.

Lang is het geleden.

Twee kunstenaren, gebroeders, Huybrecht en Jan, waren in hun werkhuis, hier te Gent, ieverig bezig. Zij hadden reeds vermaardheid verworven en hun naam was verre over de grenzen van hun klein geboorteland verspreid.

Er was eene groote ruimte in de plaats waar zij werkten. De bijzondere schikking van een aantal paneelen in verschillende grootte en vorm, deed raden dat zij aan eene gewichtige samenstelling werkzaam waren. Een deel dezer paneelen stond reeds in een verre staat van vordering, de anderen nog in witte voorbereiding. Hiervan waren nochtans de meesten bedekt door eene teekening met de grootste zorg afgemaakt, zoo dat men toch bijna een volkomen gedacht kon hebben van het geheele. Diep treffend was het door zijne verscheidenheid, maar vooral door het ontzagwekkend, het majestatische der groote hoofdfiguren die bestemd schenen om als bovendeelen alles te beheerschen. Deze waren reeds ver afgewerkt en getuigden van de geniale vindingskracht en kunde van dengene die ze ontworpen had en ook zeker de schepper was van de heele samenstelling. Men zag daar den Kristus gemijterd en zegenend vertoond, de Moeder-Maagd in haar gebedenboek verzonken, Johannes den dooper, den zwerver der woestijn met lange haren en baard. Wat ging wel het geheele zijn wanneer reeds deze enkele beelden zoo machtig voorgesteld, zoo indrukwekkend werkten!

En dit groote paneel nog niet voltooid, maar toch ook ver gevorderd, dit moest, ja, het middenstuk zijn. Daar troonde op een altaar het Lam Gods, aangebeden door engelen en talrijke scharen martelaren, heiligen, geleerden, dewelken zich voorts ontplooiden op de zijpaneelen. Ook daar, nog in teekening muziceerende engelen en onze stamouders Adam en Eva. Uit

[p. 1046]

dit alles steeg als een geurige walm van overtuiging en geloof. Welk een poëma, welken heerlijken lofzang ten hemel uit eene echte kristene ziel ontsprongen!

Hoe gelukkig moet de jongere der twee zijn, zijne reeds rijpe begaafdheden mede te besteden aan het uitvoeren, het verwezenlijken van dien wonderlijken droom van een genialen broeder!

Nu was hij bezig met de bereiding van het mengsel dat de waterverwen moest toegevoegd worden voor het gebruik: eene harsachtige stof met eigeel. Uiterst zorgzaam werd dit gereed gemaakt. Het eigeel moest dienen om de menging van de hars met het water mogelijk te maken. Na voltooiing zou het werk overdekt worden door een vernis van eigen vinding 't welk door de verwen drong, ze vastzette en de oppervlakte der schildering onaantastbaar miek voor alle nat.

Huijbrecht mocht het einde niet zien zijner grootsche onderneming. Na zijne dood werd het kunstwerk door Jan tot volkomen voltooiing gebracht.

Wanneer het voltrokken kunstgewrocht op zijn altaar in de St-Janskerk geplaatst was ging een kreet van verbazing op. De menigte bleef samengedrongen staan voor dit meesterstuk der Vlaamsche kunst, vol eerbied voor de voorgestelde geheimenissen, vol bewondering voor de pracht die zich aan de oogen openbaarde en de volmaaktheid van uitvoering waarvan de scheppers van dit wonderstuk getuigden en die zonder voorbeeld was.

Vijf eeuwen zijn sinds vervlogen. De kunst heeft allerlei wedervaren doorleefd, hoogten en laagten gekend, goede en kwade tijden doorworsteld.

En nog staat voor onze oogen de schepping der gebroeders Van Eyck in al hare macht en diepe bezieling, in hare oorspronkelijke frischheid en pracht van kleur. Elk, tot welke school hij behoort, welke denkwijze de zijne is, moet eerbiedig buigen voor dit ontzaglijk kunstwerk.

Vlamingen, trots moogt ge zijn: daar voor u staat de hoogste, de volmaaktste openbaring van den geest uws volks. Dit werk is een hooglied ter eere van Godes schepping, het geeft getuigenis van Hem die voor ons dit heerlijk boek opengeslagen houdt - de natuur - waarin wij lezen moeten in waarheid en rechtzinnig-

[p. 1047]

heid, want daar worden ons de geheimen der geestelijke en stoffelijke werelden voor de oogen gebracht.

Het vlaamsche ras is niet materialist zooals eenigen hebben willen doen gelooven. Is het diep gevoelig voor de werkelijkheid der dingen, het is het ook voor de dichterlijke verrukkingen der verbeelding of het bovennatuurlijke. Daarin bestaat wezenlijk de oorspronkelijkheid van zijn geest en zijn karakter.

Is het niet in onze lage landen, de Nederlanden, dat men de hoogste mijstiekers zag geboren worden: Thomas-a-Kempis, de schrijver van het boek waarvan men getuigt dat was het schoonste na het evangelie, en ook Jan van Ruysbroeck, de wonderbare? Bevooroordeelde esthetiekers hebben maar het eene willen zien en hebben het andere verwaarloosd.

Ons Volk is een begenadigd volk en misschien meer dan welk ander voor de kunst geschapen.

Geest en stof, gedacht en vorm harmoniseeren in ons Volk; en deze harmonie plastisch te verwezenlijken is doel en roeping voor elken kunstenaar.

Het hoogt en meest volkomen werd deze harmonie uitgezongen in de aanbidding van het Lam.

Het meesterwerk der Van Eyck's is de bekoring geweest en de droom mijner jeugd. Vader Jan De Vriendt was een diep vereerder der twee gebroeders en hartstochtelijke bewonderaar van de aanbidding van het Lam. Ieder Zondag ging hij met zijne twee zonen naar St.-Baafskerk en knielend in de kapel voor het heerlijk tafereel, waarvan dien dag de gordijn weggetrokken was, woonde hij de mis bij. Daarna gingen de drie naar huis de oogen vol met de kleurenrijke harmonie en bewogen door het grootsche van 't tooneel dat zij eerbiedig al biddend hadden aanschouwd.

Dat was onze eerste school.

Veel is er geschreven over de rol der kunst in de Maatschappij. De eenen beweren dat de kunst zich in een soort van geheimzinnig oord moet afzonderen, zoo iets als een gesloten tempel waar men offert voor ingewijden en dewelke voor het gemeen ongenaakbaar blijft. Bij gevolg aanzien zij de kunst als bestaande alleen voor de verlustiging van een bijzonder, uitver-

[p. 1048]

koren publiek, - samenstel van enkele liefhebbers, geleerden, dilettanten, - dus zonder eenigen band met de menigte, noch werking op haar; zonder invloed op de verstandelijke en geestelijke ontwikkeling van het volk.

Voor anderen moet de kunst aan eene sociale zending beantwoorden, door schoonheid eenen beschavenden, veredelenden invloed uitoefenen, uitdrukking van den geest eens volks, in een woord, schoonheid uit het volk en voor het volk.

De bekrompen opvatting der eersten is volkomen strijdig met de geaardheid der Vlamingen, die hunkeren naar het schoone en er in alle omstandigheden de stellige bewijzen van geven.

Het volk is gevoeliger dan velen denken aan wat edel en schoon is en zijn zucht naar een ideaal moet worden bevredigd; het vraagt om naar de hoogten opgevoerd te worden. Daarom moet de kunstenaar, eigen landaard getrouw, een leven verwekken dat zich uit in verheven gedachten, in hoogere gevoelens, en deze trachten.

Onze kunst moet nationaal zijn, indien zij waarlijk wezen wil, en haar voeden met het sap uit eigen grond ontsprongen.

Niets mag de kunstenaar onverschillig laten; nationalism bestaat niet in het weergeven alleenlijk van hetgeen in de nabijheid ligt; de kunstenaar is de vertolker der gevoelens, van 't leven zelf van zijn volk, zijner legenden, der begeesterde scheppingen zijner dichters en ook der groote historische gebeurtenissen, der geheimenissen van den Godsdienst, van al hetgeen hem aangrijpt in de wijde wereld. Maar zijne middelen van uitdrukking die moeten oprecht uit zijn vlaamsch gemoed komen, want Vlaming tot in 't merg moet hij zijn. De taal zijner kunst, indien ik zoo spreken mag, moet zuiver en onverbasterd klinken en al wat hare eigenaardigheid schaden kan moet worden vermeden, afgeweerd, verbannen.

Wij hebben niet noodig ons naar den vreemde te keeren en ons te laten medeslepen naar aanwinsten die onze eigene hoedanigheden te loor doen gaan, wij die eene kunst bezitten op eigen grond ontstaan.

Is de oprechtheid de hoogste hoedanigheid niet van onzen vlaamschen aard; is zij het niet die de bekoorlijkheid en de macht uitmaakt der werken onzer oude meesters?

[p. 1049]

Wanneer gij, kunstenaar, in 't bezit van de middelen van uitvoering, machtig uitgerust door uwe kunde, in begeestering komt door eene gedachte die zich aan u opdringt om ‘beeld’ te worden, o dan vrij vooruit, geeft lucht aan uw vlaamsch gemoed en in der waarheid, welke noodige vormen of kleuren ook, ‘modern’ zult gij zijn want uwe schepping is de uitdrukking van gansch uw wezen.

Uwe natuur getrouw in volle oprechtheid en uwe kunst in eigenaardige vormen gehuld, zal levendig op ons volk inwerken.

Zoo zal de kunst het merkteeken blijven van ons volksbestaan.

En gij, jongeren, die in deze dagen gevaar loopt door den dwarrelwind medegesleept te worden, welke van den vreemde naar hier komt aangestormd en reeds zoovele slachtoffers heeft gemaakt, laat uwe oogen rusten op de aanbidding van het Lam. Luistert naar de stem der twee oude meesters, zij leveren u het geheim hunner macht en hunner grootheid. Door hun meesterstuk roepen zij ons toe: ‘weest oprecht en overtuigd, verdrijft den twijfelgeest die de ziel verlamt, alle geestdrift uitdooft, alle scheppingskracht doodt. De kunstenaar is niet geschapen om langs den grond te kruipen maar wel om zijne vleugelen open te slaan en naar de hooge sferen te stijgen’.

Wij moeten gehoorzamen aan deze stemmen; de weg welken zij ons aanwijzen is de rechte. Dat hun geest en hun voorbeeld den arbeid beheersche van onze kunstenaren, opdat zij alle medewerken en schoonheid scheppen ter verheffing en veredeling van ons volk, tot glanzende toekomst van ons herwordende Vlaanderen.