Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2008 (2008)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2008

(2008)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

‘Ge weet, dat ik in critiek een brekebeen ben’.1 Vrouwen en literaire kritiek in het fin de siècle in Vlaanderen
Liselotte Vandenbussche, Hogeschool Gent, Vertaalkunde, Vakgroep Nederlands en Universiteit Gent, Centrum voor Genderstudies

In Dead men walking, het aprilnummer van DW B (2009), stellen Jos Joosten en Tom Sintobin in de inleiding: ‘Het is sinds jaar en dag een traditie in de literatuurgeschiedenis: critici lusten elkaar rauw. Om de haverklap gaan zij zich en masse te buiten aan vader- of broedermoordpartijen’(191). Tijdens het fin de siècle in Vlaanderen werden vrouwelijke critici niet bedreigd door hun mannelijke confrators. Integendeel, de vrouwelijke literatuurcriticus moest nog geboren worden... Dat die geboorte niet probleemloos verliep en de verdere ontwikkeling de nodige groeipijnen kende, wil ik in dit artikel laten zien. De Nederlandse literatuurhistorica Schenkeveld-Van der Dussen merkte in dat verband op dat vrouwen in Vlaanderen en Nederland pas vanaf het midden van de negentiende eeuw de taak van recensent op zich namen: ‘iets waar toch nog even vreemd tegenaan werd gekeken: een vrouw die in het openbaar een oordeel gaf’ (Schenkeveld-Van der Dussen et al. 1997, 5).

 

Toch waren het niet zozeer de mannen die daarvan opkeken. Zij verzochten hun kunstzusters zelfs met aandrang om in het strijdperk te treden. Het waren vooral de vrouwen zelf die niet vertrouwd waren met het genre en op talloze innerlijke drempels botsten. Vooral bij Virginie Loveling en Hélène Swarth is dat goed te zien. Er speelde zich niet zozeer een ‘strijd tussen de seksen’ af, maar er was vooral een grote onwennigheid tegenover het openbare oordeel te zien. In dit artikel wil ik nagaan of de vrouwen die zich aan het einde van de negentiende eeuw in de literaire kritiek manifesteerden wel zo bedeesd waren als op het eerste gezicht leek. Of was dat vooral pose en waren er ook vrouwen die er niet voor terugdeinsden om hun collega's met de grond gelijk te maken?

‘[W]at spreekt tot mijn hart kan ik niet ontleden.’

De lerares en schrijfster Marie Lievevrouw-Coopman waagde zich sporadisch aan literaire kritiek. Daarbij gaf ze haar persoonlijke oordeel met een opvallende terughoudendheid te kennen. In een recensie van haar collega-schrijfster Virginie Loveling werd ze vooral gehinderd door de reputatie van die laatste bij gezaghebbende critici. Ze riep expliciet haar ‘vrouwelijkheid’ in om haar oordeel te verduidelijken en misschien ook om haar optreden als recensente te verantwoorden:2

Ik moet bekennen dat ik zonder orde te werk ga en het boek niet gelezen en beoordeeld heb zooals de heeren critici gewoonlijk doen: wat spreekt tot mijn hart kan ik niet ontleden. Wanneer ik bij eene lezing, in mijn oog een traan voel, dan wil ik niet doorgronden hoe en waarom die traan, uit vrees iets te ontheiligen.

Door haar emotionele aanpak te benadrukken onderschreef Lievevrouw-Coopman de wijdverbreide stelling die aan vrouwen passiviteit, intuïtie en zedelijkheid toeschreef (Streng 1997, 86). Tegelijk neutraliseerde ze op die manier de dreiging van de mogelijke concurrentie die haar optreden als critica met zich mee kon brengen (vgl. Schenkeveld-Van der Dussen et al. 1997, 51).

 

De schrijfster Virginie Loveling was in haar jonge jaren dezelfde mening toegedaan. Ze leek zich aanvankelijk dan ook niet te kunnen verzoenen met een functie als literaire critica. Toen ze in april 1871 de mogelijkheid kreeg om in het literaire en opvoedkundige blad De Toekomst enkele recensies te publiceren, wendde ze in haar weigering een conventionele representatie aan waarin vrouwen een vernauwd bewustzijn3 krijgen toegeschreven:4

Ik geloof niet dat wij er toe geschikt zijn goede recensiën over nieuw verschenen werken te leveren. Mij dunkt dat het ons aan de nodige kalmte ontbreekt om een oprecht onpartijdig oordeel over eenig boek te vellen. Zoo als de meeste vrouwen zijn wij te uitsluitend in onze zienswijze en geneigd onbepaald af te keuren of goed te vinden.

Toen Frans de Cort, hoofdredacteur van De Toekomst, zich niets leek aan te trekken van haar bezwaren en enthousiast inging op haar aanbod om over een alternatief onderwerp te schrijven, hanteerde ze nogmaals dezelfde topos:5

Uw brief stelt ons een weinig in verlegenheid niet omdat Gij te veel vergt maar omdat Gij schijnt te vergeten hoe weinig wij geven kunnen. Als ik u sprak van iets te schrijven dat Gij misschien in Uwe Toekomst zoudt kunnen opnemen, dacht ik aan geen lang, moeilijk opstel maar veeleer nu en dan eens eene gedachte over opvoeding of onderwijs zoo kort mogelijk uit te drukken. Nu gij echter meer van ons te verwachten schijnt, moet ik U met spijt waarschuwen dat Gij U teleurgesteld zoudt kunnen vinden, niet, ik herhaal het U, omdat het ons aan goeden wil maar wel aan bekwaamheid ontbreekt.

De recensie van een pedagogische studie van Alfons de Cock die ze uiteindelijk schreef, wenste ze niet te ondertekenen omdat ze zich op onbekend terrein begaf.6 Door anoniem te publiceren wou ze voor zichzelf een veilige positie creëren van waaruit ze ongehinderd kon spreken. Ze meldde aan De Cort:7

Ik heb beproefd iets te schrijven over het werkje van den Heer De Cock, maar zulks is geenszins mijn vak, ik heb u vooraf gezeid dat ik mij niet geschikt daartoe voelde en indien gij het opneemt is het onder de voorwaarde het niet te onderteekenen. Ik heb het enkel gedaan om aan uw verzoek te voldoen.

Een aarzelend begin

Loveling ging enkele jaren later toch overstag en schreef literaire bijdragen over de Vlaamse dichter Karel Lodewijk Ledeganck en de Deense auteur Hans Christian Andersen.8 Ze bracht haar studies met uiterst discrete titels onder de aandacht. De titels ‘Eenige bemerkingen op sommige strofen van

Ledegancks gedicht “De hut in 't Woud”’ en ‘Iets over Andersens vertellingen’ tonen de aarzeling waarmee zij zich op dat terrein begaf.

 

Toch kunnen ze ook worden beschouwd als een specifieke vertoogstrategie. Haar voorzichtigheid is dan niet louter een gevolg van de zogenaamde vrouwelijke bescheidenheid, maar bakent ook het terrein af waarop ze in het openbaar haar mening durft te geven (De Lauretis 1994, 27). Haar titel geeft met andere woorden de grenzen aan waarbinnen ze zichzelf kan zijn en precies kan schrijven wat ze wil. In haar analyse van vorm en inhoud stelt ze zich dan ook zelfverzekerd op. Ze betuigt de gebruikelijke eer aan beide schrijvers en uit ook scherpe kritiek. Immers: ‘Wat slecht is op literarisch gebied kan echter door den naam van den schrijver niet goed worden en zelfs niet lang zóó schijnen’.9

 

Uit de correspondentie met De Cort blijkt dat Loveling de titel van haar bijdrage over Ledeganck na aandringen slechts gedeeltelijk wou veranderen: ‘De titel dien Gij opgeeft voldoet mij echter niet, daar mijn overzicht daartoe onvolmaakt is en ik zelfs niet eenmaal van den eigenlijken inhoud van het stuk spreek en enkel eenige strofen aanhaal.’10 In het stuk zelf motiveert ze haar keuze in professionelere termen als ze schrijft dat de Ledeganckstudie er baat bij zou hebben als er wat meer aandacht uitging naar minder gerecenseerde en minder geprezen stukken.

Een financieel duwtje

De bezwaren die Loveling opwierp tegen een functie als literatuurcritica, bleken in de jaren 1880 vrijwel geheel verdwenen. Na de dood van haar moeder wou ze in Gent een eigen huis betrekken en daarom keek ze uit naar een bijverdienste (Vanacker 1987, 115-116). Ze stelde duidelijke eisen aan de aard van het werk: het mocht niet te veel van haar kostbare tijd innemen zodat ze zich voldoende aan haar literaire werk kon wijden. In februari 1880 schreef ze aan haar neven Paul en Leon Fredericq:11

Ik zal veel tijd over hebben en zou dien gaarn nuttig overbrengen. Daarenboven, het ware mij zeer aangenaam iets te kunnen voortbrengen om het krempieren niet te moeten doen. Eene vrouw kan, buiten het eigentlijk vak van het onderwijs, maar moeilijk in haar onderhoud voorzien, dat weet ik; doch ik denk, dat ik, die er maar bij zou moeten winnen om den welstand, waaraan ik gewoon ben, te behouden, dat licht zou kunnen. Daarom zou ik van stonden aan naar bezigheid willen uitzien, bij voorbeeld: eene correspondencie van eenen Noord-Nederlandschen of anderen journal ondernemen; résumés of vertalingen van ernstige werken uit eene vreemde taal in het Fransch zelfs onder toezicht van iemand maken. [...] Zelfs, indien zulks pratiek ware, hetgeen ik niet weet, zou ik in de redactie van eenen journal willen gaan.

Ze leek nu zelfs een literaire kroniek te ambiëren. In een brief aan Paul Fredericq betreurde ze het stilzwijgen van de redactie van La Flandre Libérale (1874-1974) in dat verband. Ze achtte zich even bekwaam als de andere redacteurs om bij te dragen aan een kroniek: ‘Ik vind het nog al violent het monopolium te willen van al wat op de Nederlandsche letteren geschreven wordt en heb nooit vernomen dat daar brevets voor uitgedeeld worden.’12 Ze stelde haar uiteindelijke weigering om op vaste basis kritiek te schrijven enkele maanden later geheel anders voor dan haar vroegere visie op het beperkte bewustzijn van vrouwen suggereerde:13

De chronique littéraire neerlandaise staat mij minder aan, al die leelijke boeken eerst moeten lezen en dan bespreken zou mij veel tijd nemen, bovendien ik aanzie ze zoodanig van beneden staak [van laag allooi, lv], over het algemeen, dat ik niet zou weten, wat er over te zeggen.

Bij haar zoektocht naar een journalistieke bijverdienste bleken de ‘kosten’ van recensies in haar ogen niet op te wegen tegen de baten. Kritisch werk vereiste immers meer tijd dan vertalingen en de obligate persoonlijke toets vond ze niet altijd even makkelijk aan te brengen.14 De schrijfster was vooral geïnteresseerd in de lucratieve kant van de zaak en hield geen rekening met het extra prestige dat literatuurbeschouwingen konden opleveren.

Bij de start van haar kritische praktijk was Hélène Swarth, de Nederlandse dichteres die tot 1894 in Vlaanderen woonde, net als Loveling vooral bekommerd om een billijke vergoeding: ‘Wat andere fransche letterkundige artikelen betreft, moet ik u eerlijk zeggen dat ik vooreerst in tijdschriften die een honorarium geven, schrijven wil - of moet - en dan pas aan anderen arbeid uitsluitend terwille onzer letterkunde, denken mag.’15 Toch schreef ze later aan schrijver en criticus Emmanuel de Bom over haar kritische bijdragen in de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle dat ‘alles erger dan krenterig werd betaald’.16 Haar recensies brachten ‘bitter weinig honorarium op’ in verhouding met de inspanning die ze ervoor had geleverd.17

 

Toen ze met haar vriend en collega-dichter Pol de Mont het eerste nummer van Zingende Vogels voorbereidde, schreef ze: ‘Ik zou gaarne zien dat de redactie eenig honorarium kreeg; - Ik zou er geen parfumerieën voor koopen, zooals ge meent, maar boeken.’18 De financiële onzekerheid en de druk om in haar eigen onderhoud te voorzien, leek haar - in een woord van troost aan De Mont - zwaar te vallen:19

Ook ik schrijf niet alleen voor mijn genoegen; nooit had ik een woord critiek geschreven (iets dat ik haat en dat een slechten invloed op mijn poëzie uitoefent)[,] nooit zou ik mijn naam compromitteren met het uitgeven van kinderverhaaltjes, als mij het noodlot (er) niet toe dwong. Maar mij troost niet de zielverheffende voldoening, daarmee een heiligen plicht te volbrengen. Neen, ik heb niemand om voor te zorgen... mijn eigen eenvoudige kleeding, mijn boeken, en niet veel meer (ik schrijf u deze intimiteiten, omdat gij mijn vriend zijt) en dat weinige zelfs verkrijgt mijn arbeid nog met moeite.

Smaken of kraken?

Naast de bovenstaande bezwaren speelde ook de reputatie mee van de collega's die Loveling kon bespreken en de sociale druk om haar mening in bepaalde gevallen te verbloemen. In 1881 schreef ze aan haar neef: ‘ten Brink beoordeelen durf ik niet, ongaarne zou ik zeggen wat ik niet meen en wellicht

vond ik - in zijnen nieuwen roman, dien ik niet heb gelezen - niet alles te prijzen’.20

 

Ook Swarth zou een dergelijk voorbehoud formuleren in een brief De Mont:21

Critiek over Jan van Beers, schrijf ik in geen gevalle, - zelfs al had de dichter zelf (mij) met een exemplaar van zijne laatste en - naar mijn idée - zwakste gedichten vereerd. Zijne onbetwiste populariteit, door de gedichten van vroeger jaren verworven, maakt het mij, beginnelinge in het netelige recensie-vak, te moeilijk iets ongunstigs over dezen bundel te zeggen.

Swarth publiceerde kritiek over buitenlandse letterkunde in het Nederlandse blad De Leeswijzer en recensies over binnenlandse letteren in de Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle, maar liet de voornaamste actuele bundels van Kloos, Verwey en Gorter onbesproken. Volgens Herman Liebaers, die een voortreffelijke studie schreef van haar vroege werk, had zij ‘een zekere schroom tegenover het talent van deze schrijvers, of, misschien juister, [...] een gebrek aan vertrouwen in de formulering van het eigen critisch oordeel’ (Liebaers 1964, 121).

 

Swarth was op aanraden van De Mont met literaire kritiek begonnen. Net als Loveling had ze aanvankelijk haar aarzeling te kennen gegeven, hoewel ze het voorstel van De Mont om het werk van enkele collega-dichters te recenseren niet meteen had afgewezen: ‘Gaarne wil ik beproeven de dichters die gij opnoemt te bespreken maar... ik heb het nog nooit gedaan en... In elk geval zal ik u mijn werk zenden als het af is zoo dat ge er uwe aanmerkingen op maken kunt.’22 Ze kreeg al gauw de smaak van het recenseren te pakken, maar zag toch ook de nadelen ervan: ‘Ik krijg soms dolle lust om critiek te schrijven, maar daar is zóóveel tegen!’23 Hoewel ze haar mening ongezouten kenbaar zou maken in haar recensies, voelde ze zich daar na verloop van tijd onwennig bij. Het vooruitzicht van vijandige reacties of onterechte insinuaties remde haar voornemens af. In 1887 schreef ze: ‘Ik heb geen lust mij nu ook nog de vijandschap van Hilda Ram op den hals te halen.’24

Met de bundel Aquarellen van Marie Boddaert liep ze niet hoog op: ‘Er is veel navolging in, van u en van anderen, veel zwakke verzen, weinig gevoel, in 't geheel geen diepte; - hier en daar wel iets goeds, nergens iets heel slechts, over 't algemeen middelmatigheid.’25 Een recensie van de bundel wees ze om dezelfde reden dan ook af: ‘Ik echter wil noch van jalousie verdacht worden, noch anders schrijven dan ik meen. Ik stuur mijn stukje dus eenvoudig niet en bemoei mij niet meer met critiek - die toch zoo bitter weinig waard is!’26 Niettemin zou ze het stuk uiteindelijk in de Leeswijzer laten verschijnen.27

 

Haar vrees om vijanden te maken in het literaire wereldje bleek een paar jaar later ook gegrond. Toen De Mont aan Swarth suggereerde om diezelfde Boddaert te vragen als medewerkster voor zijn poëzietijdschrift Zingende Vogels, schreef Swarth over die laatste: ‘wie gij wel kunt vragen om medewerking, maar die zeker weigeren zal. Zij is zeer verbitterd jegens mij, omdat ik haar Aquarellen eerlijk en uitvoerig critiseerde’.28

Ongenadig kritisch

Swarth was uiteindelijk wel prominent aanwezig in de Nederlandsche Dichten Kunsthalle. In 1887 was ze door Victor dela Montagne gevraagd om vaste medewerker te worden van het tijdschrift en recensies te verzorgen (Liebaers 1964, 107). Tot 1889 zou ze haar medewerking aan het tijdschrift verlenen. Ze vervulde haar taak met verve: in het volgende anderhalve jaar zou ze het tijdschrift, naast poëzie en een enkele vertaling, maar liefst elf literaire studies bezorgen. Ze toonde zich daarbij opvallend kritisch ten opzichte van het besproken werk en haar collega-schrijvers.

 

Swarth koesterde de hoop om in Vlaanderen ooit een kunst te ontwaren die kon wedijveren met het buitenland en haalde als voorlopige voorbeelden het werk van Victor Hugo, Alfred de Musset en Elizabeth Barrett Browning aan. Debutanten als Rob. Pietersen en P.P. Denys, die hun nobele bedoelingen

inriepen om de gebrekkige kunstwaarde van hun werk te vergoelijken, moesten het daarbij ontgelden:29

Wie de stroefheid zijner eigen zangen bewust is, geve ze in Godsnaam niet uit! Stroefheid is echter het groote gebrek niet van deze verzen. Zij zijn nogal vloeiend, vooral de gelegenheidsstukjes. De ergste kwaal, waaraan zij lijden en die zij helaas! met menigen dichtbundel gemeen hebben, is banaliteit. Nuttige uitvindingen en wijze vermaningen, spaarzaamheid en braafheid zijn nu eenmaal geen poëtische onderwerpen.

Ze reageerde tegen de slaafse navolging van de voorgangers, tegen de bekrompen blik op het eigen burgerlijke kringetje gericht, tegen conventionele retoriek en onnatuurlijkheid. Het Ware en het Goede moesten in haar ogen plaats ruimen voor het Schone,30 maar het werk moest in de eerste plaats getuigen van een dichterlijke ziel. Enkel Julius de Geyter, Albrecht Rodenbach en Pol de Mont wisten haar goedkeuring weg te dragen door de aandacht die ze besteedden aan de vorm en door hun eigenheid die op de voorgrond trad.

 

Swarth kende geen genade bij haar oordeel over het werk van Hilda Ram. Ze publiceerde een letterkundige studie in het Nederlandsch Museum over haar laatste dichtbundel die in 1890 was bekroond met de Vijfjaarlijkse Prijs.31 Swarth hechtte geen waarde aan de officiële visie van de jury:32

Ongetwijfeld is er ook wel wat moois te vinden in deze lange sentimenteele, soms zelfs preêkerige idylle, maar moest, om het weinige goede dat deze bundel van 313 blz. bevat, zooveel banaliteit van inhoud, slordigheid van vorm en prozaïsme van opvatting en gevoel door de jury over 't hoofd worden gezien?
Wat zal Holland, om welks opinie de Vlaming meer geeft dan hij zelf bekennen wil, denken van een letterkunde, die als haar besten vrucht, in den tijd van vijf jaar, wijst op de Gedichten van Hilda Ram?
Moge 't alle vlaamsche letterkundigen, die 't goed en eerlijk meenen met de kunst, een prikkel te meer zijn tot verachting van alle officieele onderscheidingen, wetend wat zij waard zijn.

Haar grote verwijt aan het adres van Ram was dat zij een epigoon was van dichters zoals Tennyson, Bilderdijk en de gezusters Loveling en er niet in slaagde de kracht en eigenheid van poëzie te laten horen. Ze formuleerde wel enkele positieve opmerkingen, maar vond het merendeel van de verzen ouderwets, banaal en geforceerd, zonder enig gevoel voor vormschoonheid: ‘De inhoud, de gedachte is plat proza en dat maakt geen tetrameter anapaesticus goed.’33

Het einde in zicht

Swarth gaf meermaals de vrees te kennen dat ze onbekwaam was om recensies te schrijven, zelfs als ze al een reeks kritieken op haar naam had staan. Over haar recensie van De Monts Noord en Zuid in De leeswijzer schreef ze: ‘Het stukje is niet veel waard; critiek schrijven kan ik niet, allerminst over u. Maar ik citeer veel en hoop zoodoende de aandacht op de schoonste stukken te vestigen.’34 Toen het enkele maanden later nog niet was gepubliceerd, schreef ze hem: ‘Stel u intusschen niet veel van mijn kort compte rendu voor! Ge weet dat ik in critiek een brekebeen ben - en blijven zal tot het einde mijner dagen.’35 Zeker polemieken waren niet aan haar besteed, zo vertrouwde ze De Mont toe:36

Ik verlang naar uw stuk in de Halle, maar, wat ik u bidden mag, laat mij niet in een polemiek met Max Rooses treden! Wat weet ik van theorieën af! Hoemeer ik er over denk, hoe meer ik twijfel. Is het niet beter te dichten omdat men nu eenmaal niet anders kan, dan zich te binden aan vaste stelregels die in zichzelve misschien toch weinig waarde hebben?

Emmanuel de Bom wou begin 1890 graag de voortzetting zien van Swarths ‘zoo pittige critische opstellen’ die zij onder meer in de Nederlandsche Dichten Kunsthalle had gepubliceerd.37 Hij drong bij Swarth aan om haar medewerking te verkrijgen aan het toneeltijdschrift dat hij wou oprichten. Hij had daarbij een uitgekiend plan voor ogen:38

Uwe medewerking aan ons Tooneelblad verstond ik aldus: Gij schreeft destijds in de Dichthalle een art. over Emants' ‘Adolf van Gelderland’. Zoudt Gij in het nieuwe blad niet kunnen spreken over uitgelezen tooneelwerken (als ze er zijn!) in verzen van nationale, meer nog van uitheemsche schrijvers (Coppée, Jean Aicard...)?

Swarth weigerde tweemaal. Aanvankelijk omdat theater haar naar eigen zeggen niet kon boeien: ‘Ik hoor noch zie ooit iets van tooneel en, zooals het in onzen tijd is, boezemt het tooneel mij ook niet het minste belang in.’39 Een week later schreef ze dat ze te veel werk had en liever geen kritiek publiceerde:40

Ik kan u onmogelijk bijdragen voor uw Tooneelblad belooven. Belofte maakt schuld en ik krijg het druk, daar ik de redactie van een tijdschrift voor kinderen Ons Genoegen op mij heb genomen en natuurlijk buitendien mijn eigen werk te doen heb. Voor het tooneel doe ik misschien nog wel iets anders en beters dan critiek schrijven over stukken van anderen.

Swarth zag het belang niet in van een eigen kritische praktijk: noch als een strategie om haar eigen positie te verstevigen, noch als een praktijk die invloed uitoefende op de canonisering. Ze vatte het als volgt samen: ‘Laat iedereen stil zijn gang gaan! eens [sic] zal het blijken, welke boeken blijven.’41 Macht verwerven om anderen te consacreren of legitieme esthetische classificaties op te leggen, was voor haar geen drijfveer - alleen haar poëzie telde. Ze gaf meermaals haar wens te kennen dat De Mont een recensieopdracht van haar zou overnemen:42

Weet ge wat ik wel gaarne wou en waarmee gij mij een dienst zoudt kunnen bewijzen? - dat gij den bundel in den Leeswijzer recenseerdet, en niet ik. Wel heb ik reeds een stukje klaar, maar het deugt niet, zegt iemand, die misschien wel gelijk heeft. [...] Ge zoudt er mij meer genoegen mee doen, dan ik u juist kan uitleggen.

Enkele jaren later nam ze het onvermijdelijke besluit: ‘Ik houd mij voortaan buiten alle recensie-geschrijf.’43

Veilig verborgen

Vooral in persoonlijke brieven kwamen de literatuuropvattingen van de vrouwelijke auteurs aan bod of verzetten ze zich tegen hun concurrenten. Sommige van de bestudeerde vrouwen gaven dus wel hun visies te kennen, maar deden dat niet in een vorm van communicatie die maatschappelijk of cultureel gezien veel gewicht in de schaal kon leggen. Maria van Ackere-Doolaeghe liet zich in een brief aan haar kunstzuster Johanna Courtmans-Berchmans bijvoorbeeld vijandig uit over de Novellen (1874) van de zussen Loveling:44

En wat zegt gij nu van de nieuwe novellenmaaksters, die schaarsch het hoofd in de wereld steken en men doet ze langs zuid en noord west en oost ophemelen? Walter Scott, Dijckens [sic] Van Lennep Mv Bosboom, Conscience Mevrouw Courtmans Sleeckx enz enz moeten het vaandel stryken. De trompetters blazen langs alle kanten die fakkellichten dood!... en zetten de Lovelings op den troon.
Wat ziet gy daar in, Mevrouw? Zeg mij eens vertrouwelyk en rechtzinnig uw gedacht. Ik heb twee dier Novellen gelezen, eerst de Verdwaalden en vind daar in eene heele onnoozele vertelling waar in er noch zout noch smout steekt en waar in geen enkel tafereel ontroert of treft. Is het dan zoo kunstig een dronkaart [sic] en eene vuile bazin af te schilderen? [...] En wat den zedelyken kant aangaat daar is niets in die u beweegt. [...]
Meester Huyghe noem ik, een schoolverhaal. Daar zyne geene treffende gebeurtenissen in; het is eene alledaagsche geschiedenis. Ik geloof dat de naam: Meester Huyghe er wel 60 keeren in voorkomt in 8 bladzijden.
Wat dunkt gy, dat nu de beweegredens zijn om zulke lof te doen steken? Is het om anderen te verkleenen? Is het om aan zekere uitgaven eene recommandatie te doen en den spoorslag te geven?

Van Duyse, Van den Abeele en Sleeckx werden geprezen om hun volksverheffende standpunten, maar de zussen Loveling en Zola moesten het ontgelden. Over Wattez Meer licht (1883) schreef ze aan de uitgever De Seyn: ‘Het werkje: Meer licht! zal denk ik, nog al eenige tegenkanters hebben. Hij wil ons allen het Naturalisme doen aankleven als Zola, en dat deugt niet.’45

Aan Albijn van den Abeele liet Van Ackere-Doolaeghe weten: ‘Uw doel vooral om het dom volk tot verlichting te brengen is aller loffelijkst.’46

 

De terughoudendheid van veel vrouwen om zich in de kritiek te manifesteren, kwam dus niet doordat ze geen mening hadden over hun collega-schrijvers, maar vooral door het publieke karakter van hun oordeel, waar ze zich erg onwennig bij voelden. Swarth en Loveling toonden een grote dubbelzinnigheid die alleen door de financiële vooruitzichten even naar de achtergrond verdween. Slechts enkele vrouwen, zoals Marie Elisabeth Belpaire en Dina Logeman-Van der Willigen, velden hun oordeel met ogenschijnlijk gemak. Anna Germonprez liet meermaals weten hoezeer ze onder de indruk was van Belpaires ‘groote belezenheid en zeldzame gave van analyseren’ in haar studies over Loveling, Conscience, George Eliot, George Sand, René Bazin en anderen.47 Belpaire schrok er zelfs niet voor terug om in een polemiek te treden met Vermeylen na diens bespreking van haar werk Christen-Ideaal48 en zette in een repliek de plaats van ‘christelijke zaligheid in de kunst’ uiteen. Het was een van de weinige vrouwen die zich onbeschroomd in het letterveld begaf en haar autoriteit met vuur verdedigde. De andere vrouwen lieten het verbale schermen na verloop van tijd over aan anderen, of zoals Swarth schreef: ‘eens zal het blijken, welke boeken blijven’.49

Bibliografie

Boven, Erica van (1992): Een hoofdstuk apart. ‘Vrouwenromans’ in de literaire kritiek 1898-1930, Sara/Van Gennep, Amsterdam.
Coopman, Marie (1883-1884): ‘Grootmoeders vertelboek door Julius Sabbe en A. Vermast, Het Hoofd van 't Huis en allerlei schetsen door Virginie Loveling’, in: De Toekomst 6 (1883-1884), 655-658.
Elslander, Antonin van & Anne Marie Musschoot (1994): ‘Correspondentie van de gezusters Loveling. Brieven van en aan Paul Fredericq II’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 10 (1994), 31-156.
Fonteyne, Linda & Marcus de Schepper (1993): ‘“Mijne hooggewaardeerde vriendin”. Brieven van Maria van Ackere-Doolaeghe aan Johanna Desideria Courtmans-Berchmans (met één antwoord)’, in: Miscellanea Denise de Weerdt, Koninklijke Bibliotheek Brussel, Brussel, 65-87.
Jos Joosten & Tom Sintobin, ‘Dead men walking’, in: DW B (2009) 2, 189-193.
Lauretis, Teresa de (1994): ‘Feministische genealogieën’, in: Rosi Braidotti & Suzette Haakma (red.), Ik denk dus zij is. Vrouwelijke intellectuelen in een historisch en literair perspectief, Kok Agora, Amsterdam, 15-38.
Liebaers, Herman (1964): Hélène Swarths Zuidnederlandse jaren, Sekretariaat van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent.
Loveling, Virginie (1871): ‘Het doel van middelbaar onderwijs voor meisjes, door Mr. A.M. de Cock’, in: De Toekomst 15 (1871), 385-387.
- (1874a), ‘Eenige bemerkingen op sommige strofen van Ledegancks gedicht “De hut in 't Woud”’, in: De Toekomst 18 (1874), 117-121.
- (1874b), ‘Iets over Andersens vertellingen’, in: De Toekomst 18 (1874), 313-321.
Musschoot, Anne Marie & Joris van Parys (2004): ‘Correspondentie van de gezusters Loveling. Brieven van en aan Frans de Cort (1869-1875)’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 20 (2004), 67-88.
Reymenants, Geraldine (2005): Vrouweninvloed in het literaire veld. De medewerking van vrouwen aan katholieke Vlaamse tijdschriften, weekbladen en kranten, 1900-1940, onuitgegeven proefschrift Universiteit Gent.
Schenkeveld-Van der Dussen, Riet, Karel Porteman, Lia van Gemert & Piet Couttenier (red.) (1997): Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd (1550-1850): van Anna Bijns tot Elise van Calcar, Amsterdam University Press, Amsterdam.
Streng, Toos (1997): Geschapen om te scheppen? Opvattingen over vrouwen en schrijverschap in Nederland, 1815-1860, Amsterdam University Press, Amsterdam.
Swarth, Hélène (1888a): ‘Nieuwe Dichtbundels’, in: Nederlandsche Dicht- en Kunsthalle 10 (1888), 179-194.
- (1888b), ‘Aquarellen, van M. Boddaert’, in: De Leeswijzer (1888), 266-269 & 280-283.
- (1890), ‘De Gedichten van Hilda Ram’, in: Nederlandsch Museum 16 (1890 II), 270-284.
- (1964), Brieven aan Pol de Mont, Sekretariaat van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent.
Vanacker, Daniël (1987): ‘Virginie Loveling en de schoolstrijd’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap 3 (1987), 91-136.
Vermeylen, August (1905a): ‘Christen Ideaal’, in: Vlaanderen 3 (1905), 187-196.
- (1905b): ‘Nog eens “Christen-Ideaal”’, in: Vlaanderen 3 (1905), 336.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs