Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2003

[p. 291]

Inleiding
Anne Marie Musschoot

Naar aanleiding van de vijftigste verjaardag van het overlijden van Emmanuel de Bom (1868-1953) werd in 2003 onder impuls van zijn achterneef Peter Moreaux een hele reeks herdenkingsactiviteiten op het getouw gezet die zich hebben afgespeeld in de Academie voor Nederlandse taal- en Letterkunde in Gent en verder in en rond De Boms geboortestad Antwerpen. Mane de Bom was als literator onder meer medestichter van het tijdschrift Van Nu en Straks. Hij was ook bijna heel zijn actieve beroepscarrière lang werkzaam in de stadsbibliotheek van Antwerpen, waar hij in 1933 als hoofdbibliothecaris met pensioen ging. Deze carrière, die ook levenslang werd gecombineerd met zijn werkzaamheden als journalist, kreeg uitvoerig aandacht in een tentoonstelling in de Antwerpse stadsbibliotheek. In Kalmthout, waar De Bom woonde en begraven is, werden twee plechtigheden georganiseerd.

Het ligt voor de hand dat bij de hulde in de Academie in Gent, op 21 mei 2003, vooral aandacht werd gevraagd voor De Bom als literator-journalist en als lid van de Academie. Wat De Bom heeft betekend voor de groep van en rond Van Nu en Straks wordt verduidelijkt in de hierna afgedrukte bijdrage van Raymond Vervliet. Daarna vraagt Hans Vandevoorde aandacht voor de specifieke rol van De Bom in de vernieuwing van het theaterleven van zijn tijd.

Ik mag er hier graag aan herinneren dat de Academie ook eerder in haar publicaties ruimte heeft gemaakt voor De Bom. De bijzonder informatieve studie van Willem van den Steene, Oog voor Vlaanderen. Leo Simons en de Vlaamse ontvoogdingsstrijd die door de Academie werd bekroond en gepubliceerd (2001), is gebaseerd op de brieven - er is sprake van ‘een paar duizend brieven’ - die De Bom heeft gewisseld met zijn boezemvriend Leo Simons, uitgever van de Maatschappij voor Goede en Goedkoope lectuur, beter gekend als de Wereldbibliotheek. Leo Simons, evenals Mane de Bom een vurig voorvechter in de Vlaamse ontvoogdingsstrijd, gaf aan zijn Vlaamse vriend zelfs de leiding van een ‘Vlaamsche Bibliotheek’. Hun corresponden-

[p. 292]

tie levert heel wat interessant materiaal voor de studie van De Boms positie in de Vlaamse Beweging.

Minder omvangrijk maar inhoudelijk minstens even belangrijk is de correspondentie tussen De Bom en Karel van de Woestijne, die gedurende vele jaren een intieme vriend is geweest. Deze briefwisseling vormt momenteel het voorwerp van een onderzoeksproject van de Academie, neergelegd bij het CTB of Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie, en zal worden uitgegeven door Bert van Raemdonck. Ook hier is dus nog een publicatie in het vooruitzicht gesteld. En er is nog meer: de uitgave van de briefwisseling tussen De Bom en Maurice Gilliams die werd geïnitieerd door Leen van Dijck en Marc Somers wordt nu verder bewerkt in het AMVC-Letterenhuis in Antwerpen in het kader van een ander CTB-project, uitgevoerd door Stijn Vanclooster. En het past hieraan toe te voegen dat het Vlaams Fonds voor de Letteren mee instaat voor de financiering van deze projecten. De bijdragen van Bert van Raemdonck en van Stijn Vanclooster die hierna zijn afgedrukt, vormen de neerslag van een lezing die zij hielden op de huldezitting in het gemeentehuis van Kalmthout op 18 oktober 2003. Ook de gelegenheidstoespraak die Marc Somers eerder hield op 10 juli, in het Arboretum in Kalmthout en dit voor een publiek van meer dan 100 personen, in open lucht onder de bomen, verdient een plaats in deze kleine huldebundel.

De banden van Emmanuel de Bom met de Academie zijn talrijk en niet ver te zoeken: hij werd briefwisselend lid in 1931 en werkend lid in 1935. In 1940, het jaar waarin hem de Grote Vijfjaarlijkse Staatsprijs voor Vlaamse Letterkunde (of: de oeuvreprijs) werd toegekend, werd hij onderbestuurder en in 1941 bestuurder van deze Academie.

Als werkend lid deed Mane de Bom wat van hem werd verwacht: hij schreef met grote regelmaat verslagen over studies die werden ingediend naar aanleiding van prijsvragen. Hij bracht ook bijna ieder jaar een zogenaamde ‘letterkundige mededeling’, waaruit zijn brede belangstelling naar voren komt. De Bom was, zoals gezegd, zeer Vlaamsbewust en liet dan ook niet na te wijzen op de verdiensten van de Vlaamse letterkundige traditie. Maar hij had ook oog voor ontwikkelingen in het buitenland en profileerde de Vlaamse eigenheid steeds opnieuw in een internationale context. Hij droeg in deze duidelijk het ideeëngoed uit van Van Nu en Straks, dat stelde - met de gevleugelde woorden van August Vermeylen: ‘om iets te zijn moeten wij Vlamingen zijn. - Wij willen Vlamingen zijn, om Europeeërs te worden’.

[p. 293]

In 1932 reeds hield De Bom hier in het gebouw van de Academie een lezing over de Vlaamse letterkunde ‘in den vreemde’, waarin hij onderzocht in hoeverre onze literatuur in het buitenland bekendheid had verworven. Hij noemde de namen van ‘roemrijke doden’ als Hendrik Conscience en Guido Gezelle, maar twijfelde er niet aan dat de Vlaamse letteren in de toekomst een ‘ruime erkenning buiten de grenzen’ te beurt zou vallen. Vervolgens ging hij nog uitvoerig in op de Duitse belangstelling, die reeds in de eerste helft van de 19^de eeuw op gang was gekomen. Opmerkelijk en veelzeggend is ook zijn bijdrage over Willem Kloos en de Vlaamse letteren en letterkundigen. De Bom haalt hierin, heel breedvoerig, de vroege, zeer afwijzende en minachtende commentaren aan van Kloos, onder meer over Julius Vuylsteke en Pol de Mont - uitspraken die overigens nog werden overtroffen in grofheid door de meester van het scheldproza, Lodewijk van Deyssel -, om dan met des te meer nadruk de omslag in die waardering aan te kunnen wijzen. Die omkeer deed zich voor toen Kloos het werk van Gezelle en de ‘nieuwe Vlaamse letterkunde’, met name het werk van de Van Nu en Straksers, leerde kennen. De Bom besluit zijn tekst, niet zonder trots, met een uitvoerig citaat van een ‘uitdrukkelijke genegenheidsbetuiging voor Vlaanderen’, die hij zelf van Kloos mocht ontvangen en die hij heeft ervaren als een blijk van waardering voor zijn generatie.

Als prozaïst was De Bom een naturalist. Hij was niet een vertegenwoordiger van het sociaal naturalisme zoals we dat kennen van Heijermans' Op hoop van zegen of van Buysses Recht van de sterkste en Het gezin Van Paemel, maar wel een beoefenaar van het psycho-pathologisch naturalisme, zoals het werd gebracht door Couperus, Emants, en ook wel Buysse in sommige van zijn minder bekende werken. Dat psychologisch naturalisme vinden we terug in De Boms roman Wrakken, die de literatuurgeschiedenis is ingegaan als eerste stadsroman in Vlaanderen en die hem ook een blijvende literaire faam heeft bezorgd. Dat zijn betekenis echter veel breder is geweest wordt vanuit diverse invalshoeken belicht in wat volgt.