Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 1998

[p. 13]

De rol van de universiteitsbibliotheken
S. Van Peteghem, Universiteitsbibliotheek Gent

Toen ik vorige donderdag het artikel las in De Morgen waarin deze Staten-Generaal aangekondigd werd, zocht ik tevergeefs naar een vermelding van de universiteitsbibliotheken en dacht ik even ‘ze doen het weer’, ze vergeten ze voor de zoveelste keer.

Deze reactie heeft absoluut niets met universitair of Gents chauvinisme te maken maar wordt enkel ingegeven door bezorgdheid. Laat mij eerst even de plaats van de universiteitsbibliotheken schetsen zodat het waarom van die zorg duidelijk wordt.

Wel moet er een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen de universiteitsarchieven en de archieven die in de universiteitsbibliotheken bewaard worden. Het eerste slaat op de archieven van de universiteit zelf, het tweede op zeer diverse archieven en manuscripten die in de universiteitsbibliotheken bewaard worden.

De historische collectie van de Gentse universiteitsbibliotheek neemt hier, door haar eerbiedwaardige leeftijd - ze viert dit academiejaar haar 200ste verjaardag - een zeer aparte plaats in. Tot 1965 telde Vlaanderen drie universiteiten: Leuven, Gent en Brussel. Twee daarvan waren toen nog tweetalig. In 1965 werd het universitair onderwijs uitgebreid en over het Vlaamse land verspreid: Kortrijk met het KULAC, Antwerpen met RUCA, UFSIA, UIA en Diepenbeek met LUC. Brussel kreeg er UFSAL (ondertussen veranderd in KUB) bij. KUL en Brussel splitsten in autonome eentalige instellingen. De VUB verkoos bij de splitsing van start te gaan met een nieuwe bibliotheek en liet de bestaande collectie integraal over aan de ULB. Dit alles verklaart waarom de eigen collecties van de meeste universiteitsbibliotheken vrij jong zijn. Enkel de Gentse Universiteitsbibliotheek, die groeide uit het bezit van de geconfisceerde kloosters tijdens de Franse revolutie en die een tijdlang ook stadsbibliotheek was, bezit een oude historische collectie. De bibliotheek van de KUL werd twee keer zwaar getroffen door bombardementen waardoor het een groot deel van haar schatten verloor. Door giften, legaten en aankopen hebben de andere universiteitsbibliotheken in de loop van de jaren uiteraard ook een belangrijke oude collectie opgebouwd, met name in de KUL, in het UFSIA en het KULAC.

[p. 14]

Door de zeer rijke en belangrijke middeleeuwse collectie die Gent bezit is de aandacht van de conservators in de loop van de jaren vooral naar deze periode uitgegaan en kwam de negentiende en twintigste eeuw meestal een beetje achterna huppelen. Ook al mogen we met trots zeggen dat Gent een schat aan 19-eeuws materiaal bezit. Dat dankt de bibliotheek vooral aan de verzamelwoede van één van haar vorige hoofdbibliothecarissen Ferdinand Vanderhaeghen, (1830-1913). Vanderhaeghen was op de eerste plaats een archivaris, dan pas bibliothecaris, en schonk zijn eigen verzameling Gandavensia (een tijdloze verzameling die veel meer dan de 19de eeuw bevat) aan de bibliotheek. Eén van zijn koninginnestukken die de laatste jaren zeer intensief geraadpleegd wordt, is de ephemera-verzameling die de naam Vliegende Bladen meekreeg. Voor wie ze niet kent: het betreft een miljoen losbladige documenten, ontsloten op - jawel - Franse trefwoorden, die verzameld werden na een oproep door Vanderhaeghen bij vrienden en in kranten en tijdschriften, die luidde: Ne jetez jamais un papier. Want, stelde hij, na zeven jaar krijg je spijt dat je het weggooide, na 20 jaar bestaat een dergelijk document niet meer en na honderd jaar is het een historische bron. U kan zich wellicht levendig voorstellen wat er vandaag zou gebeuren als we eenzelfde oproep zouden lanceren!

Vanderhaeghen was een Gents liberaal met hooggeplaatste kennissen en vrienden in belangrijke culturele kringen, onder meer Snellaert (die trouwens ooit nog kandidaat was voor het ambt van hoofdbibliothecaris) en Paul Fredericq, en die hadden wel allemaal iets dat ze voor de eeuwigheid wilden bewaren, kleine en grote, al dan niet persoonlijke archieven van literaire kringen en kunstkringen. Vanderhaeghen zelf was lid van allerlei kringen en was zelfs een tijdlang secretaris van de Société des Beaux Arts, die de twee- en driejaarlijkse salons inrichtten. Het belang daarvan hebben we nog maar zeer recent gezien in de prestigueuze tentoonstelling Paris Bruxelles Paris.

James Ensor was nog maar een jong broekje toen hij brieven schreef naar Vanderhaeghen en ook de kunstenaarsbroers de Cock lieten hem weten dat hun schilderijen niet op tijd zouden klaar zijn omdat het te veel regende en ze daardoor niet buiten konden werken. De bibliotheek trok niet enkel losse stukken aan maar ook volledige persoonlijke archieven ondermeer van de kunstcriticus Frédéric de Smet met daarin brieven van alweer Ensor, Khnopff, Emile Claus, Georges Minne. Ook manuscripten en archieven van Virginie Loveling en briefwisseling van Maurits Basse werden er gedeponeerd. Met een beetje archiefervaring vindt de wetenschapper deze documenten wel terug. Maar wat met de verborgen schatten? Zo zitten er kattebelletjes van Guido

[p. 15]

Gezelle in het archief van Paul Van Oye. Logisch als men bedenkt dat hij de zoon van Eugene Van Oye was, maar niet zo eenvoudig voor de wetenschapper die in de catalogus enkel kan terugvinden dat het archief van Paul Van Oye, bioloog, 40 dozen en 1 band omvat, zonder inhoudsopgave. En er is meer: een briefje van ondermeer Multatuli bij Napoleon De Pauw, een Walschap-brief bij Paul De Keyser, een schrijven van Nicolas Beets, een hedendaagse Jeroen Brouwers en nog zoveel meer.

Hoe ik die dan wel weet zitten? Heel simpel en weinig wetenschappelijk, ik begon mijn bibliotheekcarrière in een nepstatuut en kreeg op een bepaald ogenblik de opdracht om alle metalen papierklemmen uit de archieven te verwijderen omdat die zo'n gemene roestvlekken op de documenten achter lieten. Mijn opsomming is absoluut niet volledig want ondertussen ben ik een aantal vindplaatsen vergeten. Ik noteerde het meeste wel maar in niet voor het publiek toegankelijke nota's. Komt daar ook bij dat mijn geheugen beperkt is, dat ik evengoed morgen niets meer kan weten en een tweede en misschien wel belangrijkste beperking ligt in mijn ‘canon’. Niet alle grote namen zijn mij bekend en misschien is de Gentse universiteitsbibliotheek wel de schatbewaarster van de brieven waar U al zo lang naar op zoek bent en beseft ze dat zelf niet!

Vanderhaeghen was wellicht ook de laatste hoofdbibliothecaris die de ruimte kreeg om ook archivaris te zijn. Hij werd opgevolgd door Willem de Vreese die een totaal andere koers ging varen, de Vliegende Bladen waren voor hem totaal overbodig en een dergelijke opdracht behoorde volgens hem absoluut niet tot de taken van een universiteitsbibliotheek. Het valt me een beetje moeilijk om hem in zekere zin toch wel een beetje gelijk te moeten geven.

Universiteitsbibliotheken staan inderdaad vooral ten dienste van het onderwijs en het onderzoek dat aan die universiteit gebeurt. Misschien zou ik kunnen stellen dat het vandaag niet meer haar opdracht is om te verwerven en te verzamelen - iets wat Gent al lang niet meer intensief doet. Maar toch is het haar taak om te ontsluiten en ter beschikking te stellen, kortom om meer dan zorg te dragen voor zo'n rijk en uniek cultureel en historisch patrimonium. Wat de negentiende eeuw en het begin van deze eeuw betreft, blijft momenteel nog enkel het ter beschikking stellen over, voor de rest is er noch personeel, noch geld. Wat er de laatste jaren dan wel binnen kwam, heeft te maken met Gents chauvinisme. Het filmarchief van Johan Daisne moest in Gent blijven en ging daarom niet naar het AMVC of naar het Koninklijk

[p. 16]

Filmarchief. Jean Ray werd in een tijdelijk depot geplaatst, ook omdat het niet buiten de eigen stad mocht.

In feite doet het er ook niet echt toe waar de ego-documenten en andere archieven bewaard worden, zolang men ze maar kan terug vinden. Momenteel kost het in Vlaanderen wel heel wat moeite om alleen nog maar te weten wat al de mogelijke vindplaatsen zijn, daarna is het al een hele kunst om per archief of bibliotheek de juiste catalogus, en in veel gevallen de juiste persoon die U naar die catalogus kan leiden, te vinden.

Dan kijk ik alvast met jaloerse ogen naar de centrale brievencatalogus in de Pica-catalogus van onze Noorderburen. Alleen jammer dat er zo'n vreselijk hoge prijzen moeten voor betaald worden. En vorig jaar werd op een bibliotheekcongres in Dortmund mijn aandacht getrokken door het MALVINE-project. Dit beoogt moderne manuscripten die zich in Europese bibliotheken, archieven, documentatiecentra en musea bevinden, toegankelijk te maken via het Internet. Dat betekent in feite nog een stap verder: niet enkel de catalogus maar de documenten zelf. Via gescande beelden zal men de documenten ter beschikking stellen, wat ook een extra beveiliging betekent voor de manuscripten. Toen ik de coördinator van het project, Dr. Jutta Weber van de Staatsbibliothek in Berlijn, vroeg waarom Vlaanderen uit de boot was gevallen, - de partners komen uit: Duitsland, Oostenrijk, Noorwegen, Denemarken, Frankrijk, Spanje, Portugal, Zwitserland, Engeland (British library) - alsof België en Nederland er uit geknipt zijn - kreeg ik als antwoord dat Nederland toch wel Pica had en niet echt nog iets hoefde. België was daarentegen - en ze probeerde daarbij erg vriendelijk te blijven - nogal onoverzichtelijk en het was erg moeilijk om te weten wat er aan ‘moderne’ archieven aanwezig was. Agrippa was haar toen onbekend en ik hoop dat ze die ondertussen ontdekt heeft. Maar er was nog een tweede opmerking van Giuseppe Vitiello, binnen de Council of Europe verantwoordelijk voor dergelijke projecten. Hij vertelde dat hij telkens weer tevergeefs Belgische bibliotheken en archieven probeerde te bereiken via de ministeries en dat hij zo goed als geen respons op zijn voorstellen kreeg en hij stilaan begon te twijfelen of er wel interesse was voor dergelijke projecten in ons land.

Het is dus duidelijk dat we er iets moeten aan doen, niet enkel om ons blazoen een beetje op te poetsen, maar vooral om die schatten die wij ongetwijfeld bezitten open te stellen voor wetenschappelijk onderzoek waarmee we ons rijke culturele verleden meer kleur kunnen geven.

[p. 17]

De uitbouw van het AMVC, met daarbinnen de mogelijkheid om de archieven die zich in andere collecties dan die van het AMVC bevinden, grondig te ontsluiten zou natuurlijk de ideale oplossing bieden. Het lijkt op dit ogenblik een titanenwerk maar het gaat meestal wel om mooi afgebakende gehelen, zo groeit de manuscriptencollectie van de universiteitsbibliotheek nauwelijks aan in vergelijking met de massale aangroei in het AMVC. Als ook alle kleinere archieven in een centrale manuscriptencatalogus zouden kunnen opgenomen worden, eender waar ze zich bevinden, zolang ze maar toegankelijk zijn, dan zouden we al een hele stap vooruit komen.

Er is inderdaad heel wat werk aan de winkel, maar is er een mooier voornemen denkbaar om de volgende eeuw -bijna-binnen te stappen?