Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 1998

[p. 7]

De rol van het AMVC in de studie van het literaire erfgoed
L. van Dijck, Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven

Dames en heren

In middens als dit hier wordt vaak, zoniet met afgunst, dan toch met bewondering naar Nederland opgekeken en over Nederland gesproken. Met name in verband met het schitterende Constantijn Huygens instituut en zijn verwezenlijkingen op het gebied van bronnenstudies en tekstedities.

Mijn persoonlijke jaloezie betreft dan weer eerder het Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag. Niet alleen omdat men daar over zoveel meer mensen en middelen beschikt dan in het AMVC, maar zeker ook omdat Anton Korteweg zo'n prachtig geprofileerde verzameling beheert: louter letterkunde! En daar moeten wij, als Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, tegen opboksen.

Nochtans is het AMVC in 1933 opgericht als Museum van de Vlaamsche Letterkunde. Het is als het ware ontstaan uit de literaire nalatenschap van Hendrik Conscience, die in 1899 (gedeeltelijk) door de Stad Antwerpen was aangekocht. Kort na de oprichting van dat Letterkundig Museum werden echter ook niet-literaire archivalia aangeboden. Zo werd nog in het stichtingsjaar 1933, op voorstel van J.A. Goris, alias Marnix Gijsen, het waardevolle archief van het tijdschrift Den Goedendag aanvaard, met het argument dat letterkunde en Vlaamse Beweging nauw verwant zijn. De overlevingskansen van dergelijke archieven waren, bij weigering door het Letterkundig Museum, natuurlijk erg gering. De verantwoordelijkheid daartegenover moet zwaar gewogen hebben op de toenmalige conservator en de balans sloeg dan ook doorgaans over ten gunste van het conserveringsprincipe. De volgende jaren bleven de aanwinsten toestromen, vanuit alle mogelijke culturele hoeken: literatuur, muziek, theater, dans, plastische kunsten, socio-culturele verenigingen en Vlaamse Beweging; dit alles m.b.t. zowel individuen als instellingen, tijdschriften, kunstkringen, toneelverenigingen, en dies meer. Zodat in 1945 de naam terecht werd aangepast, aan het ruimere verzamelgebied en ook aan de dubbele opdracht van de instelling: Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven.

[p. 8]

Nu blijkt dat brede collectieprofiel een zeer gelukkige optie te zijn geweest, die de basis vormt voor de ontzaglijke rijkdom en veelzijdigheid van de AMVC-fondsen, waar Anton Korteweg dan weer bewonderend naar opkijkt. En hij niet alleen. Want menig vorser heeft in het AMVC al een dossiertje aangetroffen over die langvergeten figuur, naar wie hij zo lang en zo vruchteloos had gespeurd.

In het kader van deze Staten-Generaal, dames en heren, zal ik mij nochtans beperken tot het domein van de literatuur en de literaire archivalia.

Zoals gezegd is het AMVC daaruit ontsproten. Maar het is ook die ‘tak’ van het Vlaamse cultuurleven die de meeste en ook de meest authentieke bronnen oplevert. Want een schrijver, hij weze dichter, prozaïst, essayist of toneelauteur, hanteert het schrift - misschien moet ik ‘hanteerde’ zeggen, maar laten we het voorlopig tot dit klassieke communicatiemiddel beperkt houden. -

Een handschrift op zich kan men beschouwen als een interessant tentoonstellingsobject. Maar interessanter nog, en zeker nuttiger, is het als studiemateriaal, daar zijn we het in dit gezelschap althans roerend over eens, (getuige daarvan de uiteenzettingen voor de pauze). En wat dat betreft is het AMVC inderdaad de bewaarplaats van de literaire bronnen. Die bronnen bestaan niet enkel uit handschriften en brieven, maar omvatten ook contracten en overeenkomsten met uitgevers, drukkers en vertalers; typoscripten en geannoteerde drukproeven; kladblaadjes, dagboeken en nog zo veel meer.

Al deze archivalia en documenten vormen het uitgangspunt van bijvoorbeeld tekstedities, geannoteerde brievenedities, biografieën, literatuurgeschiedenissen en specifieke studies i.v.m. de ontstaansgeschiedenis van tijdschriften, literaire bewegingen e.d.m.

De opdracht van het AMVC, als bewaarplaats van die archivalia, is dus dubbel: enerzijds de verwerving van dat materiaal, anderzijds de bewaring en ontsluiting ervan. Dat zijn meteen ook de twee knelpunten, want voor het éérste hebben we te weinig middelen, voor het twééde te weinig mensen.

Ik verklaar mij nader.

De verwerving van archivalisch materiaal verloopt grosso modo op twee manieren: krijgen of kopen, wat geen van beide evidente opties zijn. Want,

[p. 9]

in tegenstelling tot wat men aan uitgevers kan opleggen i.v.m. boeken en publicaties, kunnen de ‘bezitters’ van literaire of historische archivalia op geen enkele wijze gedwongen worden dat unieke materiaal af te staan ten behoeve van de gemeenschap. Wij zijn dus afhankelijk van de goodwill van de bezitter, de auteur in kwestie, of van zijn erven.

Eigenlijk begint het probleem al veel vroeger, want, niet alle relevante documenten worden bewaard: immers, persoonlijke papieren, wat brieven en handschriften toch zijn, worden in eerste instantie zeker niet als ‘historisch belangrijk’ materiaal geconcipieerd en overeenkomstig gekoesterd. Doorheen de jaren kan dus heel wat interessante informatie verloren gaan. En in extremis kan de boel ook ‘opgeschoond’ worden, door de auteur zelf of door zijn erven, in de hoop dat het imago intact blijft of wordt opgekrikt. De voorbeelden zijn legio. Maar dit terzijde.

In het gunstigste geval dus, wordt het archief integraal overgedragen, geschonken aan het AMVC. Een aantal auteurs is zo genereus om bij leven al af en toe papieren aan het AMVC te bezorgen. Zo heeft bvb. Daniël Robberechts enkele maanden voor zijn dood het archief rond Heibel (II, 1977-1985) binnengebracht, en kregen we vorig jaar van Ivo Michiels het archief van Randstad (1961-1969). Toegegeven, het zijn niet altíj́d de toonaangevende auteurs die het AMVC bevoorraden, maar doorgaans hebben ook zij hun belang in het licht van de geschiedenis. Hoewel wij niet de indruk willen wekken dat men via het AMVC ook in de literaire canon terecht komt. Ook dit geheel terzijde.

Nochtans, zoals gezegd, vaak is er van geven helemaal geen sprake: dan wil men de archivalia verzilveren. En dat kan het begin zijn van de problemen. Want, de antiquariaatsmarkt tiert welig, de vraag naar authentieke documenten van bepaalde auteurs is groot. Heel sporadisch wordt een archief daar als één geheel aangeboden. Dat was bijvoorbeeld het geval met het archief van de Antwerpse advocaat René Victor, jeugdvriend van Paul van Ostaijen, dat vorig jaar bij Bernaert werd geveild. Het AMVC heeft bij die gelegenheid een speciale portefeuille aan het Antwerpse stadsbestuur gevraagd en die ook gekregen, zodat wij de meeste loten hebben kunnen verwerven, o.m belangrijk aanvullend materiaal m.b.t. Paul van Ostaijen. Maar het loopt niet altijd zo gelukkig af. Want, als de bezitter van archivalisch materiaal echt het onderste uit de kan wil, gooit hij elke brief en iedere snipper handschrift apart op de markt. Dat betekent echter wel het onverbiddelijke einde van het archief als dusdanig! In bijzondere gevallen gaan wij

[p. 10]

op zo'n specifieke aanbieding in. En we zouden dat graag wat meer kunnen doen. Maar systematisch kan dit nooit gebeuren, daarvoor zullen er NOOIT voldoende middelen zijn, ook al omdat wij, als ‘vaste’ afnemer, onszelf op die manier de das omdoen.

Interessanter is het als het AMVC een literair archief, integraal of een substantieel deel ervan, krijgt aangeboden, met het verzoek om daar een globale compensatie voor te geven. In voorkomend geval leiden de onderhandelingen daarover doorgaans tot een vruchtbaar akkoord omdat alle partijen er beter van kunnen worden: het archief blijft integraal bewaard in ruil voor een globale prijs die wel beduidend lager ligt dan wat de verkoop per stuk (misschien) had opgebracht. Ook voor dergelijke gevallen zouden we alleszins meer armslag moeten hebben. Want het is niet meer dan billijk dat de gemeenschap iets overheeft voor de verwerving van een substantieel literair archief.

Een belangrijk aspect in het verwervingsproces is dat je je dient te profileren als instelling die (literaire) archivalia verzamelt. De mensen moeten weten dat een dergelijke instelling bestaat. Dat is een van de redenen waarom het AMVC ook een museale functie heeft. Tentoonstellingen, (semi-)permanente of tijdelijke, en vooral de promotie daarrond, zijn ideale middelen om naar buiten te treden met de eigen collectie. Een tweede voordeel is dat bvb. een tentoonstelling rond een bepaalde figuur of beweging, de aanleiding kan zijn tot en het eindpunt van de verwerking van dat specifieke archief.

Want hier situeert zich de tweede opdracht van het AMVC: de ontsluiting van de archivalia d.m.v. ordening en inventarisering, zodat de student, de vorser, de lezer het gewenste materiaal kan raadplegen en bestuderen. Dat ontsluiten is, zoals u allen weet of toch kan vermoeden, een zeer arbeidsintensieve aangelegenheid, waarbij de kroon op het werk het opstellen van een inventaris is.

Voor die inventaris beschikt het AMVC over een prachtig geautomatiseerd programma: de relationele databank Agrippa. Via Agrippa krijgt de gebruiker niet alleen een overzicht van wat het AMVC over een bepaalde figuur of uitgeverij of tijdschrift aan archivalia en documentatie bezit, maar worden hem ook biografische gegevens bezorgd, gedigitaliseerde foto's van portretten, affiches e.d.m..

Helaas, zoals dat gaat met databanken: die genereren zichzelve niet! De invoer dient door mensenhanden te gebeuren, nà de ordening en de beschrijving van de stukken, wat dan weer moet gebeuren door wetenschappelijk onderlegde

[p. 11]

mensen. Er komt immers heel wat vorsingswerk kijken bij bvb. het reconstrueren van de datum van een ongedateerde brief, of bij het identificeren van een afzender met een quasi ‘onleesbare’ handtekening. Datum en briefschrijver zijn nochtans elementen die een brieveninventaris bij voorkeur dient te vermelden. Zoals een handschrifteninvenatris ook zou moeten vermelden of en hoe en waar een bepaald manuscript is gepubliceerd.

Dergelijke inventarissen vormen de basis voor verder, diepgaand onderzoek. Dat is echter makkelijker gezegd dan gedaan, zeker met betrekking tot de zeer omvangrijke archieven in het AMVC, zoals bvb. dat van M.E. Belpaire, Stijn Streuvels, Johan Daisne, Maurice Gilliams, en ga zo maar door. Figuren die een aanzienlijke en langdurige rol hebben gespeeld in het literaire en culturele bedrijf, en wier archieven echte goudmijnen zijn die op ontginning liggen te wachten. Een groot deel van die archieven is dus wel geordend, laat daarover geen misverstanden bestaan: de brieven en handschriften zitten netjes in zuurarme mappen en zijn in principe opvraagbaar en raadpleegbaar. Maar de inventaris van wat die mappen bevatten, die is nog lang niet volledig. Hij moet specifieke gegevens bevatten over bv. de brieven: hoeveel van wanneer aan wie; over de handschriften: hoeveel versies van welke al dan niet gepubliceerde teksten, om nog maar te zwijgen over de andere collecties zoals foto's, affiches en andere iconografie. Een degelijke inventaris biedt dus een overzicht van het archief, wat niet alleen een onmisbare basis is voor het onderzoek, maar wat ook de manipulatie van het archiefmateriaal moet beperken: de relevante dossiers kunnen immers op het scherm worden geselecteerd. Momenteel bevat onze gedigitaliseerde gegevensbank een kleine 50.000 namen, waarvan ca. 1585 geïllustreerd met ingescande foto; ongeveer 325.000 brieven zijn erin beschreven, en 10.720 affiches, waarvan een 1650-tal ook ingescand. De handschrifteninventaris is eigenlijk vrij recent opgestart, en bevat voorlopig enkel de handschriften van Streuvels (85!), Boon, Claus (Hugo en Emile), Verriest, Gezelle en Brulez. Maar de enorme massa materiaal speelt ons parten.

Ruw geschat bewaart het AMVC ca. 1,5 miljoen brieven en handschriften - weliswaar niet alleen van literaire figuren - waarvan nog een deel niet geordend, en jaarlijks komt daar gemiddeld zo'n 100 m gevulde archiefdozen bij. Ziedaar het probleem: de ultieme verwerking daarvan vergt veel meer werk dan het huidige personeelsbestand van het AMVC aankan, hoe gedreven de mensen ook zijn.

Samenvattend wil ik stellen dat, voor een adequate invulling van de belangrijkste taken van onze archiefinstelling, de huidige middelen (voor wat de

[p. 12]

verwerving betreft) en de mensen (voor wat de verwerking betreft) onvoldoende zijn. De stad Antwerpen, die altijd alle kosten en investeringen voor haar rekening heeft genomen, kan niet langer alleen aansprakelijk worden gesteld. Immers, de opdracht én de doelgroep van het AMVC overstijgen het regionale. De bronnen worden niet enkel door Antwerpse vorsers aangeboord, ook niet enkel door Vlaamse vorsers. Wij zijn bijvoorbeeld ook hofleverancier bij het Constantijn Huygens instituut.

Daarom doen wij een beroep op de hogere overheid om een structurele ondersteuning te geven aan het AMVC, zodat het literaire verleden, zoals dat o.m. daar wordt bewaard, op efficiënte wijze in kaart kan worden gebracht. Wat de Vlaamse overheid voor de ‘ideologische’ archieven kan doen, met name de werking garanderen van Kadoc, Amsab, Liberaal archief en ADVN, dat zou a fortiori toch ook voor het literaire en culturele erfgoed moeten voorzien worden. Concreet betekent dit zowel extra mensen als extra middelen! Meer man/vrouwkracht om het materiaal te ordenen en te inventariseren, meer financiële middelen om aan gerichte prospectie te kunnen doen, en om te kunnen blijven investeren in de uitbouw van de automatisering. Want het instrument voor een dergelijke inventaris bestaat reeds: ik zei het al, Agrippa, onze relationele databank, voor iedereen vrij toegankelijk op het world wide web: een prachtig kind, nog niet volgroeid, maar met enorme mogelijkheden. Die mogelijkheden doen ons dromen van een derde opdracht voor het AMVC (naast het verwerven en verwerken van het eigen materiaal) nl. het in kaart brengen van het literaire patrimonium in heel Vlaanderen. Met een dergelijke centrale databank zou Vlaanderen eindelijk zijn achterstand t.o.v. de omringende landen kunnen ophalen en een soliede fundering bieden voor het wetenschappelijk onderzoek dat daaruit moet voortvloeien. Dat is het wat de extra input van de hogere overheid op termijn zou moeten kunnen genereren! Geef toe, er is voor minder nobele doeleinden al veel meer gevraagd en gekregen!