Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 1998

[p. 3]

Openingslezing
G. Lernout, Interuniversitaire Werkgroep Genese

Dames en heren,

Volgens de Australische kunstcriticus Robert Hughes heerst er in de Verenigde Staten een ‘culture of complaint’. Ik geloof dat het in Europa niet anders is: wij zijn allemaal zeurders geworden, die elke situatie betreuren en steeds klaar staan om iemand anders de schuld te geven van wat er in ons leven fout gaat. Dat wil ik in deze inleidende woorden zeker niet doen. Ik wil de zaken zo positief mogelijk zien en als er al wantoestanden worden aangeklaagd, dan vind ik dat we niet moeten aarzelen om minstens een deel van de schuld op ons te nemen.

Omdat ik positief wil blijven en niet wil klagen, ga ik niks zeggen over de bijna vijf jaar dat we met de interuniversitaire werkgroep Genese tevergeefs aan de weg timmeren. Ik ga niks zeggen over de meer dan frustrerende contacten met overheden, of over het feit dat we in Vlaanderen dringend een nieuwe overheidsdienst moeten creëren om de burger wegwijs te maken in het oerwoud van overheden die allemaal alleen maar een heel klein beetje bevoegd zijn. Ik ga niet zeuren over ons geloop van het kastje naar de muur, van de muur naar het kastje, en dan weer terug naar de muur. Ik heb het nu niet over de honderden uren die geïnvesteerd werden in het invullen van subsidie- of projectaanvragen die dan uiteindelijk net niet voor ons bedoeld bleken te zijn. En ik zwijg als het graf over het voorlopige dieptepunt van onze stappen in de publieke ruimte: een onderhoud met de minister-president, in een parochiezaaltje in Lier, in het kader van zijn dienstbetoon.

Als er iets duidelijk is, dan is het dat we allemaal boter op ons hoofd hebben. Natuurlijk heeft de Vlaamse overheid een grote verantwoordelijkheid en natuurlijk spelen de verschillende ministeries de bal naar elkaar toe. Maar de archieven hebben onvoldoende laten blijken wat het probleem was, ondanks het feit dat men zowel in het AMVC als in andere archieven met heel weinig middelen toch ongelooflijk veel heeft bereikt. En misschien zijn wij als literatuurwetenschappers wel de grootste schuldigen. Het is de moderne literatuurwetenschap die zo graag als wetenschap au sérieux wou worden genomen die de literatuurwetenschap steeds meer is gaan toespitsen op de tekst-en-niets-dan-de-tekst, en het is diezelfde literatuurwetenschap die dan in een

[p. 4]

tweede fase zo nodig ook nog eens de lezer van de tekst wou gaan onderzoeken. Daarbij hebben we niet alleen de schrijver en de manieren waarop literaire teksten tot stand komen uit het oog verloren, wij zijn er zelfs mee opgehouden om de oude filologische methoden te onderwijzen. Ikzelf ben daar een afschrikwekkend voorbeeld van. Op geen enkel ogenblik van mijn overigens uitstekende opleiding in Antwerpen, Dublin en Toronto, werd ik geconfronteerd met de methoden en technieken van de editiewetenschap. Alles wat ik over editie en tekststudie weet, heb ik zelf bij elkaar moeten sprokkelen. Maar ik sta al bijna vijftien jaar aan de andere kant van de barrière en de meeste van onze studenten letteren studeren nog altijd af zonder te weten hoe zo'n schrijver eigenlijk te werk gaat en hoe je dat als wetenschapper kan onderzoeken. Dat was ook een van de redenen waarom we met Genese begonnen zijn, en ondanks enkele lovenswaardige initiatieven hebben we daar te weinig werk van gemaakt. Dit is jammer want het zijn die jonge germanisten en romanisten (die we sinds kort ook niet meer ‘filologen’ mogen noemen), die als licentieverhandeling het grootste deel van het basiswerk voor edities en genetische studies zouden kunnen doen. De reden waarom we ons daar niet op hebben kunnen concentreren heeft alles te maken met de andere problemen die aan de orde zijn, maar daar ga ik het niet over hebben. Want dan begin ik weer te klagen en dat is nu net wat ik beloofd had niet te doen.

Waar ik wel wil over praten is wat we ondertussen, en nagenoeg geheel op eigen kracht (wat we zelf doen, doen we namelijk beter), met de werkgroep Genese en sinds vorig jaar ook in samenwerking met de Koninklijke Academie wel hebben bereikt. Dat is uiteindelijk toch heel wat:

Ten eerste hebben we de belangrijkste betrokkenen bij elkaar gebracht. Er is nu een dialoog tussen de onderzoekers onderling en tussen de onderzoekers en de verantwoordelijken van bibliotheken en archieven. Er moet nog heel wat gebeuren om de verschillende initiatieven rond teksteditie die nu al bestaan beter te coördineren.

In beperktere mate zijn er ook prille contacten met gelijkaardige organisaties in het buitenland: uiteraard voornamelijk het Constantijn Huygens Instituut waarvan wij de voorzitter graag hier als spreker begroeten. Daarbij moet ook nog gezegd worden dat door het ontbreken van een Instituut, Vlaanderen uit de boot gevallen is in een groot Europees manuscript en brievenproject. Malvine begint in de lente van dit jaar te werken, met organisaties uit Frankrijk, Noorwegen, Denemarken, Oostenrijk, Spanje, Duitsland en Zwitserland. Niet uit Vlaanderen en niet uit België.

[p. 5]

Het is alleen in een ver doorgevoerde samenwerking met gelijkaardige initiatieven in andere Europese landen dat de toekomst van de tekststudie kan worden verzekerd.

Ten tweede hebben wij met Genese een flink aantal informele bijeenkomsten en twee studiedagen georganiseerd. Een eerste congres hier in Gent in Juni 1995 resulteerde in twee publicaties: de bijdragen over Nederlandse literatuur werden in het Nederlands gepubliceerd in Spiegel der Letteren, alle papers verschijnen binnenkort in een Engelse vertaling bij Tilburg University Press. Een tweede bijeenkomst op 3 december vorig jaar was nog belangrijker, al was het maar omdat geen van de twee organisatoren van deze bijeenkomst eind vorig jaar op de UIA al een licentie-diploma had toen Genese werd opgericht. Al even gunstig was het onderwerp van de bijeenkomst, Editiewetenschap in de praktijk. Dit zijn jonge onderzoekers die enthousiast aan het werk begonnen zijn dat in het verleden, door de schuld van mijn eigen generatie, is blijven liggen. De congresbundel bewijst dat het beeld van de editor of tekstgeleerde die met een veel te sterke bril op vergeelde manuscripten zit te staren, meer dan voorbijgestreefd is: hedendaagse editiewetenschappers zitten voor een computerscherm, maken gebruik van de modernste technologieën en goochelen met termen als HTML, SGML, TUSTEP en TEI.

Ten derde is Genese erin geslaagd om in heel beperkte mate een aanzet te geven tot concrete projecten. Een interuniversitaire projectaanvraag voor een editie van het werk van Maurice Gilliams werd door het FWO voor de helft goedgekeurd, helaas zonder het electronische deel van de oorspronkelijke aanvraag die van het project een unicum in de Nederlandse letteren had kunnen maken. Nog belangrijker is de inzet van de Koninklijke Academie, en dit kan ik niet genoeg benadrukken. Het is dank zij de KANTL en dank zij de inspanningen van haar meer dan dynamische vaste secretaris dat wij hier vandaag bij elkaar zijn. Georges De Schutter heeft ervoor gezorgd dat het dossier van de teksteditie bovenaan op de agenda van deze erkende wetenschappelijke instelling werd geplaatst. Maar meer nog: de Academie gebruikt een belangrijk deel van de schaarse middelen waarover zij beschikt om twee editie-projecten gedurende elk één jaar te ondersteunen. Daartoe werd in de schoot van de Academie een gemengde commissie opgericht die dit en andere initatieven zal begeleiden. Het is niet denkbeeldig dat deze commissie de basis kan worden van een structurele oplossing voor dit dossier. Georges De Schutter zal op het einde van de morgensessies het nieuwe beleid van de Academie voorstellen.

[p. 6]

Voor het zover is zullen Werner Waterschoot van Gent en Marcel De Smedt van Leuven de toestand schetsen van wat er in Vlaanderen gebeurt met de editie van respectievelijk oudere en moderne teksten. Na de koffiepauze krijgen we dan nog het standpunt van Leen Van Dijck over de rol van het Archief en Museum in de studie van het literaire erfgoed en Sylvia Van Peteghem die het zal hebben over de universitaire archieven. De reden voor deze lezingen ligt voor de hand: als we willen gaan zoeken naar oplossingen, moeten we eerst heel goed weten wat de problemen zijn. Tijdens de namiddagsessie gaan we dan, als het even meezit, over tot de oplossingen. We zijn heel blij dat H.T.M. Van Vliet, de voorzitter van het Constantijn Huygens Instituut, kan komen vertellen hoe men in Nederland deze zaak heeft aangepakt. Daarna zal Erik Antonis, als schepen van cultuur van Antwerpen, uitleggen wat de rol van de stedelijke overheid dient te zijn. Na de koffiepauze en de voorstelling van het boek van Edward Vanhoutte en Dirk Van Hulle, volgt dan een rondetafel die gemodereerd wordt door Rik Van Gorp en waar we heel veel, zo niet alles van verwachten. Daarom ook vinden we het jammer dat twee van de betrokken partijen niet aanwezig kunnen zijn: José Traest van het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek liet zich verontschuldigen en ook de Minister van Wetenschapsbeleid kon niet aanwezig zijn, helaas stuurde geen van beiden een afgevaardigde. Wel aanwezig maar niet in uw programma is Rudy Vanschoonbeek van de Standaard Uitgeverij die de invalshoek van de uitgevers wou komen vertegenwoordigen.

Na enige aarzeling hebben we deze bijeenkomst toch een Staten-Generaal genoemd.

Het is een groot woord, want het gaat over een ambitieus project. Het gebeurt niet zo vaak dat zoveel verschillende betrokkenen in een dossier rechtstreeks met elkaar in discussie gaan. De situatie is heel erg ingewikkeld en heel erg vastgeroest: daarom zou het jammer zijn als we nu niet de kans grepen om radicale oplossingen voor te stellen.

Want wat het letterenbeleid in Vlaanderen nodig heeft, is een radicale oplossing voor een hele wirwar van problemen. Anders blijft het literaire verleden niet meer dan dat, een verleden, iets wat dood en veilig begraven ligt in de kelders en gangen van het Archief en Museum van het Vlaamse Cultuurleven. Veilig ver weg, sleutel verloren, vergeten. Misschien kunnen wij vandaag een begin maken met het tegenwoordig maken van dat verleden, om het zo een toekomst te geven. Wat Vlaanderen nodig heeft is niet of niet minder dan (en u moet er zelf maar de hoofdletters bij denken) een Nieuwe Culturele Politiek.