Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1992

[p. 271]

Twee onbekende fragmenten van de Spiegel historiael^(*)
door Godfried Croenen Aspirant N.F.W.O.

Hoewel de Spiegel historiael in een groot aantal handschriften is overgeleverd, blijft het onderzoek van de fragmenten belangrijk, niet het minst omdat het werk in geen enkel handschrift volledig is overgeleverd. J. Biemans zal in zijn proefschrift de gehele handschriftelijke overlevering van de Spiegel historiael behandelen. Zonder op zijn onderzoekresultaten vooruit te willen lopen, geef ik in dit artikel een beschrijving van twee tot nu toe onbekende fragmenten. Die fragmenten kwamen aan het licht, toen ik op het Rijksarchief te Antwerpen de handschriftenverzameling doorzocht. In die verzameling bevinden zich naast volledige codices ook talrijke middeleeuwse fragmenten, afkomstig uit de banden van archiefstukken. Het merendeel daarvan bevat Latijnse teksten en is afkomstig uit liturgische handschriften. Toch vond ik hieronder ook drie Middelnederlandse fragmenten, waarvan twee van Spiegel historiael-handschriften afkomstig bleken te zijn⁽¹⁾. Beide fragmenten zijn niet zonder belang. Het ene fragment is afkomstig uit een handschrift in drie kolommen, waarvan tot nu toe geen andere fragmenten bekend zijn. Het bevat een

(*) Bij het voorbereiden van deze bijdrage werd mij van vele zijden hulp geboden. Allereerst wil ik de archivarissen en erearchivarissen van het Rijksarchief Antwerpen vermelden, nl. dr. G. Asaert, E. Houtman, A. Bousse en A. Jamees. Zij hielpen mij met de geschiedenis van de fragmenten. Prof. dr. J. Janssens en Prof. dr. J. Reynaert boden mij hulp bij mijn eerste pogingen tot identificatie van de tekstfragmenten. Dr. J. Deschamps komt de eer toe de tekst van het fragment in vier kolommen als een onbekend tekstgedeelte van de Spiegel historiael te hebben herkend. Als commissaris heeft hij een eerste redactie van deze bijdrage van kritische opmerkingen voorzien. J. Biemans, die de tekstoverlevering van de Spiegel historiael als geen ander kent, verstrekte mij inlichtingen over andere fragmenten van de Spiegel historiael, in het bijzonder over het fragment Leiden, UB, Ltk. 177, dat we samen nader hebben bekeken. Hij moedigde mij ook aan om mijn ontdekking bekend te maken.

(1) Het derde fragment bestaat uit twee kleine strookjes perkament, afkomstig uit een lectionarium, dat op paleografische gronden in de veertiende eeuw, mogelijk ca. 1350, dient gesitueerd. Het bevindt zich in de Verzameling Handschriften, nr. 2. Onder dit nummer worden losgemaakte fragmenten bewaard, die afkomstig zijn uit het archief familie de Menten de Horne, dat op het Rijksarchief Antwerpen wordt bewaard.

[p. 272]

tekstgedeelte uit de Eerste Partie. Het andere fragment behoorde oorspronkelijk tot het handschrift in vier kolommen, waartoe ook Leiden, UB, Ltk. 177, het zgn. fragment-Serrure, heeft behoord. Dit fragment is vooral interessant, omdat daarin het einde van de Tweede Partie gedeeltelijk is overgeleverd, een tekstgedeelte dat van elders nog niet bekend was. In dit artikel beperk ik mij tot de codicologische beschrijving van de twee fragmenten en tot de uitgave van het nieuwe tekstgedeelte.

I. Het fragment in drie kolommen

Het fragment bevond zich op het Rijksarchief Antwerpen in de Verzameling Handschriften, nr. 15⁽²⁾. Een aantekening in een moderne hand op de omslag luidt: ‘Perkament, omslag van P.R. [= parochieregister] Merksplas 1604, afkomstig van Pastorij van Merksplas (18 mei 1962)’. Op het fragment zelf staat op de rectozijde in de rechterbovenhoek de volgende aantekening in een 17de-eeuwse hand: ‘Liber mortuorum et coniugatorum ab anno 1604 usque ad 1653, [en bijgevoegd door dezelfde hand] 1635 coniuga [lees coniugatorum]’. Deze aantekening is over een grotendeels onleesbare oudere aantekening geschreven. Daaronder, in de ruimte tussen de tweede en de derde kolom, maakte dezelfde(?) hand een eveneens grotendeels onleesbare aantekening. Rechts onderaan heeft een scribent bij wijze van probatio pennae kringen getrokken. Het perkament heeft duidelijk gediend als omslag voor een lang smal registertje. De rectozijde was daarbij naar buiten gekeerd. Dit blijkt uit de donkere kleur van het perkament op de rectozijde en uit de verticale plooi over het midden van het blad. Op de versozijde is het perkament veel lichter van kleur en minder vuil. De versozijde vertoont lichte vlekken, waarschijnlijk resten van lijm. Uit het onderzoek van de originele parochieregisters van Merksplas op het Rijksarchief te Beveren werd duidelijk dat het fragment als omslag van Parochieregisters Merksplas, inv. nr. 1bis heeft gediend⁽³⁾. Dit blijkt niet alleen uit de afmetingen van het betreffende register, maar vooral uit de resten van blauwe inkt die zich op de papieren omslag bevinden als gevolg van de oorspronkelijke band. Aan de voorkant gaat het om een deel van de lombarde M en een paragraafteken en op de achterkant om een volledige lombarde A. Zoals bij andere hergebruikte stukken perkament was op het blad een stuk papier gekleefd, zodat het geheel een stijve kaft vormde. Het register is 95 mm breed en

(2) De Spiegel historiael-fragmenten hebben ondertussen een nieuwe signatuur gekregen. Ze worden nu beide bewaard in Verzameling Handschriften, nr. 147.

(3) A. Bousse, Inventaris van de doop-, trouw- en begraafboeken bewaard op het Rijksarchief te Antwerpen, Brussel, 1977, p. 61. De parochieregisters van de provincie Antwerpen worden momenteel op het Rijksarchief te Beveren bewaard.

[p. 273]

315 mm hoog. Het is aangelegd geworden in 1604 met voor de overlijdens aantekeningen tot 1653. Het tweede deel bevat de registratie van huwelijken van 1605 tot 1636. Dit komt volledig overeen met de aantekening op het fragment. Van welk handschrift dit fragment afkomstig is en waarom het als omslag van het parochieregister gebruikt is geworden, is niet duidelijk.

Het perkament van het fragment is van goede kwaliteit. Er zijn verscheidene gaatjes in het perkament, maar die zijn waarschijnlijk het gevolg van het latere gebruik als omslag. Nergens zijn de gaatjes dichtgenaaid. De rectozijde van het blad is de vleeszijde. Het fragment is bovenaan 207 en onderaan 206 mm breed en 312 mm hoog. Onderaan en aan de zijkanten is er vermoedelijk perkament weggesneden, maar afgaand op de bladspiegel moeten de huidige afmetingen niet veel kleiner zijn dan die van het oorspronkelijke handschrift ooit zijn geweest.

Het blad is in drie kolommen beschreven. Bovenaan zijn de prikken van de liniëring bewaard gebleven. Onderaan en aan de zijkant moet er perkament zijn weggesneden, want daar zijn er geen prikken te bespeuren. De liniëring met loodstift is zeer verzorgd. Horizontaal zijn er per bladzijde eenenvijftig lijnen getrokken voor vijftig regels tekst. Geen enkele horizontale lijn overschrijdt de afschrijving. Tussen de kolommen loopt de liniëring door. Verticaal zijn drie kolommen afgeschreven, met een hoofdletterkolom van 4 mm, door een ruimte van 1 mm van de rest van de regel gescheiden. De prikken geven enkel het begin en het einde van de tekstkolom aan, zodat er dus zes in totaal zijn. De overige verticale lijnen lopen zonder prikken evenwijdig met de andere. De hoofdletters bij het begin van een regel zijn steeds keurig binnen de hoofdletterkolom geschreven. Uitzonderingen hierop zijn de wat grotere hoofdletters op de bovenste regel van elke tekstkolom en de gekleurde lombarden bij het begin van een nieuw kapittel. Meermalen waren de kolommen te smal en diende de kopiist het einde van de versregel buiten de kolom te schrijven. Soms zijn de laatste woorden van het vers dicht bij elkaar geschreven. Viermaal bevindt de laatste lettergreep zich boven de regel. Eenmaal is de nummering van een kapittel onder de regel geschreven.

Over de opbouw van de oorspronkelijke codex is niet veel te zeggen. Aan het fragment moeten ongeveer 15.000 regels uit het begin van de Eerste Partie zijn voorafgegaan. Met de gegeven opmaak zou dit fragment dus fol. 50 kunnen geweest zijn. In de rechterbovenhoek van de rectozijde staat tussen de prikgaatjes van de tweede tussenmarge een 16de-eeuwse(?) aantekening: ‘1’. Dit zou een foliëring kunnen zijn, maar waarschijnlijk maakt dit toch deel uit van de grotendeels onleesbare notitie die er vlak onder staat. Hoe het handschrift verder was opgebouwd, is niet uit te maken. Het fragment vertoont geen sporen van custoden of recla-

[p. 274]

men. J. Biemans deelde mij mee dat er hem geen fragmenten bekend zijn, die uit hetzelfde handschrift afkomstig zijn.

Het schrift is een littera textualis uit de eerste helft van de veertiende eeuw. De kopiist heeft haast uitsluitend in het begin van een vers van hoofdletters gebruik gemaakt. Uitzonderingen daarop zijn enkele plaatsen, waar hij de naam Cipio met een kapitaal geschreven heeft. De hoofdletters in het begin van de eerste regel van elke kolom zijn iets groter dan die in het begin van elk vers. De i's zijn aangestreept. Om de tekst binnen de kolom te kunnen schrijven heeft de kopiist veelvuldig gebruik gemaakt van afkortingen, zoals de nasaalstreep, de krul voor r met klinker en bovengeschreven klinkers. Interpunctie komt nauwelijks voor. Punten zijn vooral gebruikt om Romeinse cijfers aan te geven. Slechts op enkele plaatsen zijn verbeteringen aangebracht door een contemporaine hand, misschien dezelfde als de schrijfhand.

In het bewaarde fragment is gebruik gemaakt van drie hulpmiddelen om de tekst te structureren. Het begin van elk kapittel is aangegeven door een rood opschrift, gevolgd door een Romeins cijfer. De daaropvolgende regel begint telkens met een lombarde. Tussen het einde van een kapittel, het rode kapittelopschrift en de eerste versregel van het volgende kapittel zijn geen regels opengelaten. Bij elke lombarde bevindt zich een representant. Vijf lombarden zijn twee regels hoog en één lombarde, een I, vier regels. De lombarden zijn afwisselend rood en blauw en respectievelijk met blauwgrijs en rood penwerk versierd. Tenslotte zijn enkele versregels met een paragraafteken gemarkeerd. Ook de paragraaftekens zijn afwisselend rood en blauw.

Het fragment bevat Eerste Partie, Boek V, kapittel 31, vv. 61-kapittel 36, vv. 20⁽⁴⁾. Het vertoont soms betere lezingen dan de uitgave van De Vries en Verwijs. De varianten zijn vooral redactioneel van aard. De eigennamen zijn af en toe correcter dan in de voornoemde uitgave.

(4) Vergelijk de uitgave van M. de Vries, E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel historiael met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem, dl. 1, Leiden, 1863, pp. 203-207.

II. Het fragment in vier kolommen

Het fragment berustte op het Rijksarchief Antwerpen in de Verzameling Handschriften, nr. 40. Onder dit nummer bevinden zich losgemaakte perkamenten fragmenten, afkomstig uit de nalatenschap-J.B. Stockmans. Het fragment in kwestie, dat blijkbaar als omslag van een register heeft gediend, moet echter later zijn toegevoegd, zoals uit een aangehecht

[p. 275]

briefje blijkt. Volgens de aantekening hierop zou het blad afkomstig zijn uit: ‘K.A. [= kerkarchief] Oostmalle’. In het parochiearchief van Oostmalle bevindt zich echter geen enkel register, waarvan dit blad als omslag kan hebben gediend. Ook het nakijken van de verzameling parochieregisters en het oudgemeentearchief van Oostmalle leverde niets op⁽⁵⁾. Navraag bij voormalige archivarissen van het Rijksarchief te Antwerpen bracht eveneens geen licht in deze zaak. Hieruit besluiten dat het fragment niet uit het parochiearchief van Oostmalle afkomstig is, is enigszins voorbarig. Bij gebrek aan nadere gegevens kunnen we slechts concluderen dat het niet als omslag gediend heeft voor een van de registers in het parochiearchief. Het zou tot dit archief kunnen behoord hebben als een los stuk en kort na de aankomst op het Rijksarchief bij de andere fragmenten in de handschriftenverzameling zijn ondergebracht. Een andere mogelijkheid is dat de aantekening op het aangehechte briefje geen betrekking heeft op dit blad en het fragment heeft gediend als omslag voor een register uit een ander archieffonds. Ook kan het zijn dat het fragment wel deel uitmaakte van de Verzameling Stockmans maar dat het briefje eigenlijk hoort bij een ander fragment in dezelfde portefeuille.

Het blad heeft gediend als omslag voor een register met harde kaft. Het fragment is in het midden in tweeën geplooid. De randen van het blad zijn om de platten gevouwen geweest. De hoeken van het blad zijn schuin afgesneden om het omplooien te vergemakkelijken. Om de omslag op zijn plaats te houden, is het perkament waarschijnlijk vastgekleefd. Dit blijkt uit papierresten op die zijde van het perkament die naar binnen was gekeerd. Het register moet 170 mm breed, 225 mm hoog en 15 mm dik geweest zijn. Aan de platten waren lederen koordjes bevestigd, waarmee het register kon worden dichtgeknoopt. Als gevolg hiervan zijn er acht gaatjes in het perkament. Onderaan zijn nog stukjes touw bewaard. Hier en daar is er door die gaatjes licht tekstverlies ontstaan. Latere aantekeningen op het perkament zijn er nauwelijks. Op de versozijde staat ter hoogte van de oorspronkelijke band een nauwelijks leesbaar rekensommetje in een hand van ca. 1700. Daaronder heeft een moderne hand in potlood enkele rekensommetjes gemaakt.

Het fragment omvat iets meer dan één vierde van een dubbelblad, nl. de onderste helft van het tweede blad van een dubbelblad. Links is de plooi

(5) Het parochiearchief van Oostmalle is op 15 mei 1963 naar het Rijksarchief te Antwerpen overgebracht, te zamen met de parochieregisters van Oostmalle. Vermeldenswaard is dat Parochieregisters Oostmalle, inv. nr. 3, 4 en 5, als omslag perkamenten middeleeuwse fragmenten bevatten, afkomstig uit liturgische handschriften. Nr. 5, dat ook neumennotaties heeft, moet op basis van de paleografische kenmerken in de 13de eeuw of ten laatste vroeg in de 14de eeuw gesitueerd worden.

[p. 276]

van de oorspronkelijke binding nog te zien met daarnaast nog een lange strook tekst, telkens echter maar ongeveer een halve versregel bevattend. Het fragment is 395 mm breed en 260 mm hoog. Vermoedelijk mat het blad oorspronkelijk [480] bij 340 mm. De bladspiegel is 275 mm breed en [370 mm hoog. In de buitenmarge van het blad zijn de prikken voor de liniëring bewaard gebleven. In de benedenmarge bevinden zich geen prikken. De liniëring is niet meer zichtbaar.

Het blad is beschreven in vier kolommen. Door vergelijking met de uitgegeven tekst van de Spiegel historiael is het mogelijk om het aantal regels per kolom te berekenen. Hiertoe kan echter alleen het begin van het fragment dienen, nl. het smalle strookje met de halve versregels. De tekst van het fragment is immers afkomstg uit het Zevende Boek van de Tweede Partie, waarvan het einde niet is overgeleverd. Het grote stuk tekst is nu net afkomstig uit het einde van het Zevende Boek en bevat een tot nu toe niet gekende passage. Op de rectozijde van het strookje met halve versregels staan uit Tweede Partie, Boek VII, kapittel 12, de vv. 129-166. De versozijde bevat uit hetzelfde boek, kapittel 17, v. 112 tot kapittel 18, v. 19. Het aantal tussenliggende regels laat zich berekenen als 8 + 134 + 56 + 84 + 134 + 111 versregels + 13 rubrieken = 532 regels. Hieruit volgt dat er zich op de verdwenen bovenste helft van het blad gemiddeld 40,85 regels hebben bevonden ofwel 82 regels per kolom, aannemend dat een enkele maal een versregel over twee regels werd geschreven.

Uit de afmetingen, het aantal regels per kolom en het schrift blijkt dat het fragment tot dezelfde codex als het Leidse fragment heeft behoord. Op basis van de codicologische kenmerken van de twee fragmenten is het mogelijk meer te weten te komen over dit handschrift. Met behulp van de tekstuitgave valt te berekenen hoeveel regels er tussen de ene en de andere helft van het dubbelblad ontbreken.

laatste verzen kap. 18:	55
kap. 19 tot 48:	2814 versregels + 30 rubrieken
begin kap. 49: (meer dan)	216 versregels + 1 rubriek
kap. 50 t.e.m. 62:	23 rubrieken + (geschat) 2158 versregels
begin kap. 63:	1 rubriek + (geschat) 26 regels
totaal:	5323 regels

Het aantal versregels voor kap. 50 tot 63 is berekend op basis van een gemiddelde van 93,8 verzen per kapittel. Deling van het totaal aantal tussenliggende regels (5323) door het aantal regels per dubbelblad (1312) geeft 4,057 tussenliggende dubbelbladen. Rekening houdend met eventuele fouten in de schatting van het aantal versregels per kapittel, is de uitkomst van deze berekening als zeer nauwkeurig te beschouwen. Dat de schatting veeleer aan de hoge kant is, komt voort uit het feit dat in

[p. 277]

dit handschrift het Zevende Boek drie kapittels meer telde dan in de inhoudstafel van het Weense handschrift⁽⁶⁾. Dit was vermoedelijk slechts een kwestie van opmaak, waarbij enkele lange kapittels gewoon in tweeën werden gesplitst. Ik denk dat ik op basis van deze berekening zonder veel aarzeling mag stellen dat er zich tussen de twee helften van het huidige dubbelblad nog vier dubbelbladen of acht folia hebben bevonden.

Over de plaats van het Antwerpse fragment in de oorspronkelijke codex is nog meer te zeggen. Vooreerst was het dubbelblad waartoe het fragment heeft behoord, hoogstwaarschijnlijk het buitenste diploma van de katern. Een katern bestaat immers gewoonlijk uit niet meer dan vijf dubbelbladen. Een bijkomend argument wordt geleverd door een oorspronkelijke aantekening in de benedenmarge van de versozijde ter hoogte van het begin van de tweede kolom. In zwarte inkt staat daar het twee regels hoge Romeinse cijfer: ‘XV’. Dit is ongetwijfeld een katernnummering. In dat geval is het huidige fragment het buitenste bifolium van de vijftiende katern geweest. Ik neem bovendien aan dat deze katern meteen ook de laatste katern was van de oorspronkelijke band. Hierop wijst het feit dat de kopiist op de laatste pagina het grootste gedeelte van het perkament blanco heeft gelaten. Wanneer we het laatste kapittelopschrift in het bewaard gebleven stuk tekst vergelijken met de inhoudstafel - zoals die in het Weense handschrift is overgeleverd - blijkt dat het hier gaat om het laatste kapittel van Boek VII van de Tweede Partie⁽⁷⁾. Dit kapittel eindigde in de bovenste helft van de tweede kolom. De rest van de pagina, nl. de onderste helft van de tweede kolom en de volledige derde en vierde kolom, is door de scribent blanco gelaten.

Om meer te weten te komen over de opbouw van de oorspronkelijk codex, waartoe het Antwerpse en het Leidse fragment behoord hebben, is het nodig beide fragmenten in een zinvol geheel te plaatsen. Het Leidse fragment bevat een tekstgedeelte uit Boek VI van de Tweede Partie en moet dus het Antwerpse fragment in de codex zijn voorafgegaan⁽⁸⁾. Enkele aantekeningen in de bovenmarge zijn door Lieftinck en na hem

(6) Vergelijk F. von Hellwald, M. de Vries, E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel historiael. Tweede partie bewerkt door Philip Utenbroeke, Leiden, 1879, p. 430.

(7) F. von Hellwald, M. de Vries, E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel historiael. Tweede partie bewerkt door Philip Utenbroeke, Leiden, 1879, p. 430. De nummering van de kapittels in beide handschriften komt niet overeen, cf. supra.

(8) Over dit fragment zie J. Deschamps, ‘De fragmenten van twee handschriften van de “Spiegel Historiael” in vier kolommen’, in: Hulde-album Prof. Dr. J.F. Vanderheyden, Langemark, 1970, pp. 51-79; J.A.A.M. Biemans, ‘Nieuwe fragmenten van handschriften van de “Spiegel historiael” in vier kolommen’, in: TNTL, 99 (1983), pp. 1-24.

[p. 278]

door Deschamps ten onrechte als de oorspronkelijke foliëring geïnterpreteerd. Biemans heeft scherpzinnig opgemerkt dat het moet gaan om de aanduiding ‘II Pars, Liber VI’, die grotendeels onleesbaar is⁽⁹⁾. Daarom kunnen deze aantekeningen voor de reconstructie van de oorspronkelijke codex geen informatie opleveren. In de veronderstelling dat er zich tussen het Leidse fragment en het Antwerpse ongeveer 2700 regels bevonden hebben, reken ik op ongeveer vier tussenliggende bladen. Vier bladen van acht kolommen van elk 82 regels bevatten samen 2624 regels, minder dus dan het geschatte aantal tussenliggende regels. Om hierover meer te kunnen zeggen, is het nodig iets te weten over de opmaak van het handschrift, in het bijzonder over de manier waarop de scribent Boek VII begon. In de berekening is er een verschil van 80 à 90 regels⁽¹⁰⁾ tussen het aantal regels, geschat op basis van de editie De Vries en Verwijs, en het maximum aantal mogelijke regels in het geval van vier tussenliggende bladen. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat degene die verantwoordelijk was voor de opmaak van het handschrift, onder invloed van de opmaak van de Eerste Partie de inhoudstafel van de afzonderlijke boeken in de Tweede Partie, die in de legger van de editie van De Vries en Verwijs vooraan in elk boek staan, ook in de Tweede Partie vooraan heeft samengebracht. In dat geval komt het aantal regels en het mogelijke aantal regels op basis van vier bladen overeen uit.

Hoe het handschrift er verder precies uitzag, valt niet uit te maken. Uitspraken hierover zijn min of meer speculatief. Bij een zeer verzorgde codex als deze, kunnen we ervan uitgaan dat de opbouw van het handschrift regelmatig, althans goed gepland was. Als de regel van Gregory is gevolgd, moet bij de opmaak van het handschrift - ingeval van een regelmatige katernopbouw - het Leidse fragment ofwel het eerste blad van het tweede dubbelblad van een ternio of het tweede blad van het middelste dubbelblad van een quinio zijn geweest. Nu bevat het Leidse fragment een aantekening, die meer informatie kan geven over de opbouw van de oorspronkelijke codex. In de benedenmarge van de rectozijde staat met rode inkt onder de vierde kolom in een cursieve hand: ‘ki’ of ‘kj’. Dit wijst op een systeem van nummering, waarbij elke katern met een letter werd aangeduid, en binnen de katernen de bladen met Arabische of Romeinse cijfers werden genummerd⁽¹¹⁾. Als die interpretatie van de aantekening juist is, gaat het waarschijnlijk om een systeem, waarbij de nummering werd uitgevoerd per dubbelblad i.p.v. per

(9) Brief dd. 12/12/92.

(10) Op te merken is dat in het handschrift waaruit het Antwerpse fragment afkomstig is, boek VII 69 kapittels telde.

(11) J. Lemaire, Introduction à la codicologie, Louvain-la-Neuve, 1989, pp. 65-67.

[p. 279]

blad, zodat enkel de eerste helft van elke katern werd genummerd. In het Antwerpse fragment, dat een blad is uit de tweede helft van een katern, komt die nummering immers niet voor. Deze interpretatie van de aantekening in het Leidse fragment kan ik echter moeilijk in overeenstemming brengen met de vaststelling dat dit fragment waarschijnlijk afkomstig is uit de veertiende katern van de oorspronkelijke codex. De nummering ‘ki’ verwijst normaliter naar het eerste (dubbel)blad van de tiende katern.

Naar de voorafgaande katernen kan ik - gezien de schaarse en deels tegenstrijdige informatie - slechts gissen. Het ligt voor de hand dat de codex minstens de gehele Tweede Partie van de Spiegel historiael bevatte. Gezien de situering van de twee fragmenten in de veertiende en de vijftiende katern, vermoed ik dat de codex eveneens de volledige Eerste Partie bevatte. Dat betekent dat de katernen 1 tot en met 14 ongeveer 68.000 regels omvatten. Deze schatting geeft aan hoe dik de totale codex en dus ook de katernen 1 tot en met 14 kunnen geweest zijn. Een codex, opgebouwd uit uitsluitend quinionen, is bijvoorbeeld onmogelijk, omdat het aantal voorafgaande bladen - en daardoor ook het mogelijke aantal regels - dan veel te groot zou geweest zijn. Zo'n codex van 15 quinionen zou 150 folia geteld hebben en meer dan 124.000 regels hebben bevat. Ook een regelmatige codex, samengesteld uit 14 quaternionen en een quinio op het einde, zou te groot geweest zijn voor de tekst van de Eerste en de Tweede Partie. Hieruit moet ik dus afleiden dat het gedeelte van de codex met de katernen 1 tot en met 14 niet regelmatig was, in die zin dat er tenminste twee soorten katernen werden gebruikt. Het meest waarschijnlijk lijkt mij - maar bewijzen kan ik niets - dat de codex, afgezien van de laatste katern, uit een aantal quaternionen en een beperkt aantal ternionen of binionen was samengesteld⁽¹²⁾. Mogelijk werden de ternionen of binionen gebruikt bij het einde van de Eerste Partie en het begin van de Tweede Partie. Dit zou de kopiist in staat hebben gesteld de Eerste Partie op het laatste blad van een katern te beëindigen en de Tweede Partie op een nieuwe katern aan te vangen.

Zolang geen betere verklaring is gevonden voor de codicologische kenmerken van het Leidse fragment en de plaats van dit fragment binnen de oorspronkelijke codex, blijft elke reconstructie van het oorspronkelijk handschrift in zekere mate hypothetisch. Op basis van de bovenstaande berekeningen lijkt mij het volgende evenwel plausibel. Het Leidse fragment en het Antwerpse fragment zijn allebei afkomstig uit hetzelfde handschrift, waarvan het eerste deel de Eerste en de Tweede Partie van

(12) De volgende combinaties voor de katernen 1 tot en met 14 zijn wiskundig gezien mogelijk: 5 quinionen en 9 ternionen, 8 quinionen en 6 binionen, 12 quaternionen en 2 binionen, 10 quaternionen en 4 ternionen.

[p. 280]

de Spiegel historiael omvatte. Dit eerste deel bevatte waarschijnlijk 114 folia, verdeeld over een aantal katernen van 4 dubbelbladen, een klein aantal katernen van 2 of 3 dubbelbladen en een afsluitende vijftiende katern van 5 dubbelbladen. Het Leidse en het Antwerpse fragment zijn dan respectievelijk afkomstig uit de veertiende en de vijftiende katern. Het Leidse fragment zou dan fol. 100 en het Antwerpse fragment fol. 105 en 114 zijn geweest. Daar de kopiist de laatste pagina grotendeels blanco liet, waren de Eerste en de Tweede Partie mogelijk in één band ingebonden. Waarschijnlijk behoorde die band tot een stel van twee of drie boekdelen, die te zamen de gehele Spiegel historiael omvatten.

Het Leidse en het Antwerpse fragment zijn door dezelfde hand geschreven. Vooral vergelijking van de hoofdletters geeft hierin uitsluitsel. Typisch is de a met een verticale aanzethaal, de kapitaal d (i.p.v. een unciale d), de twee soorten t (rond en hoekig), de verdubbelde s, en de j met een verdikking links in het midden van de schacht. Voor de letter h in het begin van een regel gebruikt de kopiist nooit een hoofdletter. De kopiist heeft weing gebruik gemaakt van afkortingen. Als afkortingen gebruikt hij bijna uitsluitend de nasaalstreep en de krul voor de letter r met klinker. Door het zuinige gebruik van afkortingen maakt het handschrift een rustige en verzorgde indruk. Lieftinck en Deschamps dateerden het schrift op basis van het Leidse fragment ca. 1400. Samen met Biemans zou ik het veeleer rond het midden van de veertiende eeuw of zelfs vroeger willen plaatsen.

De kapittels zijn voorafgegaan door een rood opschrift, gevolgd door een kapittelnummer in Romeinse cijfers. De eerste versregel van een kapittel begint met een lombarde van twee regels hoog, afwisselend rood en blauw. De rode lombarden zijn met blauw penwerk versierd. De inkt die voor de blauwe lombarden werd gebruikt, was blijkbaar van een andere samenstelling, want de inkt van het penwerk is naar groen verkleurd en die van de lombarden heeft zijn kleur behouden. De blauwe lombarden op dit fragment vertonen geen penwerk. Op het Leidse fragment zijn de blauwe lombarden vergezeld van rood penwerk. Als we met de lombarden in de niet bewaarde bovenste helft van de pagina rekening houden, is de afwisseling tussen rood en blauw in dit fragment niet regelmatig. Cursieve representanten zijn links van de lombarden nog gedeeltelijk zichtbaar.

In het Antwerpse en in het Leidse fragment bevinden zich geen paragraaftekens. Wel staan er links van de kolom soms twee puntjes als representanten voor aan te brengen paragraaftekens.

In de eerste helft van het Antwerpse fragment, nl. op het eerste blad van de quinio, zijn de hoofdletters in de hoofdletterkolom apart rood doorstreept. In de tweede helft van het Antwerpse fragment, alsook in het

[p. 281]

Leidse fragment, zijn de hoofdletters in de hoofdletterkolom ondoorstreept gebleven.

III. Tekstuitgave

Ik heb geopteerd voor een diplomatische uitgave van het grote tekstgedeelte van het fragment in vier kolommen. Deze tekst omvat het einde van de Tweede Partie en was tot nog toe onbekend. Het tekstgedeelte in het begin van dit fragment is zeer onvolledig en is bovendien reeds uitgegeven naar het Weense handschrift (cf. supra).

Sommige letters in de tekst zijn verdwenen, doordat er zich als gevolg van het gebruik als omslag kleine gaatjes in het perkament bevinden. Letters die door mij aangevuld zijn, staan tussen vierkante haken. De representanten van paragraaftekens zijn door paragraaftekens weergegeven. Doordat enkel de onderste helft van het blad bewaard is gebleven, ontbreken er tussen de tekstgedeelten telkens veertig regels, een stuk dat ongeveer even lang is als de stukken die hier worden uitgegeven. Daardoor is de betekenis van de tekst niet altijd duidelijk. Als gevolg hiervan komen ook onvolledige verzen en zinnen voor. Een vergelijking met de Latijnse tekst van het Speculum historiale is hier zeker aangewezen. Bij Vincentius van Beauvais is de overeenkomstige tekst te vinden in Pars II, liber XVI, cap. 93-100. Omdat de reconstructie van dit tekstgedeelte op basis van het fragment in zekere mate op hypothesen moet steunen, heb ik van tekstcommentaar of woordverklaring afgezien. Wel heb ik, rekening houdend met de rijmparen in de omliggende tekstgedeelten en in vergelijking met de Latijnse tekst van Vincentius van Beauvais, aangegeven waar in de niet bewaarde tekstgedeelten nieuwe kapittels beginnen. De folionummers zijn hypothetisch en op de bovenstaande berekeningen gebaseerd. In de kapittels waarvan het begin niet is overgeleverd, heb ik de verzen doorlopend genummerd, maar de nummers tussen vierkante haken geplaatst.

(fol. [114] r^o, kol. 1)

[...]^(a)
Monec sone leet die sterte mine
Gramscap nie in ghere maniere
So ist goet sijn goedertiere

(a) Het volgende tekstgedeelte behoort blijkens de inhoudstafel van boek VII tot het kapittel: Van gramscap te wachtene.

[p. 282]

 

¶ Een abt ian vraghede enen andren

[5]

Die .xi. iaer hadde ghehad sijn wandren

 

Buten allen lieden inder woestine

 

Wat hi micte dat profijt sine

 

Die sonne sach mi eten nie

 

Sprac hi ende ian sprac no gram mie

[10]

¶ Een monec plach dicken gram te sine

 

Ende liet daer om der moneke mine

 

Ende ghinc wandren allene

 

Om te hebben gramscap ghene

 

hem sturte eens sijn water uat

[15]

Ende hi uollede weder dat

 

Noch sturte het; ende noch daer nare

 

Doe wart hi zeker wel gheware

 

Dat die viant dat al wrochte

 

Die hem gramscap te uoren brochte

[20]

Doe keerde hi daer hi was te uoren

 

Ende warp uan hem alden toren.

 

¶ Een oude seghet een monec sal

 

Den goeden iachthont slachten al

 

Die als hi den hase versiet

[25]

Jn sijn lopen ontsiet niet

 

Voer hi den hase heuet gheuaen.

 

Dus soude den monec niet weder staen

 

Als hi dat cruce wel vername

 

Voer hi ten ghecruusten quame

[30]

hine soude sijn lopen niet laten werren

 

Om gheen verdriet om gheen vererren.

 

[rubriek] Vanden ghetemperden te versmaden .lxiiij

 

Een^(a) broeder was ter onsuuerheit

 

Becuert dat hi heuet gheseit

 

Jn biechten enen ouden.

 

Diene sere heuet ghescouden.

5

So dat hi uel in wan hopen.

 

Ende es vten cloestre ghelopen.

 

¶ Bi gods wille ghesciede het dus

 

Dat die abt apollonius

 

Quam te desen die hem vraghet

10

Watten vten cloostere iaghet

(a) Een rode lombarde met blauw penwerk.

[p. 283]

(fol. [114] r^o, kol. 2)

[...]

Ende haelden haren broeder weder

¶ Een oude seghet siestu iemen neder

Vallen bider sonden ghewout

Ne lech op dien ghene scout

Maer op den ghenen d[iet] verwi[nt]

Ende sech wee mi dese es ghescint

Sijns dancs also als ic ben

Ende bewene di ende hen

En soec helpe anden hoghen.

Want wi wale warden bedroghen

¶ Pastor die abt seghet

Wiltu in rusten sijn gheweghet

Jn allen zaken segghende stic

Te di zeluen wie ben ic

Ende niemen ne iugiere

None hebbe onwaerd inghere maniere

¶ Priester hiet enen broeder gaen

Vte sire cellen die hadde mesdaen.

So moet ic dat zelue doen.

Sprac die abt Bessarioen.

Want ic een sondare ben

Des so moetic gaen met hen.

[rubriek] Van quaden begripe lxv.

Een^(a) broeder te wetene begheerde

An abt pennen van groter waerde

Dat hi hem des gheue raet

hoe hi bescuwe te segghen quaet

Best van sinen euen kerstijn

Dus was die antworde sijn

Jc ende sijn naeste sijn vormen .ij.

Als ic mine vorme bescouwe mee.

Dan dandre ende si mi dan dinct

Dat su van sconeit es gheminct

So sal mijns broeder vorme sijn

Scone in die oghen mijn

Maer can ic niet sien an mi

Ene dinc die lelic si

Jc sal an minen broeder sien

(a) Een blauwe lombarde.

[p. 284]

 

Dat ic te lachterne sal plien

 

Jc ne sal van niemen segghen quaet

 

Begripic mijns selues daet

 

¶ Pastor seghet in alre stonde

20

(fol. [114] r^o, kol. 3)

[...]^(a)

So dat hine mere nacht dede

Vallen in die onsuuerhede

Doe sprac op die quade sathan.

Ende helsede den ghenen dan.

Ende [set]te hem op thoeft sine crone

Ende seide hi hadde ghewrocht wel scone.

¶ Sente Panthonius seide dese wort

hi hadde die duuele dicken ghehort

Spreken van haerre quader art

Die si togheden ten ghenen waerd

Die gode dienden ende alre meest

Daden si ten moneken hare uolleest

So dat daer een seide ic vechte an

Enen al te harden man.

Want welke tijt dat icken cure

Valt hi met versuchtene zure

Ter beden ende so moetic vlien

Met groter confusen van dien

¶ Een ander sprac ic hebbe in handen.

Enen die wel ontfaet mijn vanden

Jc makene gram in meneghen doene

Ende traech in orisoene

Als hi sine zalme lesen soude

Doe icken slapen also houde

¶ Een oude seghet hen comen niet

Die vlieghen anden pot die siet

Maer inden lawen dat si vallen.

Ende bevulen al met allen.

Die duuele na die maniere

Den monec ontsteken met gods viere

(a) In de bovenste helft van deze kolom moet het zesenzestigste kapittel beginnen. Volgens de inhoudstafel had dit als hoofding: Van der duvele temptatie.

[p. 285]

 

Vlien ende si uolghen naer

 

Den lawen ende maken onclaer

 

[rubriek] Vandes vleisces temptatie .lxvij.

 

Het^(a) soude met handen siere moeder

 

Ouer ene beke helpen .i. broeder

 

Die met sinen clede sine hande bewant

 

Die moeder vraghedem thant

5

Twi hijt dade hi seide tote hare

 

Dat wijfs lechame al vier ware

 

Want als ic quame ane di

 

Andre wijf quamen te voren mi

 

¶ Een helighe abedesse hiet sare.

10

(fol. [114] r^o, kol. 4)

[...]

Die ionghelinghe die ghe[.]e[.]e^(b)

Die dat wijf daer senden wouden.

Om te verdulne den ouden.

Su hads hem oec belof ghedaen.

Den ouden vraghet si om haer saen.

hi^(c) seide siet hoe heuet verbrant

Mine vingre die dochter vanden viant

Siet waer su slaept als sise begonden.

Ontwecken ende nopen hebsise doot vonden.

Maer onse here heuet haer ghegheuen

Bides goets mans bede haer leuen

Ende soe quam ten goeden ende

Ende menech diet bekende

¶ Een monec ghedoghede grote pine

Vander luxurien venine

Ende quam dicken tote enen goeden

Ouden dien hi bat met oetmoeden

Dat hi vor hem dade sine bede.

Dat die goede man gherne dede

Ende dicken es dit ghesciet

Ende als die goede man versiet

(a) Het rode lombarde met blauw penwerk.

(b) ghe[.]e[.]e twee letters langs de bovenrand van het blad onleesbaar.

(c) hi beginletter niet in de hoofdletter kolom omwille van uitlopende regel in de vorige kolom.

[p. 286]

 

Dat die ander bleef also vort

 

Ende god sine bede niet ne hort

 

Des ward hi droeue harde sere

[25]

Nachts vertoghedem onse here

 

Want ghenen monec sittende hi bekent

 

Ende quade gheeste hem omtrent

 

Jn messeliker wiue ghedane

 

Daer die monec ghenoechte nam ane

[30]

Ende gods enghele sach hi al bloot

 

Te hem waert toghen onwaerde groot

 

Dat hi niet ne uel ter bede

 

Die goede man versach tier stede

 

Dat des monecs rokeloosheit

[35]

hem dat quaet al heuet bereit

 

hier na sprac die goede man.

 

Aldus ghenen monec an.

 

Broeder hen mach niet ghescien

 

Dat di onsuure pense vlien

[40]

Altoos bi enechs menscen bede

 

Dune wilt pinen ende bidden mede

 

Of die zieke onganser spise

(fol. [114] v^o, kol. 1)

[...]^(a)

¶ Orosius maect ons bekent

Rowe tegle es quaet fundament

Maer gheheel met groten viere

Die heuet wel des steens maniere.

¶ Sirus seghet die sonder leuet

Temptatie andie sonde hi cleuet

¶ Agathon die abt goet

Ons dit te verstane doet

Hen es passie ghene so fel

Als betrouwen alte wel.

[rubriek] Van boeten alte wel .lxix.

Een^(b) broeder vraghede enen ouden vroet

Wat hem best te doene stoet

Want vule ghepense name hem tleuen

(a) In de bovenste helft van deze kolom moet het achtenzestigste kapittel beginnen. Volgens de inhoudstafel had dit als hoofding: Van der nutscap der temptatien.

(b) Een blauwe lombarde.

[p. *1]

Fig. 1: Rijksarchief Antwerpen, Verzameling Handschriften, nr. 147. Fol. [114] r^o, met gedeelte van fol. [105] v^o. - Schaal: 84/100.

[p. *3]

Fig. 2: Rijksarchief Antwerpen, Verzameling Handschriften, nr. 147. Fol. [114] v^o, met gedeelte van fol. [105] r^o. - Schaal: 84/100.

[p. 287]

 

Die oude heuet dus raet ghegheuen

5

¶ Als een wijf wille spenen haer kint

 

Neemt su dat su bitter vint

 

Ende smaert hare borst daermede.

 

Als tkint wille sughen na sine zede.

 

Ende het die bitterheit heuet beseuen.

10

So wille het die borst begheuen

 

Du doe dus als di comt in

 

Quaet ghepens smere dinen sin

 

Met pensene om die bitter doot

 

Ende om die tormente groot

15

Die men om sonden moet ontfaen.

 

Di sal al quaet ghepens vergaen.

 

¶ Een oude seghet na die maniere

 

Dat scuwen ghevenijnde diere

 

Dese bittre crude sterc

20

Also verdriuen dit wel marc

 

Alle ghepense van vuulheden.

 

Vasten met uerenster beden.

 

¶ Abt penne die seghet also.

 

Die duuel es niewer af so vro

25

Als dat een sine ghepense quade

 

Niet openbaerd in goede rade

 

¶ Die abt euagrius hi seghet

 

Sin die in dolinghen leghet

 

Die brinct weder in goeder stede

30

Lesen. waken ende ghebede

 

Vuul bernende bagaren.

(fol. [114] v^o, kol. 2)

[...]