Logo DBNL
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1992 (1992)

Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1992

(1992)– [tijdschrift] Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Technische Middelnederlandse recepten uit de late vijftiende eeuw
door W.L. Braekman

Inleiding

In de Wellcome Historical Medical Library te Londen wordt een papieren handschrift bewaard dat voor de Nederlandse artes-literatuur uit de middeleeuwen van zeer groot belang is. Dit is niet alleen zo wegens de omvang (251 bladen), maar ook door de grote verscheidenheid van korte en uitvoerige teksten, waarvan verscheidene alleen in dit manuscript tot ons gekomen zijn.

De codex (MS. 517) dateert uit de late vijftiende eeuw en de samensteller is onbekend. Misschien was het een zekere Joannes Alphensis, Johannes van Alphen, van wie de naam voorkomt op fol. 1r in een hand die gelijktijdig is met die welke de teksten heeft geschreven. Mogelijk is het ook Jan Meesten, wiens naam onder de zoëven genoemde staat(1). In het handschrift komen een aantal losse notities voor die uitsluitend betrekking hebben op gebeurtenissen in Noord-Nederland. Het is dus waarschijnlijk dat dit manuscript daar geschreven werd en de taalkenmerken bevestigen dit. Op fol. 250v wordt een ‘Magister Wilhelmus’ vermeld, ‘opten hoeck vande hoich weerde ende is een barbier’.

De inhoud bestaat hoofdzakelijk uit Latijnse, alchemistische, technische en medische teksten(2), maar omvat eveneens een groot aantal Middelnederlandse technische recepten van zeer gevariëerde inhoud, en magische experimenten in het Latijn en in het Middelnederlands(3).

Reeds herhaaldelijk heb ik gedeelten van deze inhoud in afzonderlijke bijdragen bekendgemaakt(4).

Uit de vele technische recepten heb ik een aantal, die betrekking hebben op het verven van stoffen en andere substanties, eveneens reeds uitgegeven(5).

Hierna volgen de overige Mnl. recepten uit dit handschrift die in de zoëven genoemde selectie geen onderkomen hadden gevonden. Ze zijn van zeer uiteenlopende aard, zoals uit het inhoudsoverzicht zal blijken. Toch is er een groep, de talrijke manieren om lazuur-blauw te maken, die opvalt wegens zijn uitvoerig karakter (nr. 24, samen met nr. 15, 19, 20 en 47). Tenslotte dient nog even de bijzondere aandacht gevestigd te worden op de drie tekstjes (nrs. 33-35) die niet van technische of alchemistische aard zijn, maar dienen om een gezelschap te vermaken op een vreemde, naar ons gevoel weinig aantrekkelijke manier.

Met de hiernavolgende uitgave zijn alle Mnl. recepten die in dit alleszins merkwaardig handschrift voorkomen, nu gemakkelijk toegankelijk en voor verdere studie beschikbaar.

Inhoudsoverzicht

1.Item om liim te maken van harts hoern...
2.Item om liim te maken daermen steen of glas mede limen mach
3.Item om gout te malen
4.Glas maect aldus reyne
5.Om te maken flos eris
6.Item noch een ander
7.Calcis ouorum maect men dus
8.Item opus ad solem
9.Om elixir ad rubeum te maken
10.Om een gegoten wit te maken
11.Aldus vergult men een dinc
12.Noch
13.Om te maken roet leder
14.Item
15.Lazuer te maken
16.Om te maken cinoper
17.Cinoper suldi dus tempern
18.Om alrehande uerwe te verkeren in die verue van goude
19.Item soect ghi te maken goet ende precioes lazuer
20.Item wilmen lazuer tempern
21.Item aldus maectmen ambram
22.Oec maectmen ambram andersins
23.Om te maken miscum
24.Van lazuer
a)Dit is ene maniere om te maken dat vorseit pastillum
b)Hoe men dat lazuer wttrecken sal
c)Vanden anderen lazuer
d)Ende na den eersten maniere wort hi aldus
e)Andersins ten seluen
f)Noch een ander pastillum ten seluen
g)Dits ene maniere lazuer te fiineren...
h)Wilstu maken talre beste ende precioeste lazuer
i)Wilstu maken lazuer van Almanien
j)Wilstu van venere lazuer maken
k)Lazuer dat hier te lande wort ende niet van ouer meer comt
l)Men sal merken dat lazuer van ouer zee wordt aldus bekent vanden anderen
m)Oec machmen dat selue lazuer andersins bekennen
n)Item aldus machmen oec maken lazuer
o)Merke van lazuere
p)Te maken lazuer na den sarracenen
25.Sepe wort aldus
26.Dits ene maniere te maken caminium dat is synopudum
27.Noch is ene verwe die heet verniis
28.Oec is een ander verniis
29.Hoemen vergouden mach een segel of muscaten of penninge
30.Aqua terebentina wordt aldus
31.Van een cristal of glas dat een huus verlichte
32.Om liim te maken van hoorn ende dat oec hert wert
33.Om boert te maken
34.Oec moechstu maken boert mit een watercalf of watertor
35.Des geliic mogestu doen mitten dierkiins die wonen in paertstront
36.Wilstu hoern gieten
37.Item wildi letteren maken op een swaert
38.Ende wildi die letteren vergulden
39.Om te maken arsenicum sublimatum
40.Item creet te maken
41.Om siilver te vergouden
42.Om fiin gout smedich te maken
43.Om gout smedich te maken dat nauwelic fiin is
44.Om te maken sal armoniac
45.Item wiltu ghesteent slipen
46.Nv voirt om te sniden alle steen
47.Item ad faciendum lazurum
48.Om te maken argentum viuum
49.Om te maken een eenparich licht
50.Om ongeviilt ijser te vertinnen
51.Om goet ghemeen gal inct te maken
52.Of v pappier doer slaet ende ghi dat beteren wilt
53.Wiltu yser vertinnen kout, sonder vier, mitter hant
54.Asurum huius modi fit
55.Om zeemsleder te maken
56.Een ander
57.Item noch een ander
58.Om montliim te maken
59.Om liim, mede te vergaderen haut of stien, ende dat van water noch van vier en dissolueert
60.Om cristal of glasen te smelten

De Tekst(6)

(fol. 2r)

1. Item om liim te maken van harts hoern dat seer starc is ende goet.

Recipe harts hoern ende scrappe dat vul1. buten of, an clenen stiicken ghesaecht, een half vingers lanc. Ende dan cloeften an clenen stiicken, dan lecten in scoen water .9. daghe lanc; tot elken .3. daghen dat water verniiwen ende gewaschen al scoen ende weder int water gheleit, ende mitten lesten water ghesoden op een derdendeel, dat ghi siet dat begint te dicken. Dan seijget2. doer een linnen doec, ende latet staen couden so lanc dattet hart si; dan snidet an langhen sticken ende latet droghen gheliic ander liim.

2. Item om liim te maken daermen steen of glas mede limen mach.

So nem coeyen caes ende lecten in water te weke twe daghe. Dan nem calcus viue1. also vele als v dinct dat goet is, ende wriifse tsamen also clein als ghi moghet. Dan doeter in poeder van glase ende wriift te samen, ende dan liimt daer mede dat ghi wilt, also lange alst versch ende vucht2. is.

3. Item om gout te malen.

Recipe een croes ende settet inden furnoys1. ende laet al ijdel2. gloeyen. So heb dan nobel gout of anders enich gout dat puer is, ende slacht3. so dunne als ghi moghet. Dan sniitet an cleinen viercanten sticgens4. ende lect int croes ende laet gloeijen. Dan hebt argentum vivu5., tot elken engels6. gouts .4. engels argentum vivum, ende doch dair in ende roert mit een coel7. wel omme. Ende alst wel ghebroken is, so nemt croes vanden vier, altoes omme scondelende8., ende gietet in een saucier9. of anders yet mit water. Dan latet een luttel10. staen ende ghietet water of, so vindi ghemalen gout gheliken asche.

 

(fol. 3r)

4. Glas maect aldus reyne.

Recipe glas ende puluert cleine, ende wriift mit soute ende mit reynen water op enen wriifsteen, ende smoutet1., ende ghietet op een wriifsteen of op .i. ander hart dinc dat slecht2. is.

 

(fol. 3v)

5. Om te maken flos eris1..

Recipe .1. pot verglaset ende doeten half vol asiins ende dair ouer hanct lemmele2. van roden coper ende set dat vat onder daerde ende stoppet bouen wel toe ende legghet bouen ende al omme mit paerts misse3. ende laet staen .9. of .10. daghe. Dan nem die lemmelen wt, ende scaeft die blomen4. of, ende dan nem weijt5., ende legse te weke in water, ende dan stampse dat die stoppen6. of gaen, ende dan ghieter dat water op mitten stoppen: so comt die stoppen al bouen. So nem dat meel vander tarwen, ende die blome vanden copere, ende die asiin daer ouer ghehanghen heeft, ende tot elken pont blomen so nem .2. lb. weyts, ende latet dan sieden wan7. dattet droghe wart: so hebdi goet flos eris.

6. Item noch een ander.

Recipe roet venus1. ende viilt dat. Dan neemt die (fol. 4r) vilinghe, ende legse in sterken edic2. .9. daghe, ende maect als voirseit is. Dan nem die vilinghe wt, ende laetse droghen, ende doetse dan in een leder, ende wriiftse dat die blomen of gaen, ende dan doet die vilinghe weder in den asiin als voirseit is, ende doet so dicke tent3. si al te blomen ghewarden siin. Dan nem al die blomen, ende doetse inden asiin, ende doet dat sieden mitten tarwenmele als voirseit is want dat droghe gheworden is.

 

(fol. 5v)

7. Calcis ouorum1. maect men dus.

Nem scalen van eyeren, ende doet dair wt die vellekiin die dair in sitten, ende die scalen wel gheuasschen. So suldise stoten te puluer, ende doetse in enen potte, die wel beliemet2. ende besloten es, ende setten in enen ouen dairmen calc of tegel in barnt3. achte daghe, so vindi wit calc alse snee. Die suldi besighen als hier voirseit es.

8. Item opus ad solem1..

Smelt loet opt vier in enen groten potte, ende alst ghesmouten es, so roert altoes mit enen yser tot dat al te poeder ende tasschen werde. Dan suldiit weder smelten opt vier, ende houdent2. dair so langhe dat een swerte huut heuet: die trecket hem of ende blusschet in starken asiin doer dat potgen mitten gaten, als hier voirseit is. Aldus suldi negen werf doen, so ist hart ende wit als siiluer. Dan nim van die lode 1 Ʒ3., ende van finen siiluere 2 Ʒ, ende smelt die alte gader, dan so hebt bereyt een starc water aldus:

 

Recipe vitriolum romanum4. lb5.. 2, salis petri6. lb. .1., salis armoniaci7., flos eris rubificati8., ana9. Ʒ .i.; dit poedert alte gader, ende distilleert dair of .i. water per alembicum10.. Dan smelt weder dit gheamalgameerde saturnum ende lunam11., ende giet dat in dat water doir dat potgen mitten

gaten als hier voir, ende bluscht dair in. Ende dit suldi doen neghen werue; ter tienster werue, so smelt ende maect dair of platen also lanc ende breet als .i. vingher. Dan so hebt bereyt dit poeder:

 

Recipe vitrioli romani, salis petri, ana lb. .j., croci ferri12. Ʒ .3., alumins13. Ʒ .2., salis armoniaci Ʒ .j.: terantur omnia et fiant puluis14.. Ende van desen puluer lect .j. bedde inden pot ende dair op .j. plate van desen gemengeden, ende dan weder een bedde puluers ende also voirt tote biden boerde (fol. 6r) vanden potte, ende dect bouen dat poeder mit poeder van glase, ende sluut dan dien pot ende beliemetten wel mit luto sapine15., dat dair gheen wasem wt en vliegen noch roken, ende laet wel droghen. Dan set dien pot op een clein vier, ende houten dair op van primetiit tot tercien16. also dat die platen dair in niet en smelten, mer dat si staen ende stouen inder warmhede tot dat si die goutverwe ontfanghen van den puluere. Dan doet den pot op17. ende wasschet die platen in fonteynwater dat si reyn werden, so blecken18. si rechte19. als gout. Dan nemt van dien voirseiden sterken water .j. half pinte in een pot, ende lect die platen dair in, ende dect dien pot mit enen decsel, om leggende ende bestoppende mit enen doke, dat dair niet wt wasemen en mach, ende set te siedene op j. clein vier tote dat dat water al in versoden si. So wascht die pl[a]ten mit claerre fonteynen, ende droghetsi. Dan sniit die platen in clenen stiicken ende smelt .j. Ʒ van finen sole20., ende werpt dair in die stiickelkine allenxkine tote sire al in versmolten siin mitten sole. So suldi bereyt hebben een puluer van .4. Ʒ salis armoniaci ende .2. Ʒ viridi eris rubificati.

Dan werp den poeder dairin, ende roert altoes mit eenre ijseren roede die scone si tote dat poeder dair in wel vermenghet si. Dan ghiet in een ijseren vorme, die eens vinghers lanc si ende .2. vingher breet ende .j. half vingers dicke diep si. So suldi vinden een plate solis puijr ende fiin dat bestaet21. voir alle meesters vander werelt, ende oec gheliker wiis vanden siiluere, dat in desen boke staet.

Mer dedi dan tot .4. marken22. van hem .2. marken siiluers, het soude te claerre ende meer blenkender wesen, ende die markine ne verloerdi niet, want het soude .6. marc silluers wegen. Ghi selt gout maken dair goet toe [is] om dat eweliic gheduren sal.

(fol. 6v)

 

Nochtan ne ware om dat23. dat gout en [es] geen gout dat uten lode ende uten siiluere ghmaect es, eermen die platen smelt ten goude, so est goet gout ende plaijsant. Ende aldus suldi vinden van den siiluere ende vanden goude die const es, ende dit is menich werf gheproeft ouer wair bi meesters van consten.

9. [Om elixir ad rubeum te maken].

Nem een henne ende meestese1. mit menschen bloede. So nem haer eij, ende doet in een glasen vat, ende settet onder hete messe, ende die madeken die in den eij wassen, die seltu oec mit menschen bloede voeden, ende dier bliuen als die een den anderen op ghegheten hebben, die selmen te puluer bernen. Dit selmen dan mit menschenbloede menghen, ende menghen een weijnich sols ende mercurium2. dair onder, ende laet mitten puluer smelten, ende alst ghesmouten is, die droep gouts die dair dan bliift, dats elixir ad rubeum.

 

(fol. 74r)

10. Om een gegoten wit te maken.

Recipe tartarum1., zout, ende asiin, ende siedet in een ketel, ende lect daer in dat ghegoten dinc .7. hure, ende als ghise wt trect suldise vinden wit als melc, ende dan hebdi v werc.

11. Aldus vergult men een dinc.

Recipe swert haer van liiden1., ende legget op hete colen, ende hout die guldine dinc met .i. tange inden roec an beiden siden, so sal siin gulden verwe vernieuwen.

12. Noch.

Neemt wat metale dat ghi wilt, ende viertet1., ende nemet tsap vander wortelen van celidonien2., ende bluscht daer in dat ghegloeyden metael, ende het sel hebben die verwe van goude. Ende die metale machmen puluerizeren op datmer alleen sulfur toe doet als ment smelt.

(fol. 74v)

13. Om te maken roet leder.

Nemt brisilihout1. dat roet is, ende siedet in die orine van een kinde, ende scumet wel, ende doeter toe .i. luttel alluens, ende daermede verwet.

14. Item.

Nem blaeu blomen1., ende wriift ende duwet sap wt in een suuer vat, ende ghietet in een houtiin of in een loden vat ende laetet daer staen tote dat is dan gheliic den lasuuer.

15. Lazuer te maken.

Recipe .2. deel quicseluers, et .3. deel sulphurs, ende .3. deel smout armoniacum1.: dese wriift te gader also ic v leren sel van den cinoper2., ende doet in een glasen viole3., ende doet van allen gheliic den cinoper, ende als ghi daer wt siet gaen blawen roec, dan ist genoech. Ende breket tvat, ende latet couden, ende ghi sult vinden edel lasuuer gheliic den lazuuer van ouer zee, ende dan wriuet op een steen mit een steen sonder water, ende vercopet daer ghi wilt, ghi sult winnen groet goet.

16. Om te maken cinoper.

Recipe .2. deel quicseluers, ende .3. deel sulphurs, ende doet in een glasiin vat mit een nauwen halse, ende tvat moet wel gheluteert1. siin eene vingers dicke ende ghedroget. Ende dan doeter in die medicine voirseit ende settet (fol. 75r) op een drievoet, ende stopt den mont vanden glase vaste, ende gheeft hem een herde2. sachte vier, wel na een .s3.. dach, ende dan sterket tvier bet4.. Ende dan siedet5. een goeden helen dach of so langhe dat ghire siet roden roec wt gaen, ende dan est ghenoech, ende latet sinken6., ende breket vat, ende ghi sult vinden goeden cinoper.

17. Cinoper suldi dus tempern.

Recipe cinoper ende wriuet op een steen mit clarien1. van eyeren, ende doeter toe een luttel vanden dodre, ende een luttel aluuns, ende also

wriuet. Als gi dit hebt ghedaen, so neemt2. in een hoern, ende dan neemt heet water, ende legter in gommi arabici3. tote dat si al gesmolten si; ende gieter in cinoper ende temperet.

 

(fol. 75v)

18. Om alrehande uerwe te verkeren1. in die verue van goude.

Bernet2. den hoern van een hert (fol. 76r), ende dat ghebernde scerft af3., ende werpt in water mit een luttel souts; in welc water, si dat ghire in doet een gloeyende yser, het ontfaet4. die uerue van goude.

 

(fol. 205r)

19. Item soect ghi te maken goet ende precioes lazuer.

Dat mogedi aldus vinden, ende die philosophen hebbent vonden ende sonderlinge1. dat Hermes2. vonden heeft.

Men sel nemen vanden alder subtiilsten puluer leuendes lasuer, ende sal uitri3. dat alte puer is, also datmen van uitri neem een deel, van lasmar4. .2. deel, van bagdach5. .3. deel: dese .3. sel men doen in een reyne starc glas, ende mengense, ende dat glas selmen van buten wel besluten met lieme eens vingers dicke.

Dan selment begrauen inde misse .3. dage, ende droghent van buten dan weder. Dan selmen dat vat setten op enen drievoet, ende gheuen hem traech vier bi na enen haluen dach. Dairna selmen sterken dat vier ende backen also .i. dach of also lange dat die roec verdroget is of want dair blauwen roec af gaet. Dat vat laet dan couden ende doet op, dan vint men perfect lazuer na wensche, ende voir sal uitri mach men nemen alacap6. inder seluer maten.

20. Item wilmen lazuer tempern.

Recipe gummi arabicum, ende weectse in claer water. Dan legghe dair na in ghepuluert lazuer, ende wat van brailli1. ende van claram2.; of men mochtet seygen doer een doec, ende doen dair dan claram in.

21. Item aldus maectmen ambram1..

Recipe witte van eyeren, ende volle dairmede een nap, ende decken wel dat ghene lucht dair wt en ga. Dan salmen den nap setten in een ander vat mit water, ende doen dat witte sieden van des morgens tot tercien tiit toe. Dair sal ment wt heffen, ende latent couden, dair sel ment sniden ende droghen ende anderwerf coken (fol. 205v) mit olye van vlassade2., ende distempereren met saffran, ende die olye gheeft hem stercheyde, ende die saffrane gheeft hem verwe.

22. Oec maectmen ambram andersins.

Men neemt dat wit van eyeren, ende slaetse alse lange dat al haer scumen werden af getrect. Dan volt men daermede een glasen ampulle al vol, ende bestoptse wel bouen, ende laet dat sieden in water want dat hart wort. Dan brect men die ampulle, ende nemt wt dat witte, ende sniit met gedwegen1. handen alse bequamelic2. is, ende legget in olye die een luttel heet is. Dair na nemt wt, ende legget in die sonne op een reyne stede3.. Dan salment weder in olye leggen die wat heter is dan die eerste was, ende dan weder in die sonne. Dan salment leggen in siedende olye, ende dan weder in die sonne, dan ist ambra.

23. Om te maken miscum1..

Recipe nucis muscuta2., gariofilata3., cinamomum4., spice nardi5., ana .i. Ʒ. Dese salmen wel wriuen ende siften, ende dan conficieren6. met verschen duuenbloede gheliic deech, ende dan drogen inder sonne ende dan weder wriuen, ende seuen werf nat maken met rosewater, ende also dicke drogen, ende wriuen met een vierendeel vander alre bester muscaten die ghepulueert si, ende dan salment geliic mengen met rosewater, ende makent in clene stickelkine7.. Dair in selmen doen dat alre cleinste haer van enen witten capriole8. die hem onder sinen stert staen, dan salment houden in een glas, ende stoppent bouen mit wasse.

(fol. 206r)

24. [Van lazuer].

Lazuer is twerehande, naturael ende artificiael. Naturael is twierhande: die ene comt van ouer meer1., ende tander niet.

Ende haer finirrage2. is twierhande. Dat van ouermeer comt, dat wort aldus ghefiniert. Men neemt finen mineraelsteen, ende gloeyt hem tusschen colen, dan extingueert3. men in goeden edic, ende wriift hem alte subtiillike, ende seeft hem doer een doec. Dan salmen doen in een panne, ende wel incorpereren4.. Dairna salmen doen in heet water, ende wriuen tusschen die hande of met enen houte om dat dat gefineerde lazuer scone wt ga, ende dat voirseide water sal groene worden. Dan salmen dat water seigen doer een linnen doec in een aerden panne die wel verloed5. si.

Alse dat water dan claer wort, so salment wt gieten, ende wat puluer inder pannen gesonken is vanden lazuer, die salmen drogen in der scaden6., ende houden hem in ledre, mar hadde dat lazuer gheen goede verwe alsoo dattet wat trect te gheellichede, so decoquire7. brasiletum8. te puluere gemaect in goeder logen of in puren water, dan seiget doer een doec, ende legge dair in wat aluun de glase9. metten lazure dat ghefiniert is: het gheeft hem goede verwe ende meerret den lasuer siin pondus10.. Mastic11. is oec goet te finieren lazuer.

a) Dit is ene maniere te maken dat voirseit pastillum1..

Recipe mastic .i. lb., colofonia2., resinam3., elx een vierendeel lb., ende also veel van bocs (fol. 206v) ongel4. of van enen weder5., .2. Ʒ van cera virginea6., .2. Ʒ van vernise7., ende een lepel vol olyum lini8.: smelte dat was van eerst ende dat ongel in eenre panne, dan legge die haers dair in, ende die mastic, ende die colofonie ghepuluert ende incorporeerse wel met enen houte.

Dan proue of dicke ghenoech is: doch9. een droep in cout water, ende alset goet is, so seyget doer een linnen doec ende houdet.

Ende wanneer du dies gebruken wils, so puluere dine minere10. seer subtilike, ende incorporeerse met den voirseiden pastillo in een reyne coperen of metalen vat, dat men den puluer niet en sie inden pastillo. Dit doetmen met een houte .iii. vinger breet, dan laetse staen daer in .i. dach of .ii., want hoe die puluer langer daer in leyt, hoe hi bet11. gemuteert12. wert, ende hi heft hem op geliic meel metten ferment13..

b) Hoe men dat lazuer wttrecken sel.

Als dese .2. aldus vergadert siin, so selmen dat lasuer wt trecken, mer men moet van eerst hebben .3. verlode pannen of .4. of meer, ende du selt hebben also veel vate als tot dine lazuer behoert. Daer na saltu hebben heet water, ende gietet daer op, ende omroert met enen houte sterkelike also lange thent1. dair wt gae water wel geverwet. Dan trect wt ende doet in dat voirseide vat. Dan giete dair anderwerf heet water op, ende omroert starkelike als te voren, ende doe dat water ten eersten water. Ende aldus nem .3. water daer af (fol. 207r) ende die maken dat beste lazuer ende geuen bet fiinhede.

Mer merke dat diin pastillus niet te hert en si, want so en ginge niet dair wt, noch oec te morwe2., want so en smeerde hi niet.

Van lazuren heeft men .iii. manieren: dat eerste lazuer is best, dat ander en is niet so goet als teerste, ende dat derde en is niet so goet als dat ander.

c) Vanden anderen lazuer.

Dair na sulstu efter1. hebben heet water, ende gietet dair op, ende omroert metten voirseiden houten want dat water wt ga geverwet. Dan trect wt, ende doet in een ander vat. Daer toe doe ic dat ander water ende dat derde, welc derde water is dat seste jegen dat eerste te rekenen.

Dese .3. water salmen doen in dat ander vat, ende niet int eerste, want dat ander lazuer en doech2. niet noch oec dat volgende. [Om] wt te trecken selstu noch hebben heet water, ende gietet op dat pastillum als te voren, ende roert sterkelike want dat water wt ga geverwet. Dan trect wt ende dit moechstu hier bi merken want vten pastillo en gaet niet daer en si wat van lazuer in, ende als dat lazuer is wt den pastillo getrect, ende gedaen in die voirs. vate, so selstu hebben ander vate geliic den eersten, ende dan selstu pureren dat water alset gesonken is vten eersten vaten in die leste, want dat lazuer sinct altoes ten bodem. Ende alse dat water af

ghegoten is (fol. 207v) so droghe die asken3. in der sonnen ende vergaderse ende dwachse4. alse men hierna leren sal.

Dits ene maniere te fiineren lazuer bequaem ende subtiil, mer men vint oec ander manieren, alse hier na gheopenbaert wort, die hier na vonden siin vanden meesteren deser consten. Ende dat heten5. manieren menichfoldelike ghemaect, want die pastillus wart van meer dingen.

d) Ende na den eersten maniere wort hi aldus.

Recipe picis grece1. ℥2..4., resinam pini3., vernicis, ana Ʒ.4. ende temperse met olije van liinsade.

e) Andersins ten seluen.

Recipe picis grece ℥.5., ende die helft van haerse, ende dat derdendeel van aloe epatice1., ende also veel van glasse ende also veel gummi arabici, ende olije van liinsade. Ende is die pastillum alte hart also dat gheen lazuer dair wt gaen en mach, so ghiete olije dair toe, so gaet het wt.

f) Noch een ander pastillum ten seluen.

Het wort van colofonie: dat doch in eenre panne met olije van oliuen, ende smelt met enen traghen vier, ende latet wel sieden dat dicke wert alse was dat ghesmouten is, want ten sel te hart noch oec al te weec siin, ende dat proeft men als voirseit is.

g) Dits ene maniere lazuer te fiineren, als di die verwe niet en behaget.

So duuacht1. met loge gemaect van cinere clauellato2., van wiin heffe3., ende van leuenden calke, elcs euen veel, ende laet die .2. deel in sieden, dan laetse .2. dage rusten want si claer wort. Dan seigetse, daer na siede diin lazuer daer in (fol. 208r) ende latet rusten, dat trect wt dat water alse voirseit is, ende droget inder sonnen, ende dan mogeste hem houden tot diinre behoef.

h) Wilstu maken talre beste ende precioeste1. lazuer.

So nem enen groten pot met enen engen halse ende wat lanc, die pot sal beneden wiit siin: vollen2. metten alren starcsten edic toten halse toe,

dair in hange platen van siiluer met copern of siilueren draden binnen den hals, ende stoppe wel den pot dat geen vapoer3. daer wt en ga. Dan sette den pot in aerde ende leg aerde al om den pot, ende also laten staen .3. weken: dan vinstu dat beste lasuer bi den platen. Merke dat die edic mach duren also lange dat dat lazuer wort twewarf4. gemaect, ende die platen mogestu ha[n]gen als te voren bouen den edic, want die platen bliuen altoes goet ende en verminren niet dair af.

i) Wilstu maken lazuer van Almanien1..

So nem lapides lazuli2. van Almanien, ende stoetse wel in een copern mortier, met enen linnen doec bedect om dat niet wt en springe. Dair na wriifse wel op lapide porfirij3. met claren water allene, dan dwachse wel in water, ende du en moechstere4. niet te sere wriuen, ende du selte den puluer nat leggen in dat plateel5.. Oec seltu hebben een reine vat dair du in doest dinen puluer. Dan giete dat water op dinen puluer, ende omroere den puluer met dinen vinger, so wort dat water geelachtich, ende dat giete [m]en wech (fol. 208v) ende giet ander op, ende dat doe thent dattet also claer af gaet alse ment op giet.

 

Pastillus wort aldus.

 

Recipe .2. deel van verniis, .i. deel van mastic, ende een luttel olije van oliuen of van liinsade, doet in een reijne vat ende latet sieden op den viere want dicke wert alse een sachte paste6.. Dan settet vanden viere ende werp dair in den puluer die te voren bereijt is, ende mengen in den pastillo met een houte also datmen den puluer niet en mach sien. Dan ghiete heet water op dat pastillum, roerende met enen houte, want dair wt gae geverwet water. Dan seiget doir enen subtilen linnen doec in ene verloden aerden scuttele7..

Dan giete ander water op dat pastillum ende roert ende seiget in die selue scotele. Aldus doe oec met den derden water ende seiget in die selue scotele. Also doe oec met den vierden water, mer seiget in een ander scotele; dan latet rusten ende claret af ende druget8. dat lazuer in heter sonnen ende bestedet9..

j) Wilstu van venere1. lazuer maken.

So nem calcus viue .2. pondus, veneris .i. pondus, ende wat salis armoniaci, ende doese in den starcsten edic, ende laetse bi hem seluen, so wordet lazuer.

k) Lazuer dat hier te lande wort1. ende niet van ouer meer comt.

Dat salmen finieren met capitello2. want het is grof ende ponderoes3. ende men en mochts niet trecken wt den pastillo dan ouermids goeden capitello gemaect ende conficiert met roemscher sepen4.. Ende dit hiet men (fol. 209r) lazurum infra maris5.. Dat is datmen van Almanien bringet of van Engelant of van IJspanien of van Lombardien, ende dat finiert men aldus.

Nem clare loge gemaect van cineribus clauellatis, soluiere dair in een goet deel van roemscher sepen also dasse6. wel viscoes7. werde. Dair in legge dine minere subtilike gepuluerizeert, dan laetse wat sieden op den viere ende omroert met enen houte. Dan giete wt dat capitellum al lancsaem, so vintstu op der pannen bodem harde scoen lazuer: dat dwach dicke met puren water om dat des8. edic viscoesheit of gedwegen werde, ende seiget doer een linnen doec.

l) Men sal merken dat lazuer van ouer zee wordt aldus bekent vanden anderen.

Nem van dien lazuer gefiniert of vander mineren gepuluert, ende legge wat dair of op gegloeijt ijser ende verwandelt1. sine verwe niet, so isset goet, mer keert hem2. ter zwarthede, so doget luttel, mer keertet hem ter withede, so isset constelike gemaect.

m) Oec machmen dat selue lazuer andersins bekennen1..

Legge in dine hant of in ene scotele ende wriift met claren water met dinen vingeren, dan ghiete dat water haisteliken af, so loept dat lazuer scone in kenen2. vander hant of vander scotelen. Mer die bedriegers plegen quade minere te leggen op des sacs bodem ende bouen goede, ende dat salmen aldus bekennen dat men met den [b]oerde3. van enen messe

op trecke wat van dien dat op den bodem legget ende dat salmen examineren als voirseit is.

Oec mengen some quade lude subtiil zant tot dies lazuers minere om te vermeren dat pondus, ende dair of wart dat lazuer destrueert4.. Dan trecken siit wt met enen pastillo of persent wt doer enen linnen doec.

 

(fol. 209v)

n) Item aldus machmen oec maken lazuer.

Nem een ampulle van puren coper ende volle die met calke ten helfte toe, ende gietse voirt al vol vanden alren starcsten edic ende segeltse1. vast toe, ende setse onder hete perde misse ende laet hem staen een maent. Dan vindstu lazuer, mer dat en doech niet dan [om] maelren2. op wanden mede te maken.

Item nem .2. deel edics, dat derdendeel aluuns, ende doese in een coperen vat .4. dage of .5. Dair na maect een luttel heet opten viere, dan settet onder die eerden, ende alset cout wort, so trect wt ende latet drugen inder sonen ende bestetet.

o) Merke1. van lazure.

Nem .3. deel van argento viuo, .2. deel sulphuris2., .i. deel nitri puri3., pulueerse ende mencse in enen reijnen sterken verglaesden vate ende luceert wel buten ende doet alse met cinobrio want niet meer en roect.

p) Te maken lazuer na1. den sarracenen.

Nem lapidem lazuli ende du selst wt kiesen die meest heeft van hemelscher verwen ende werp wech al die withede.

25. Sepe wort aldus.

Men sal maken loge van cinere clauellato1. ende van leuenden calke of asch van boenstro voir clauellatum2.. Men salse mengen met water, ende doent in een pot die beneden hebbe een subtiil3. gat, ende dat sel also staen .3. dage, ende dat gat sel bestopt siin. Dan salmen dat gat onstoppen, ende wat van eerst dair wt loept dat heet capitellum4.. Die loge sel-

men doen opt vier, ende doenre olie toe, ende siedent want dicke wert; oec wertet swart vander cokinge.

Mer witte sepe wort van wederenongel ende van capitello, ende dat hiet men sapo gallicus5..

 

(fol. 211v)

26. Dits ene maniere te maken caminium1. dat is synopudum2..

Nem oude vrinen ende pureerse3. vander heffen4., ende sietse thent die helfte verteert si. Dan legge dair in laccam5. subtilike gepuluert, ende laet hem sieden ene cleine tiit met traghen vier thent die lacca gesmouten wort, ende roert vlitelike al omme, om dat lacca niet en verberne. Dan seiget doir een linnen doec, ende houdet in eenre aerden panne. Dan nem van aluine glase also veel als dat vierendeel van lacca, ende solueert6. in lawen water. Dan giete die aluins cokinge in die laccam, so wortet gecongeleert7. geliic lacca.

Dan selstu hebben enen linnen sac beneden enge. Dairin doe die voirseide decocsie8., ende die vrine wort geseiget geliic claren water, ende alse die vrine is al wt gedistilleert, so vergadere die verwe, ende make dair af clene pillulen of clutekiin9.: die laet drugen in die scade vander sonnen op enen breden sconen borde10. ende bestedet.

Mer vander heffen die na der eerster decoctien bleuen is moghestu maken ander groue verwe die goet is in muren aldus. Puluere die heffen alte11. clene, ende laetse .i. vre sieden in puren water met brasileto; legge dair in aluine glase, ende maec dair of pillulen, ende drugetse als te voren.

 

(fol. 212r)

27. Noch is ene verwe die heet verniis.

Ende die gaet bouen allen verwen, dese verwe doet scinen ende duren, ende bescermt dat gheverwede dinc voir regen ende voir winde, ende wort aldus.

Nem een lb. glasse albe1. gepulueert, ende doet in een pot binnen verloet die vier liden2. mach. Dair op sette een anderen pot, die in sinen bodem een gat heeft, ende die wel beslagen3. si. Set hem op enen drievoet, ende maec dair onder een vier van kolen sonder vlamme, ende roert wel thent die glassa4. gesmouten si. Ende wanneer die glassa gesmouten si, so doe dair in enen lepel vol siet heter5. olyen van vlassade of van hanepsade6., ende roert altoes, ende gieter die olie al lancsam dair in; opt leste so giete al die olye dair in. Dair na besich7. oft goet is: giete een droep op een messe ende is dat die drope lanc druupt, so isset genoech, dan doe of dat vat ende latet couden ende seigen in enen anderen pot doer enen doec ende houdet.

 

(fol. 212v)

28. Oec is een ander verniis.

Dat niet wit en is alse die voirseide, mar si is wat geluwe1. ende en is oec niet alse goet noch alse dierbare2. als die ander. Ende die wort van ambra aldus.

Nem den alren subtiilsten puluer van ambra ende incorporere hem met olie van vlassade of van hanepsade, dat het hert wort als ene paste of luttic3. weker. Dan doet in enen pot, ende dair op sette een anderen pot die een gat hebbe in sinen bodem alse voirseit is, ende coect int eerst mit traghen vier van kolen, ende doe te male als voirseit is.

Dese verniis salmen besigen in grouen werken als in muren ende in wanden, mer die eerste verniis selmen besigen te sadelen, scilden ende te beelden.

 

(fol. 213r)

29. Hoemen vergouden mach een segel of muscaten1. of penninge.

Nem wit van eyeren ende soluire2. dair in gommi amigdali3. ende wat du vergouden wils dat besmere daer mede; dan legge dair af .i. foelge4. van goude of van siiluer ende duwet al (fol. 213v) sachtelike te samen ende latet drugen.

(fol. 214r)

30. Aqua terebentina1. wort aldus.

Nem terebentinam. ende doese in een glasen cucurbite2. wel toegeliemt, met enen alembiic3., ende setse in een aender scotele, ende distillere dair af water, int eerst met tragen vier, dair na mit starkeren viere.

Giestu4. dit water op wiin of op water, ende ontfengest5. hem dair op, het bernet dair op. Neemstu oec een lepel of eene aerden scotel, ende doestu dair in dat water, ende werpt dair in gloiende sulphur, het gheeft ene anxtelike6. vlamme, het behoert oec7. den griexen viere, ende is goet tot opilacien der milten ende der leueren.

31. Van een cristal of glas dat een huus verlichte.

Nem .50. nocti lucis1. of also veel alse du van hem hebben mogest, ende brec hem af dat lichtende deel, ende wriift in eenre verglaesde scotele. Dair na doet in een glasen ampulle, ende bestoppe wel den mont, ende setse in hete perdemisse .15. dage, dan trecse wt ende distillere gheliker wiis dat geseit is van aqua terebentina, ende doe dat gedistilleerde water in een cristalline ampulle of glasen, op dat ment cristal niet hebben en mach.

 

(fol. 215v)

32. Om liim te maken van hoorn ende dat oec hert wert.

Recipe weedasch, ende gieter water op al heet, ende dair in weect poeder van hoorn een atmael1.. Dan nem leuende calc, ende gieter water op, ende latet dair noch .i. atmael in weken, ende dan nemt wt, ende sietet mit sconen water tot dattet taey ende limich wert.

33. Om boert1. te maken.

Set kaersen een luttel uerbrant een hantbreed van malcander, ende maec dat uerberde leeumet2. eerst nat in ghesmouten swauel. Daerna stec dwers doer een ygelix3. leeumet enen clenen coperdraet nat ghemaect in

ghesmouten swauel. Daerna nim salpetre, ende docht in een ganspiip4., ende stec die piip in enen turf5., ende cleet dien turf mit pappier dair gescreuen is een aensicht, ende dat set opt deen ende vanden kaersen, ende opt ander ende set oec een aensicht des welx lippen siin besmeert mit swauel.

Daerna nim een barnende kaerse, ende houtse voir dat aensicht dair die salpeter is, ende tsalse wt blasen, ende staphans6. houtse ant ander aensicht mitten swauel, ende tsalse weder ontsteken, ende oec alle die kaersen.

34. Oec moechstu maken boert mit een watercalf1. of watertor.

Die welc du selste al heimelic doen (in) een noetsdop, ende setten daer op subtiliken mit pappier [ende] mit was een kaers of een croes, ende maec diin duum nat in water, ende maec nat die tafel beginnende bi der noetsdop, ende tsel volgen die streep vanden water ouermids dattet int water woent.

35. Des geliic mogestu doen mitten dierkiins die wonen in paertstront.

Dinen duum maec nat in paertstront alser wat op hem subtiliken geladen is, ende het sal dinen duum1. volgen ouermids die roec vanden paertstront wanttet daer in geuoet is.

 

(fol. 216r)

36. Wilstu hoern ghieten.

So neemt weetasche, ende maket dair of loge, ende neemt calc van scilpen1., ende hamerslach, ende maket van elken ene loge besonder, ende ghietet die drie logen te gader, van elken euen vele, ende laet sieden. Ende dan sniit dat hoern cleyne, ende werpt dat in die loge, so sel dat smelten.

Ende wildi dat hebben roet, so wriif dairin menie, ende wildiit hebben groene, so wriuet daer in spaens groene. Ende wildiit hebben gheel, so ghiet dair in wilden saffraen, ende laet dat sieden also lange als vleisch, ende wanneer ghi dair af wat ghieten wilt, so sighet2. doer enen sconen doec, ende giet dan in die vorme.

37. Item wildi letteren maken op een swaert.

Neemt aqua caustica1., ende wriuet op een steen mit sal armoni[a]co, mit coperroet, mit arcenicum, ende mit spaens groene, ana [...]2., ende wriuet te gadere mitten water op een steen also dic oft een morwe salue wair, ende scriuet dairmede wat ghi wilt, ende laet droghen. Mar alst droge is, so wasket3. of mit heten water, so suldi vinden in den ysere dat4. ghi ghescreuen hebt.

38. Ende wildi die letteren vergulden.

So neemt gheviilt gout, ende wriuet op een steen mit sout, ende mit quicsiiluer. Dan wartet1. als een salue. Dan nem warm water, ende dwa2. dat sout wt, ende striict daer op die salue, ende droget ouer tfier, ende dan legget op die colen, ende laet in backen, ende dan doet mit sande int water, ende dan suldiit vergult vinden.

 

(fol. 216v)

39. [Om te maken arsenicum sublimatum1.].

Neemt opriment2. een .s. lb., ende wit calmiin3. een Ʒ, ende pulueert4. dat wel ende lect dien puluer breet int pannekiin, entan5. sel die vochticheit wtslaen bouen ten gaetkiin mitten dome6., ende dat moetmen wachten7. wanneer die versicheit wt is, entat weet men aldus.

Nem een mes ende houtet voir tgat: wortet nat, so latet open, mer bliiftet droech, so stopt dat gaetkiin mit lieme, ende maect clein vier int eerste, ende so lanc so meere, mer maect dat8. vier oec niet te groet, ende dat operment dat edel is, dat sel mitten viere bouen an die clocke laden9., ende dat heetmen sublimeren. Ende laet staen opt vier een vre lanc of langer dan een mile gaens, entan doet of, ende laet also staen tot dat (fol. 217r) die vaten al cout siin, entan neemt of die clocke, ende scrappet of datter an is ghebleuen hangende, ende dat heetmen arcenicum sublimatum, ende het werct gheliken realger10..

40. Item creet1. te maken.

Nem criit2. dat luter3. ende clair si, ende wriuet cleyn op een steen. Dan neemt een aerden panne, ende doetet dairin, ende lect vier dairop, ende latet wel drogen, ende doeter toe [...]4. melc, ende .4. witte van eyeren wel geslagen, ende doer enen doec gedruct, entan doeter toe verniis dat is waelpoyt5., ende witten wieroec, ende die sal wel ghewreuen wesen, entan menge dat te gader als ghi dicste moget, ende maect lange smael6. sackelkiin, ende neemt een worsthoern7., ende vollet die sackiins als een worste, ende laet drugen buten der sonnen.

41. Om siiluer te vergouden.

Recipe argentum vivum, ende smelt in foelgen van gpude, ende dairmede besmeer siiluer, ende maectet warm, ende argentum vivum sel wech vlieghen in roec, ende tgout sal bliuen.

 

(fol. 217v)

42. Om fiin gout smedich1. te maken.

Smeltet gout, ende dair in werpt argensuline2..

43. Om gout smedich te maken dat nauwelic1. fiin is.

Smeltet gout, ende dan blaester in met enen anderen blaesbalch ter tiit toe dattet quade2. verteert is, ende het wort goet, fiin ende smedich.

 

(fol. 219r)

44. Om te maken sal armoniac.

Recipe calcus viue lb. .i., boenstro asch .i. scotel vol, weetasch .4. lb., tartarum1. .2. lb. dit siet alte gader in clair orine .40. stoep op .10. stoep. Dan distilleert per filtrum2., dan is dat water clair als gout. Dan neemt .2. lb. souts, ende werpet dairin, ende siedet so lange tot dat droge wert,

ende dan neemt scotelen die aerden siin, ende wel verloet, ende die deen in dander sluten moghen, ende doet sout dairin, ende set die scotelen in een sterc vier .i. dach ende .i. nacht, so vinde goet sal armoniac.

 

(fol. 221r)

45. Item wiltu ghesteent slipen.

So nem een plate copers die dic si eens vingers, ende .2. vinger breet, ende een v[i]er[e]ndeel lanc, ende maecse vast op een banc. So nem een stocskiin een hantbreet lanc, een dvm grot, ende maec een sedement1. van mastiic .i. Ʒ, ende van puuluer van glase .s. Ʒ cleen ghesicht doir een linnen doec, ende menghe dat te samen in een panne ouer tvier, ende doch dat tenden an den stoc, ende dair set den steen in, so moechdine houden2..

So suldi hebben3. poliis pament, dats ghebernt criitsteen, ende ghepoedert in een visel, ende ghesicht als voirseit is, ende nem die siftinghe, ende stroye4. op die plate van coper, ten eersten die plaet ghesmeert mit boemolye, ende slijp den steen also diine5. hebben wilste, ende dan suldine pollisen6. mitten witten keselsteen ghebarnt, ende ghepoedert, ende ghesicht, ende ten laetsten mach diine polisen mit ghebarnden criit op een cordewaen leder7..

46. Nv voirt om te sniden alle steen.

Recipe dat voirseide sedement, ende den steen dat hi vast staet. So heb een saghe, de welkers lemmel1. is van dunne coper onghetant, ende bestriic den lemmel met olie, ende stroey dair op ghesicht ameril2., ende sniit so ghiit hebben wilt, ende wildi een steen gaten3., dat suldi doen mit een coperen driil, besmeert, bestroeyt als laest gheseit is.

(fol. 221v)

47. Item ad faciendum lazurum.

Recipe bagdach .2. partes, ende .i. partis asmar1., et .s. partis alacar2., dese wriif te samen in den alre cleinsten puluer, ende doet in een glas mit enen enghen halse, ende dat vat wel te beslaen mit leme eens vingers dicke. Dan sel ment laten drogen, dan sel men die medicine3. dair in leggen, dan stoppe dat vat, ende settet op een drievoet, ende ghif hem traech vier bi na enen haluen dach. Dairna sel men starken dat vier, ende backen also een heel dach of also lange dat men blawen roec siet dair wt comen, so ist genoech.

Ende alst vat cout is, so vintmen edel lazuer dat gheliic is lazuer van ouer zee. Dat sel men wriuen mit een steen, ende op een steen sonder water, ende maect te puluer, ende vercoept wair ghi wilt, ghi sult winnen groet goet4..

48. Om te maken argentum viuum.

Recipe .4. lb. saturni1., ende calcineerten2., ende wriiften mit starken asiin, ende dan laet droghen. Dan neemt een niiwen aerden pot die wel verloet is, ende doet dat puluer dair in, ende roert nairstelike mit een lb. argentum viuum, ende mit aqua sal armoniacus3., ende settet in een coude wacke stede4. een maent lanc of meer.

 

(fol. 222r)

49. Om te maken een eenparich1. licht.

Recipe een groot deel van wormen die des nachts lichten ende doetse in een glasen orinael ende stoppet wel. Dairna doetse in verrotte misse .14. nacht of een maent; dan nem dat lijm dattu vindes an den vrinael, ende doet in een viole van claren glase ende also veel leuens quicsiiluers. Ende hanghet dese viole in een duusternisse, so sal dat licht scinen als ene lampe.

(fol. 241r)

50. Om ongeviilt ijser te vertinnen.

Recipe sal armoniac also groet als een haselnoet, ende siet in een luttel waters also lange als visch, ende striict also heet op warm ijser .iij. weruen ende latet drugen: so nempt dat ijser den tin sonder haers of pec1..

 

(fol. 242r)

51. Om goet ghemeen gal inct1. te maken.

Recipe .j. wiinpint regenwaters ende doet daer in een hantuol elsen basten of scillen, ende latent also staen .ij. dage. Ende dan suldi dat water af gieten, ende doen in dat water een groten lepel vol starken wiin asiin.

Dan suldi nemen .3. loet gallen ende .3. loet coperroets ende stoten dat clein ende doen dat daer in ende roerent omme twie dage lanc, seuen of .viij. werf alle dage. Ende dan, opten derden dach, so doet daer in .3. loet gommen, ende roerent dan oec .ii. of .iii. dagen ommne, so heb di goet inct.

52. Of v pappier doer slaet1. ende ghi dat beteren wilt.

Scaeft aluun so ghi cleenste mocht, ende siedet hem in water een goede wile, dan laet staen sinken, dan neemt een doexgen ende bestriket v pappier daer mede.

 

(fol. 245v)

53. Wiltu yser vertinnen kout, sonder vier, mitter hant.

So nim aluyn ende stoten wel, ende leggen op een wriuestien, ende setten en in een kelre1., so worttet water; daer selmen dat yser mede bestriken, ende latent droigen, ende doch dit driewerf et tunc recipe argentum viuum et stannum2. onder een ghemenget, ende daermede salmen dat yser bestriken, so ist verteent.

54. Asurum huius modo fit1..

Recipe tvierdeel argentum viuum, et driedeel sulfur, ende vierdeel sal armoniacum, ende stotet cleyn. Ierst smelt dat in vinum verlanc2., et roert dan dor in3. dat quicsiluer et sal predictum4., et roert donec liqueat, et tunc impone in sulphre5., ende roer onder een, et fac frigescere, et fit durum sicut lapis6.; (fol. 246r) tunc pulueriza, et fac in vitro cum longo collo7., ende leem onder mit paertsmisse als een dikke coec, ende liem dat glas al omme mit die koec van paertsmisse eens vingers dicke. Dan laet drogen in solem et pone super ignem et bullias8. een haluen dach vel per diem integram et quando ita combustum est tunc vitrum debes9. cimaechen10.; dan trec dat knopelkiin wt daert mede ghestopt is, et videbis fumum glaucum11..

Et quando fumus pertransit, depone tunc ab igne, et fac fuguescere, et tunc frange vitrum, et videbis12. scoen lazuer.

 

(fol. 247r)

55. Om zeemsleder te maken.

Item tot een hartenvel of huut neemt .18. loet aluuns, .9. eyerdoder, een loet oly, .j. loet zwart sepen; wildijt weker maken, so neemt half loge half water, ende harincsmout voer die olye, so wortet sochter.

 

(fol. 247v)

56. [Een ander].

Item ghi sult nemen tot een hartenhuut .18. loet aluyns, een loet souts, .9. eyerdoder, .j. loet oly of butter, .j. loet zwarter sepen, ende doet dit in warm water, ende latet wel tsamen smelten; dan steect die huut daerin, so wort si te hant1. ghetauwet2., ende wildiit sachter hebben, ende meer

apt3. zeems, so neemt voer die oly of butter harincsmout, ende voer water neemt half loge, ende is die huyt clein, so neemt v ghewicht daerna4..

57. Item noch een ander.

Neemt een vel perkaments of fransiins1. dat men an beyden syden scriuen mach, ende wasket in lawen water, so lange dat die calc wt is. Dan seldi twater wt drucken, ende neemt .2. oft .3. doderen van eyeren, ende wasket mitter hant in dat vel, ende hebben een weynich verscher karnemelc, ende een weynich verscher butter, ende wat aluyns, ende leggen dat vel aldus ghewasket hierin te weke enen nacht. Daerna seldiit weder wasken, ende bakent ouer een hout2. als die pelsers3. plegen. Dit seldi doen also lange alst droge is.

Ende wildiit sneewit hebben, so suldi daerin stroeyen scoen tarwenblomen, ende als ghiit doer den bast4. trect [...]5., ende wildiit gheel hebben, so neemt oker voer meel, so hebdi goet seemsleder.

 

(fol. 248v)

58. Om montliim1. te maken.

Recipe zwembalch2. of huusblase3., ende siedet ses vren in cyromelle4., dats worse5. van bier, ende alst sop is gheworden dicke als karnemelc, so stoet men die sticken, ende laet dat sop varen6., ende alst wel ghestoten is [...] als die scrienmakers7. doen; mer eerst alst begonnen is te sieden, so selment scoen scumen, ende alst ghestoten is, so selment nemen, ende doent weder int sop, ende latent sieden .v. of .vi. miserere8. lanc, ende roerent subtiliken omme, ende daer selment wriuen doer een haer9. mit enen houten lepel, ende latent lopen in een panne, ende daer wt neemt

drie oft vier lepel in een scuttel, ende doeter toe quartem partem adipis frumenti10. wel ghebeedelt11. dan weder .3. of .4. lepel cum adipe frumenti, als voirseit is, donec tota materia fuit bene mixta12..

Quo facto iterum ponatur in patella, et addatur de brodie prius seruata, et bulliat per tria vel quatuor pater noster mouendo semper sine cessacione13., dan doetet wt in een grote platte scuttel, die slecht14. is inden bodem, mit wat oliis seer dunne ghesmeert dat mens nauwe ghesien en mach, ende latent dan staen herden15. een dach of twee, ende snident dan an clenen sticken; ende latent een dach of twee dragen16., ende riichtet17. dan mit een naelde aen een draet, ende latet hangen uter sonne in den wint, ende latent also voert drogen.

Ende alsmen wat cleyns wil limen, so selment warmen inden mont een sticgen, ende temperent mit wat spekels18., ende bestriken dan daermede datmen limen wil, ende liment dan. Mer alsmen wat groets wil limen, so nim een scilp of een laetpanneg19., ende latent weken in water een nacht lanc (fol. 249r) an cleynen sticgen ghesneden, ende settet op een coel viers, ende roertet omme, ende daer mach men mede limen scoerde20. blade, of knopen an boken setten, ende latent so lange warmen tot dat die watericheit bi na verteert is, so ist te starcker, mer altoes roeren.

59. Om liim, mede te vergaderen haut of stien, ende dat van water noch van vier en dissolueert1..

Recipe een weeken case, ende sniten an clenen sticken, ende waschten mit wermen water in een mortier of visel tot dat water claer of loept, ende dan mitter hant ghewasket of gheduwet. Doeten dan in cout water tot dat hi hert wort; daerna wriiften cleen op een glade tafel of wriifstien mit een malet2., dan doeden weder in een visel, ende doeter toe water ghemenget mit leuende calc, ende stotet seer te gader tot dattet dicke wort als wiinheffe.

60. Om cristal of glasen te smelten1..

Recipe .2. deel ghepuluert cristals of glasen, ende dat derdendeel ghebrant loet, ende settet te gader in een croes, ende smeltet te samen: dus moechdi doen mit allen gemmen2. of costeliken stienen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs