Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1983

[p. 600]

De volkssage in de provincie Antwerpen in de 19de en 20ste eeuw
door Marcel Van den Berg

Verslag van de heer K. Roelandts, eerste beoordelaar.

Onder leiding van wijlen Prof. K.C. Peeters werden aan de Leuvense universiteit een groot aantal licentieverhandelingen gewijd aan de inzameling en de klassifikatie van sagen, die volgens de direkte metode uit de volksmond werden opgetekend. Op die manier werd tussen 1953 en 1966 de hele provincie Antwerpen systematisch onderzocht door 17 studenten die tezamen 10.444 sagen (met de hulp van 1897 zegspersonen) hebben bijeengebracht. De auteur van onderhavig werk was een van hen en had in 1955 meer bepaald de bewerking van het Poldergebied ten noorden van Antwerpen op zich genomen. Sindsdien is hij in die discipline blijven voortwerken, om de intussen bereikte resultaten in een ruime syntese overzichtelijk te kunnen beoordelen en vergelijkend te onderzoeken. De afbakening van het gebied gebeurde in funktie van het materiaal dat in de bedoelde Leuvense verhandelingen al bewerkt was en dat door Schr. nog in de mate van het mogelijke werd aangevuld met sagen uit gedrukte bronnen, schriftelijke enquêtes en eigen veldwerk, zodat het totale aantal hier opgenomen sagen ongeveer 12.000 bedraagt. Die worden alle in zeer beknopte vorm weergegeven in het repertorium (Deel IV, 969 blz.), met het oog op een volledige inventarisatie van alle motieven en elementen die nuttig zijn voor verdere studie.

De bewerking van dat heterogene materiaal is ondanks de omvang en de kompleksiteit voortreffelijk uitgevoerd. Deel I (191 blz.) bestaat uit een inleiding, met verantwoording en bibliografie, bespreking en evaluatie van het materiaal en van de gevolgde metodes. Schrijver bewijst daarin meteen dat hij het onderwerp volkomen beheerst en een klaar inzicht heeft in de vereisten van het onderzoek. Een aantal (76) daaraan toegevoegde kaarten geven o.m. een duidelijk beeld van de geografische spreiding der belangrijkste motieven en motievengroepen, waarvan de relatieve waarde wordt verhoogd

[p. 601]

dank zij een vergelijkbare kaart over de intensiteit van het verrichte onderzoek in de respektieve licentieverhandelingen. Die densiteit vindt men nog statistisch in detail (per gemeente) weergegeven in een van de 5 bijlagen, waar verder informatie wordt verstrekt over voorhanden bandopnamen en gebruikte vragenlijsten.

In deel II (664 blz.) volgt een grondige studie van de sagenmotieven, zoals gebruikelijk ingedeeld in 4 grote groepen: 1) de geestenwereld, met resp. water-, aard-, vuur- en luchtgeesten, spoken en plaaggeesten, spookdieren en andere spookverschijnselen, terugkerende doden en onheilspellende voortekens; 2) de toverwereld, met resp. heksen, tovenaars en tovermiddelen, hussen en zigeuners, waarzeggers en genezers, macht van geestelijken, van gebeden en gewijde voorwerpen, tenslotte de weerwolfsagen; 3) de duivelssagen en zgn. vrijmetselaars; 4) allerhande historische sagen en verhaaltjes, in verband met voorwerpen, bouwsels, plaatsen, gebeurtenissen, personen, benden, monsters, volksetymologieën, bestraffing van heiligschennis en (eventueel vermeende) profanatie. Elke rubriek uit de gegeven opsomming wordt ingeleid met een verwijzing naar al de betreffende items in het repertorium en met een tabel over de frekwentie der respektieve themata volgens de aard van de bronnen waaruit het materiaal werd geëxcerpeerd. Telkens volgt daarop een systematische bespreking met gedetailleerde analyse van de verschillende komponenten (b.v. naamgeving, vorm en plaats van verschijnen, aktiviteiten), met kommentaar over de klassifikatie, de geografische spreiding (volgens de motiefkaartjes in deel I) en de historische evolutie (aan de hand van de geëxcerpeerde publikaties), met poging tot interpretatie en besluit.

Het historische en geografische aspekt wordt nader uitgewerkt in deel III (246 blz.), waar de respektieve paragrafen bovendien handelen over het sociologische, psychologische en funktionele aspekt van de sagen, met het oog op de sociale kategorieën van vertellers, het geloof en de waarheidsreferenties in de verhalen, de psychologische achtergrond en de onderscheiden funkties van het sagenvertellen enz.

In zijn geheel omvat dit werk dus tegelijk een ongewoon rijke materiaalverzameling, een overzichtelijke syntese en een grondige analyse van de Antwerpse sagen, waarvan de veelzijdige facetten zorgvuldig onder de loep worden genomen en zo mogelijk met gemotiveerd inzicht worden beoordeeld en persoonlijk geïnterpreteerd. Schrijver had wel dieper kunnen ingaan op de verklaring van de

[p. 602]

naamkundige en dialektische gegevens, maar hierin heeft hij zich blijkbaar noodgedwongen moeten beperken tot min of meer toevallige aantekeningen die tezamen toch nog meer informatie verschaffen dan men normaal mag verwachten van een zuiver volkskundige dissertatie. Op zijn eigen terrein heeft de auteur uitermate verdienstelijk werk geleverd. Het is een belangrijke aanwinst en kan als model gelden voor verder analytisch en syntetisch sagenonderzoek. Daarom meen ik dat dit proefschrift zeker in aanmerking komt voor bekroning. Het verdient ook gepubliceerd te worden, om de merkbare vooruitgang in de discipline - in vergelijking met vroegere uitgaven als het ‘Brabantsch sagenboek’ van A. De Cock en I. Teirlinck (Gent, 1909-1912), of het ‘Westvlaams sagenboek’ van H. Stalpaert (Blankenberge, 1968-1969) - duidelijk in het licht te stellen. Wegens de huidige beperkingen zou de omvang dan wel moeten gereduceerd worden, vooral door het vermijden van herhalingen die nu tengevolge van de overlappingen in de gediversifieerde behandeling van het materiaal vrij talrijk zijn.

Verslag van de heer W. Couvreur, tweede beoordelaar.

De Vlaamse sagenwereld heeft de laatste jaren herhaaldelijk de aandacht van wetenschappelijke onderzoekers getrokken. Zo werden aan de Leuvense universiteit tussen 1953 en 1966 niet minder dan zeventien licentiaatsverhandelingen gewijd aan de optekening uit de volksmond van sagen in de provincie Antwerpen. Eén ervan was het Onderzoek naar de sagenmotieven in de polders ten noorden van Antwerpen (1955) van de heer M. van den Berg, die thans zijn onuitgegeven doktoraal proefschrift De volkssage in de provincie Antwerpen in de 19de en 20ste eeuw (1979) aan de akademie ter beoordeling voorlegt.

Met dit naar omvang (tekst en corpus ca. 2000 blz. samen) en inhoud indrukwekkende werk heeft schrijver de lastige taak op zich genomen het door hem en zijn medestudenten rechtstreeks verzamelde sagenmateriaal wetenschappelijk te ordenen en te verklaren. Bovendien werd het materiaal met gegevens uit oudere en nieuwe publikaties en eigen veldwerk aanzienlijk uitgebreid en geadstrueerd. Zodoende konden ca. 12.000 sagen uit de gehele provincie Antwerpen worden opgetekend. Een beknopte inhoudsopgave ervan vindt men in het corpus (boekdeel II, deel IV, 969 blz.).

[p. 603]

Het lijvige eerste boekdeel zet in met een algemene, in hoofdzaak metodologisch gerichte inleiding (deel I, 191 blz.), waarna in deel II (664 blz.) het sagenmateriaal uitvoerig ter sprake komt. Hierbij worden de sagen(motieven) in een groot aantal groepen en subgroepen gesplitst volgens de (vaak toegepaste) indeling in geesten- en toverwereld-, duivels- (en vrijmetselaars)-, religieuze en historische sagen. De belangrijkste sagenmotieven en hun spreiding werden al in de inleiding op een zeventigtal kaarten (deel I 99-176) aanschouwelijk voorgesteld.

Zoals te verwachten en door schrijver zelf wordt toegegeven, zijn deze indelingen niet volstrekt waterdicht. Het kan ook moeilijk anders, want sagen vertonen nu eenmaal talrijke overgangsvormen, die elkaar overlappen en onvermijdelijk elk schema moeten doorkruisen.

In deel III (246 blz.) worden de sagen op hun historische, sociologische en (para)psychologische achtergronden onderzocht. Tevens wordt uitvoerig ingegaan op hun geografische spreiding en hun samenvallen met historische en dialektgrenzen (isetnen versus isoglossen). Bijzonder leerzaam is het historisch overzicht van het Antwerpse sagenonderzoek vanaf ca. 1840. Ook de vertellers (sociale rang, leeftijd enz.) komen aan bod.

Schrijvers systematische inventaris brengt een rijk en gevarieerd sagenmateriaal aan het licht, dat historisch en archeologisch wordt onderschraagd. De voetnoten geven een indruk van de ongemene belezenheid van de auteur en zijn vertrouwdheid met zijn onderwerp. Hoewel het verzamelde materiaal van ongelijke waarde is (ik denk bv. aan de ‘sagen’ in verband met recente dievenbenden), valt het niet te betwijfelen, dat schrijver met dit werk een verstevigde basis voor het verder sagenonderzoek in Vlaanderen en elders heeft gelegd.

Alleen de omvang van het werk, af en toe de keuze van het materiaal en de nu eenmaal onvermijdelijke schoonheidsfouten, geven stof tot bedenkingen. Het werk lijdt aan een overvloed aan details en vermoeiende herhalingen. Desondanks verdient het alleszins bekroond te worden. Publikatie zou ik van harte toejuichen, maar dan in een drastisch bekorte vorm.

Verslag van de heer H. Lampo, derde beoordelaar.

Uiteraard ben ik geen specialist op het gebied van de volkskunde. Niettemin heb ik graag de opdracht aanvaard in de jury te zetelen

[p. 604]

die een oordeel moet vellen over het hierboven vermeld werkstuk. Het behandelt namelijk een stof die mij bijzonder interesseert.

Mijn mening kan slechts uitgedrukt worden in functie van de mate waaraan bedoelde thesis mijn belangstelling en zelfs mijn... nieuwsgierigheid bevredigt.

Mijn indruk is met een uitstekend werk te doen te hebben, systematisch en op een heldere wijze uitgebouwd. Voortaan zal het onmisbaar zijn voor wie zich in de volkssage in dit land wil verdiepen. Ik geloof niet dat het een slecht teken is wanneer ik hieraan toevoeg dat ik - als leek dan toch - dit werk met zijn ontzaglijke omvang op enkele dagen tijds met de grootste belangstelling heb doorgenomen. Ik heb het op prijs gesteld dat de auteur ook aandacht betoont voor volledig nieuwe elementen die impact op de volksverbeelding en de sagevorming beginnen te krijgen, nl. het Ufoverschijnsel. In dit geval slechts terloops aangeraakt, hoop ik dat de heer Van den Berg of anderen er zich in een niet al te ver verschiet verder zullen mee bezighouden: toevallig is mij op dit stuk een ongeveer dertig jaar oude waarneming bekend die nooit enige ‘follow-up’ heeft gekend en stelling door de meesten vergeten is. Hier doet zich een uitstekende gelegenheid voor om van in den beginne dergelijke aanleidingen tot sagevorming (voor zoverre er niet méér is, maar dat is een andere geschiedenis!) te registreren.

Ik ben voorstander van bekroning van dit indrukwekkende werk.