Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1977

[p. 291]

Norbert Cornelissen en de Républicain du Nord over Nelis en Von Franckenberg
door Walter Couvreur Lid der Akademie

Onderstaande bijdrage is een aanvulling op ons artikel Politieke pamfletten tegen Nelis. De Antwerpse katedraalalmanak van 1796 en de herderlijke brief van 1791 in Bijdragen tot de Geschiedenis 1974, 256-265, waarin de anonieme katedraalalmanak van 1796, - een politiek pamflet tegen Nelis en Von Franckenberg, - onder voorbehoud aan de in 1789 Oostenrijksgezinde publicist Kornelis Maarten Spanoghe wordt toegeschreven.

Onverenigbaar met deze toeëigening is echter het door Anton Oomen, Nelis' sekretaris, in een brief aan de bisschop van 18 januari 1796 medegedeelde met betrekking tot een oud-studiemakker van hem, een jonge en drieste koerantier, die ‘onlangs’ een ‘schimpbriefje’ tegen de bisschop had geschreven, aangenomen dat de almanak en het ‘schimpbriefje’ hetzelfde schotschrift zijn⁽¹⁾. Spanoghe is inderdaad elf jaar ouder dan Oomen en kan dus bezwaarlijk een studiegenoot van hem zijn geweest.

Door een toeval ontdekten we, dat het door Oomen bedoelde schotschrift niet slaat op de katedraalalmanak van 1796, wiens juiste datum van verschijning trouwens onbekend is, maar op een polemisch artikel tegen Nelis, verschenen in het Brusselse dagblad Le Républicain du Nord van 1 januari 1796. Officiële spreekbuis van de Franse goevernementsraad te Brussel en het Parijse Directoire, werd de Républicain du Nord, kort na de inlijving bij Frankrijk van de Oostenrijkse Nederlanden en Luik (1 okt. 1795), te Brussel opgericht met het doel de openbare opinie in de genaaste departementen voor de eenmaking met Frankrijk te winnen. Tot de stichters van het blad, dat een jaarlijkse

(1) Wat inderdaad ‘verleidelijk’ is en door C. de Clercq, die zowel de katedraalalmanak als Oomens brief uit de vergetelheid heeft gehaald, in zijn De laatste tien levensjaren van bisschop C.F. Nelis (Antwerpen 1963²) 98 wordt beweerd. Vgl. onze zoëven genoemde bijdrage Politieke pamfletten... 259-261.

[p. 292]

staatstoelage van fl. 12.000 = fr. 21.600 genoot, behoorde de Leuvense oud-hoogleraar en kollaborateur van het eerste uur Karel Jozef Mattijs Lambrechts⁽²⁾, lid van de goevernementsraad en kommissaris van het Directoire bij de administratie van het Dijledepartement. Het vier bladzijden in klein 4^o-formaat tellende dagblad⁽³⁾, waarvan het

(2) Geboren te St.-Truiden 20 nov. 1753; vader: kolonel in Staatse dienst, moeder van Naamse afkomst. Studeerde te Leuven; 1774 licentiaat in de rechten. 1777 hoogleraar en 1782 doctor in de rechten, 1786 rector magnificus. 1788-89 studieverblijf aan Duitse universiteiten op last van Jozef II. Aanhanger van de keizer, werd Lambrechts na de aftocht der Oostenrijkers te Leuven ontslagen en tijdens de Oostenrijkse restauratie niet in zijn ambt hersteld. 1793 advokaat te Brussel. IJverde na juli 1794 voor de aanhechting van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk. Lid van de Franse centrale administratie te Brussel (na sept.-okt. 1795 versmolten met de nieuwe goevernementsraad), municipaal te Brussel en kommissaris bij het Dijledepartement. Minister van justitie te Parijs van sept. 1797 tot 20 juli 1799 (enkele maanden voor de val van het Directoire). Senator en in 1808 rijksgraaf onder Napoleon. Opteerde voor Frankrijk na de val van het keizerrijk. Lid van de Kamer van Afgevaardigden in 1819. Overleden te Parijs 3 aug. 1823.
Aan Lambrechts wijdde J. Rossi een skriptie, getiteld C.-J.-M. de Lambrechts, commissaire du Directoire exécutif près le Département de la Dyle (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Brussel (ULB) 1958-59).
De Franse historicus Fernand Leleux, schrijver van o.a. Anvers et la première occupation française par les armées révolutionnaires (Luik 1960) en Charles van Hulthem. 1764-1832 (Brussel 1965) heeft ons een boek over Lambrechts toegezegd.

(3) Verscheen om de twee dagen tot 22 nov. 1795, nadien dagelijks (uiteraard ook op zondag). Drukker-uitgever was de Luikenaar Jean-Jacques Tutot, wiens drukkerij in de Naamsestr., naast de kantoren van de administratie van het Dijledepartement, was gevestigd. Vanaf nr. 879 (10 april 1798) gebruikte de redaktie uitsluitend de republikeinse tijdrekening.
Bewaard zijn de nrs. 1 tot 961 (13 messidor VI = 1 juli 1798) en 84 losse nummers uit de jaren 1798-1800. Onder het konsulaat verviel de krant, toen Le Républicain du Nord. Nouvelle Suite geheten, tot een kleurloos informatieblad zonder enige politieke betekenis.
Eksemplaren van de Républicain du Nord zijn bewaard te Brussel en te Gent: Brussel, Algemeen Rijksarchief, nr. R 8^o 182: nrs. 1-128 (20 maart 1796), 201-300 (1 juni - 8 sept. 1796) en 314-948 (22 sept. 1796 - 18 juni 1798) (5 delen, in 1839 aangekocht van Van den Bossche); losse afleveringen nrs. 883, 947-961, 990-993, 1045 tot 1251 (met grote leemtes), Nouvelle Suite nrs. 49-132 (2 floréal VIII = 22 april 1800).
Brussel, Koninklijke Biblioteek, nr. V H 27.168 B: nrs. 1-770 (22 dec. 1797) (5 delen, afkomstig van Karel van Hulthem; door deze gekocht op de veiling van de Brusselse zijdehandelaar en bibliofiel Anton Jozef Nuewens-Parent (1747-1813) (veilingkatalogus Vente d'une riche et rare collection de manuscrits et livres imprimés..., Brussel J.B. Collaert 1 april 1811, zonder vermelding van Nuewens' naam, blz. 236, nr. 81 [medegedeeld door Dr. J. Deschamps]). Nuewens' familie had onder het Directoire in het anti-Franse verzet gestaan.
Gent, Universiteitsbiblioteek, nr. jur. 10.759: nrs. 1-62 (14 jan. 1796), 64-255 (16 jan. - 25 juli 1796) en 357-538 (6 nov. 1796 - 4 mei 1797) (5 delen; persoonlijk eksemplaar van Cornelissen, verworven voor rekening van de Gentse universiteitsbiblioteek op de veiling Cornelissen (21 febr. 1850), nr. 30 van de veilingkatalogus Catalogue d'une belle collection de livres en plusieurs langues et facultés, délaissés par Mr. E.N. Cornelissen,... et autres défunts (Gent, F. Verhulst). Dezelfde biblioteek bewaart nog twee losse nummers: 574 en 575 (zelfde plaatsnummer).
Uittreksels van en aantekeningen betreffende de Républicain du Nord vindt men in Documents concernant Charles-Joseph-Mathieu Lambrechts et les affaires de son temps van Paul Voituron, in handschrift bewaard in de Gentse universiteitsbiblioteek onder nr. hs. G 6212: uittreksels blz. 409-768, aantekeningen blz. 981-6. Gedeeltelijk identieke aantekeningen en van dezelfde hand als het hs. Voituron bevinden zich in dezelfde biblioteek in een (door bibliotekaris R. Audenaert medegedeelde) niet geïnventariseerde map met stukken van en over Cornelissen, afkomstig van Edmond de Busscher (1805-1882), stadsarchivaris te Gent van 1860 tot zijn dood.
Paul Eugeen Voituron (Gent 1824-1891), advokaat en liberaal schepen, publiceerde over Victor Hugo en werkte ca, 1860 aan een uitgebreide monografie over Lambrechts, die nooit het licht zag.
Voor de Républicain du Nord zie ook de skriptie van mej. G. Feyaerts, Een studie over de Républicain du Nord. 1795-1798 (onuitgegeven licentiaatsverhandeling Gent (fakulteit Rechten) 1967-68).

[p. 293]

eerste nummer op 5 november 1795 en de laatste ons bekende aflevering op 2 floréal VIII = 22 april 1800 verschenen, bestond voor het merendeel uit ambtelijke mededelingen, verslagen van de vergaderingen van het wetgevend lichaam te Parijs en van de ‘Belgische’ decadi-feesten in de tempels der wet naast berichten uit binnen- en buitenland en nieuws van het oorlogsfront. Artikels van de Républicain du Nord, afkomstig van losse medewerkers, in hoofdzaak republikeinse ambtenaren van de ingelijfde departementen, zijn doorgaans niet gesigneerd.

Van bij zijn verschijning tot einde maart 1797 berustte de redaktie van de Républicain du Nord bij de geboren Antwerpenaar Egidius Norbert Cornelissen⁽⁴⁾, die kortgeleden als volbloed republikein en

(4) Geboren te Antwerpen 12 juli 1769; vader: leerlooier. Middelbaar onderwijs aan de Latijnse school te Turnhout. 1787 student te Leuven. Diende 1790 in het patriottenleger onder Van der Mersch en Schönfeld(t), wiens sekretaris hij zou geweest zijn. 1791-einde april 1792 boekhouder te Antwerpen. 1792-94 te Rome. Ten laatste juni 1794 te Antwerpen teruggekeerd, kollaboreerde hij kort na de tweede Franse inval met de bezetter. 1794-99 te Brussel en Parijs. Van medio 1799 tot zijn dood 31 juli 1849 te Gent gevestigd. Zie over hem L. François, Norbert Cornelissen in Jaarboek 1971-1972 van de Knkl. Soevereine Hoofdkamer van Retorica ‘de Fonteine’ te Gent 107-130.
Cornelissen heeft praktisch niet in zijn geboortestad gewoond. Zijn naam ontbreekt in de gedrukte uitgave van de Kronijk van Antwerpen van J.F. en J.B. van der Straelen [1770-1817] (Antwerpen 1929-1936, 8 delen). Van Cornelissen zelf vernemen we, dat hij ooggetuige was op 4 aug. 1788 van de bloedige schietpartij op de Grote Markt te Antwerpen, waarbij naar zijn zeggen 30 tot 40 Antwerpenaars onder de kogels der Oostenrijkers het leven lieten (Rép. du Nord, 21 okt. 1796, nr. 343/4). Juni 1794 vertoefde hij te Antwerpen (Rép. du Nord, l.l. en 1 nov. 1796, nr. 354/3).
Zijn ambtelijke loopbaan in Franse dienst en in Lambrechts' voetspoor vangt aan, kort na de Franse inval van juni-juli 1794, als vertaler bij de afdeling onderwijs van de centrale administratie te Brussel. Zijn naam wordt vermeld in een brief dd. 17 mei 1795 van Dargonne (nationaal agent bij het Antwerpse stadsbestuur) aan Becquet (nationaal agent bij de Brabantse arrondissementsadministratie), waarin eerstgenoemde ‘le citoyen Norbert Cornelissen, garçon plein d'esprit, mais jeune’ voor het ambt van municipaal te Antwerpen aanbeveelt (aangehaald bij E. Poffé, Antwerpen in de XVIII^e eeuw na den inval der Franschen (Antwerpen 1897) 162). Na zijn terugkeer van de Parijse normaalschool (kort na 21 juni 1795) werd Cornelissen op 13 juli 1795 tot hoofd van de afdeling onderwijs bij de centrale administratie te Brussel bevorderd. 10 aug. 1795 vertoefde hij te Antwerpen bij zijn vader.
Cornelissens zuster was gehuwd met apoteker Hendrik Vrancken, broer van de bekende Antwerpse geneesheer Dr. Lodewijk H.J. Vrancken, wiens schoonzuster met een broer van Cornelissen was getrouwd. Ook de befaamde chemicus Jan Baptist van Mons (Brussel 1765 - Leuven 1842) was met Cornelissen verwant.

[p. 294]

toegerust met een voortreffelijke kennis van het Frans van de Parijse ‘Ecole normale’⁽⁵⁾ was teruggekeerd en achtereenvolgens als afdelingshoofd onderwijs en sekretaris bij de administratie van het Dijledepartement onder Lambrechts werkzaam was. Beschermeling van Lambrechts en zoals deze verkleefd aan de republikeinse beginselen, stelde Cornelissen in de Républicain du Nord zijn bedreven pen ten dienste van de Franse veroveraars. Gewonnen voor de inlijving van de

(5) Opgericht 30 okt. 1794. Toen kweekschool van jakobijnse ambtenaren. Cornelissen verbleef er ca. zes maanden met Pieter Frans van Meenen (Leuven) en Nikolaas Rouppe, een geboren Rotterdammer, berucht diaken te Leuven en nog beruchter republikeins ambtenaar te Leuven en te Brussel. Beiden hebben na 1830 ‘carrière’ gemaakt als lid van het Nationaal Kongres, Rouppe bovendien als eerste Belgische burgemeester van Brussel.

[p. 295]

Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk, - ‘la patrie commune’ van Fransen en ‘Belges-Français’, - bond hij de strijd aan met de konservatieve pers en de voorstanders van het herstel van het Oostenrijkse gezag of van de Republiek der Verenigde Nederlandse Provinciën van 1790, waarbij hij geen middel schroomde om zijn politieke tegenstanders door het slijk te halen. Vooral de in overgrote meerderheid Fransvijandige klerus was het mikpunt van zijn honende spotternijen.

Cornelissens journalistieke bedrijvigheid valt samen met de eerste twee jaren van het Directoire. Toen de verkiezingen van maart-april 1797 (germinal V) de gematigden te Parijs tijdelijk aan de macht brachten, voelde ook Cornelissen zich aan de kant gezet. Op 28 maart legde hij zijn post neer bij de redaktie van de Républicain du Nord⁽⁶⁾. Op 17 april moest hij als sekretaris van het Dijledepartement het veld ruimen voor F. Paradis. Zijn politieke ster zou weer opgaan na de ‘linkse’ staatsgreep van 4 september 1797 (18 fructidor V). Hoewel tot kommissaris van het Directoire bij de Tiense municipaliteit benoemd, vertrok Cornelissen al op 26 september naar Parijs als sekretaris van Lambrechts, die enkele dagen tevoren minister van justitie van de Franse republiek was geworden.

Het hierboven in voetn. 3 beschreven Gentse eksemplaar van de Républicain du Nord (5 nov. 1795 - 25 juli 1796 en 6 nov. 1796 - 4 mei 1797) heeft aan Cornelissen zelf toebehoord⁽⁷⁾ en is uiterst waardevol wegens de aan de voet van een groot aantal anonieme bijdragen (door hem) met de pen bijgeschreven beginletter(s) van de naam van de schrijver resp. de korrespondent⁽⁸⁾. Het vaakst ontmoet men de letters C. of N.C. (in inkt) voor Norbert Cornelissen, die als redakteur

(6) Motivering van zijn ontslag in Républicain du Nord, 28 maart 1797, nr. 501/4. Cornelissen bleef verder aan het blad medewerken tot zijn vertrek naar Parijs op 26 sept. 1797. Na deze datum komen geen door hem ondertekende bijdragen meer voor.

(7) Vgl. een oude inschrijving op de voorpagina van deel IV ‘Ex. de N. Cornelissen’ van de hand van Ferdinand van der Haeghen, hoofdbibliotekaris van de Gentse universiteitsbiblioteek van 1869 tot 1911. Dezelfde hand op andere druksels en handschriften van het omvangrijke fonds Cornelissen van genoemde biblioteek.

(8) Vgl. een aantekening (ca. 1850) op blz. 1 van verzamelband G 8724 (Universiteitsbiblioteek Gent), het hs. Voituron 984-6 alsook een oude vermelding in potlood op het schutblad van deel V van het eksemplaar der Koninklijke Biblioteek te Brussel. De beide Brusselse eksemplaren hebben geen handschriftelijke aantekeningen.

[p. 296]

van het blad de meeste artikels (vaak onder de rubriek ‘Variétés’) voor zijn rekening nam. Daarnaast zijn er met zijn naam voluit resp. de beginletter(s) N.C., C. of N. of met de schuilnaam (N. of N.N.) Van Zempfen of (N.)V.Z. en Ariste in druk ondertekende bijdragen.

Zoals al eerder gezegd, verscheen in de Républicain du Nord onder dagtekening van 1 januari 1796⁽⁹⁾ een ongetekend artikel tegen Nelis, waarvan we de inhoud laten volgen:

Anvers, le 3 Nivôse.

Notre gracieux & aimable évêque nous a gratifiés d'une lettre pastorale extraordinaire⁽¹⁰⁾, datée de Bologne en Italie, à l'occasion de

(9) Nr. 49/3-4. In het eksemplaar van Cornelissen aan het eind met V.L. (in inkt) gemerkt. Zie hieronder blz. 302-3.

(10) Sinds einde juli 1794 was men in Antwerpen zonder nieuws van Nelis, die een maand eerder voor de oprukkende Fransen was gevlucht. Pas midden 1795 werd het kontakt hersteld met de bisschop, die toen te Bologna vertoefde. Voor de briefwisseling met Nelis en de praatjes over de afwezige bisschop, zij verwezen naar C. de Clercq, Laatste tien levensjaren... 93-97. Nelis heeft aan zijn Antwerpse klerus geschreven op 22 aug., 8 en 26 sept., 25 nov. (voor de advent) en 22 dec. In deze brieven (geheel of ten dele uitgegeven door P.F.X. de Ram en C. de Clercq) meldt de bisschop, waarom hij niet eerder naar Antwerpen is teruggekeerd. De voorgenomen reis naar Wenen of Rome en zijn wankele gezondheidstoestand hebben zijn terugkeer alsnog verhinderd. Nelis drukt Oomen op het hart zijn persoonlijke belangen en die van het bisdom bij de Franse overheid te behartigen. De brieven van 26 sept. en 25 nov. bevatten richtlijnen voor het kollege der vikarissen-generaal.
Oomens brief van 18 jan. 1796 is een antwoord op die van Nelis van 22 dec. 1795, waarbij een medisch attest uit Bologna, dienstig om Nelis' schrapping van de lijst der uitgewekenen en derhalve zijn terugkeer naar Antwerpen te bewerkstelligen ‘ne summa ubique cum injuria innocentis viri opes, substantiae dilapidentur, quod jam plus nimio factum est’ (De Ram, Synodicon belgicum... III (Leuven 1858) 633³). In zijn antwoord aan de bisschop schrijft Oomen, dat hij deze brief getoond heeft aan ‘die van onze Regeerders die myn vertrouwen het meest weerdig scheenen’. ‘Eenen van die, - aldus Oomen, - zeide my, dat indien UE. zoude wederkeeren, er niemand zyn zoude, die UE. zoude tegengaan’ (Bisschoppelijk archief Breda, Brievenboek, nr. 15).
In de loop van 1795 waren vele emigranten teruggekeerd. Ook voor Nelis' schrapping van de lijst werd door zijn vrienden (o.a. hoofddrossaard Jan Baptist Lauwers, de latere stadsbibliotekaris) in 1795 en 1797 druk (doch tevergeefs) geijverd. Nov.-dec. 1795 werden de Fransen door de Oostenrijkers onder Clairfayt over de Rijn teruggeslagen en begon men te hopen op een voor Oostenrijk en de Nederlanden voordelige vredesluiting. Met Bonapartes overwinningen in Italië was deze hoop vlug vervlogen.

[p. 297]

l'avent actuel. Son but est d'affermir notre foi pour les revenans; de ranimer nos espérances pour un bouleversement prochain de l'état actuel des choses, & de rallumer nos tièdes affections pour l'ancien gouvernement & les seigneurs états du Brabant. Aussi nous dit-il: Que notre délivrance est prochaine. Cependant, qui le croiroit? Sa lettre pastorale n'a pas été beaucoup plus heureuse pour nous, que sa personne ne l'a été jusqu'ici en Allemagne & en Italie. L'on sait qu'ayant demandé la permission de venir se jeter aux pieds de S.M.I. à Vienne, cette grace lui a été tout nettement refusée, en des termes qui insinuoient assez clairement que la cour de Vienne est lasse des Tartuffes⁽¹¹⁾: mais ce que tout le monde ne sait pas, c'est que le saint évêque ayant changé de batterie, a voulu se jeter du côté de la cour de Rome, & qu'il a écrit au cardinal-secrétaire qu'il se proposoit de venir baiser les pieds de sa sainteté; sur quoi le pape non-seulement l'a engagé à renoncer à son entreprise, mais lui a défendu formellement de mettre le pied dans la capitale.

Aussi certaine qu'est cette défense, aussi difficile est-il en ce moment d'assigner le véritable motif de cette conduite du saint-père. Quelques-uns la cherchent dans des raisons d'état & de politique; mais d'autres prétendent qu'une brochure singulière, mise au jour par cet évêque, y a donné lieu. Cette extravagance, soi-disant philosophique, est imprimée à Anvers, dans sa résidence, chez Grangé, sous le titre de l'Aveugle de la montagne; Entretiens philosophiques, à Amsterdam & à Paris, chez les libraires associés, 1789. Nous reviendrons peutêtre un jour sur cette production bizarre & romanesque; qu'il suffise aujourd'hui d'observer que le saint évêque dit en propres termes, p. 12, que le soleil n'est pas une unité distincte de ce livre que je tiens en main, ou de ce gazon où je me repose: la diversité des corps n'est qu'un phé-

(11) Nelis had bij zijn bedillers de naam met twee tongen te spreken. Na zijn vlucht uit Antwerpen meed hij elk kontakt met de uitgeweken patriotten en leden der Staten, die te Emmerik een tegenomwenteling in de Zuidelijke Nederlanden voorbereidden en hiervoor toenadering zochten tot stadhouder Willem V, Engeland en Pruisen, toen bleek dat Wenen de Oostenrijkse Nederlanden aan hun lot overliet. In maart 1795 had Nelis een lijvig verslag gezonden aan Trauttmansdorff, waarin hij de teruggave van de Oostenrijkse Nederlanden aan de keizer bepleitte en een plan tot sanering der staatsfinanciën in de Nederlanden ontwikkelde. Voor zichzelf verzocht Nelis om een gezantschap in Den Haag om van daaruit de Emmerikse plannen beter te kunnen dwarsbomen. Wenen had geen oren naar zijn verzoek en liet de bisschop in de kou staan (P. Verhaegen, La Belgique sous la domination française. 1792-1814 I (Brussel 1922) 642).

[p. 298]

nomène, qu'une apparence: il n'existe qu'un seul corps; & ce corps, c'est le monde, c'est l'univers. Si ceci est très-paradoxe, il n'est du moins pas fort orthodoxe.

V.L.

Aan de brief, die Oomen twee weken later, op 18 januari 1796, uit Antwerpen aan Nelis te Bologna schreef, was een postscriptum met volgende inhoud gevoegd:

‘Eenen jongen Babbelaer, die voorheen met my gestudeert heeft is actueel Redacteur van eene Courant. Hij heeft al veele schimpschriften gemaakt tegen verschyde persoonen van tref in onze stad. Onlangs heeft hy zyne gal tegen UE. ook uitgespouwt en zegt daar veel tegen het eerste Boekje van uwe Tusculanae. 'T is moeylyk te begrypen dat sommige persoonen in dat schimpbriefje van eenen baldadigen jongeling, hoe ongereymt het ook zy, nog eenig vermaak neemen. Ik kan niet agterhalen, hoe dien vermaarden Redacteur aan dat Boekje geraakt is’.

Na wat voorafgaat, kan het niet twijfelachtig zijn, dat Oomen met het ‘schimpbriefje’ tegen Nelis het artikel van de Républicain du Nord, waarvan Cornelissen redakteur was, bedoelt en niet de katedraalalmanak van 1796. Hierdoor vervalt een belangrijk argument tegen een mogelijke toeschrijving van de almanak aan Spanoghe.

Cornelissen is geboren te Antwerpen op 21 juli 1769 en derhalve een vol jaar jonger dan Anton Oomen, gedoopt te Teteringen (bij Breda) op 8 mei 1768. Beiden hebben samen te Leuven gestudeerd. Blijkens A. Schillings, Matricule de l'université de Louvain IX (Brussel 1967) werden Aegidius Norbertus Cornelissen op 21 december 1786 als philosophus falconensis minorennis (blz. 139, nr. 80) en Antonius Oomen, één jaar later, op 8 januari 1788 (blz. 149, nr. 29) als philosophus porcensis minorennis ingeschreven. Wellicht kenden ze elkaar al van de Latijnse school te Turnhout, waar Anton Oomen hoogstwaarschijnlijk school heeft gelegen, evenals zijn oudere broer Adriaan.

Het weinig vleiende portret, dat Oomen schetst van ‘eenen jongen Babbelaer’ en ‘baldadigen jongeling’, die ‘al veele schimpschriften tegen verschyde persoonen van tref in onze stad (heeft) gemaakt’, is alleszins toepasselijk op de 26-jarige Cornelissen, die als ‘vermaarden Redacteur’⁽¹²⁾ van de Républicain du Nord in deze ‘Courant’ hard

(12) Cornelissen wordt door ‘reaktionaire’ Luikse journalisten bestempeld als ‘l'illustre Anversois’ (Rép. du Nord, 27 jan. 1797, nr. 441/3-4).

[p. 299]

van leer trok tegen Antwerpse geestelijken en lakse republikeinse ambtenaren.

Zo laakt hij in het nummer van 17 november 1795⁽¹³⁾ ‘cette coupable insouciance de plusieurs individus de la municipalité, qui, ne considérant les fonctions les plus honorables que comme des corvées onéreuses, auroient rougi de se parer en public de leur écharpe quand leurs fonctions le requéroient, tandis qu'ils avoient le courage de s'en parer à la queue d'une procession’. Van een Antwerps republikeins ambtenaar verwacht Cornelissen ‘qu'il marche d'un pas ferme & roide dans le sentier de la liberté; & bientôt le peuple marchera sur ses traces, en bénissant la République & les autorités constituées’.

Vooral de monniken moeten het ontgelden. In het nummer van 17 december 1795⁽¹⁴⁾ schrijft Cornelissen: ‘car Erasme a très-bien remarqué que la race des moines a cela de commun avec celle des chiens,

(13) Nr. 7/3. Nadien met C. gemerkt. Artikel geschreven naar aanleiding van de installatie van het departementsbestuur.

(14) Nr. 34/2-4. Dit stuk, getiteld Aux rédacteurs........., 23 Frimaire, werd achteraf gemerkt C. en M.D.P. (onder C.; beide in inkt).
Blijkbaar dankt Cornelissen zijn informatie aan M.D.P., vermoedelijk de Antwerpse koopman Arnold Metdepenningen, die stadsmagistraat was te Antwerpen van 3 aug. tot 20 sept. 1794, lid werd van de Franse centrale administratie te Brussel in nov. 1794 en administrateur van het departement der Twee Neten in nov. 1795.
Met Lambrechts en de overige leden van de centrale administratie ondertekent ‘Met de Penningen’ de petitie van 26 pluviôse III = 14 febr. 1795 voor de inlijving van de Zuidelijke Nederlanden bij Frankrijk (Adresse de l'administration de la Belgique, à la Convention Nationale, adoptée à la séance du 26 pluviôse, 3.me année républicaine [Stadsbiblioteek Antwerpen, nr. K 151.560, verzamelband Brabantse omwenteling, deel IV, nr. 153]). Op 25 ventôse III = 15 maart 1795 schrijft Lambrechts aan Cornelissen te Parijs: ‘Bien des choses de l'ami Metdepenningen et de nos compagnons du bureau’ (Briefwisseling Cornelissen-Lambrechts, Universiteitsbiblioteek Gent, hs. 675 [afschrift in hs. Voituron 245]).
Verdere bijzonderheden betreffende Arnold Metdepenningens levensloop zijn we niet te weten gekomen.
Zijn neef Jozef Jan Adriaan Metdepenningen-Pieters (geboren te Antwerpen 1765 als zoon van de bekende zijdefabrikant Adriaan Karel Metdepenningen-Verachter) vestigde zich te Gent als koopman en werd aldaar municipaal in dec. 1795 en april 1798. Cornelissen vertrouwde hem in juni 1801 een brief toe, bestemd voor Lambrechts (te Parijs).
Jozef Metdepenningen overleed te Ukkel in 1852 en was de vader van de Gentse orangistenleider Hippoliet Metdepenningen en van de Antwerpse orangist Gustaaf Metdepenningen-Stobbelaers.
De familienaam werd oorspronkelijk Met de Penningen geschreven.

[p. 300]

qu'ils attaquent & mordent ceux qui ont l'air de les craindre, & qu'ils tremblent devant celui qui d'un coup d'oeil, d'un geste, ose les menacer’. In hetzelfde artikel vertelt hij ‘que l'abbé de St. Michel⁽¹⁵⁾, membre des ci devant états de Brabant, s'étoit émigré une seconde fois; ...que ce saint homme est venu chercher le restant des richesses de l'abbaye, pour les porter aux amis du trône & de l'autel au-delà du Rhin, car à sa première émigration, il n'avoit pas encore pu prendre le tout’.

Daarop volgt een hevige uitval tegen de monniken (‘qui ont perverti l'esprit de ce peuple’):

‘Lorsqu'il arrive une nouvelle du Rhin, favorable aux Autrichiens, on voit ces charitables moines courir aux maisons de leur connoissance, pour en instruire leurs bonnes amies, & lever ensemble les mains vers le Seigneur, pour le remercier des bénédictions qu'il daigne verser sur S.M.I. & R., qui combat pour les droits sacrés des rois, & pour ceux, bien plus sacrés encore..... des moines. Il faut les voir alors qui se frottent les mains en signe de contentement, & comptent le nombre de victimes qu'ils se proposent saintement d'immoler lors de la prochaine arrivée... Mais doucement donc, mes révérends pères! ils ne sont pas encore là.....

Je reviens à mon sujet; je crois, que si l'on arrêtoit ces révérends pères en Dieu, qui sont envoyés d'un couvent à un autre, & ces charitables mendians, qui vivant aux dépenses du peuple, vont quètant de village en village pour les pauvres pères récolets, capucins,⁽¹⁶⁾ & c., & vous emportent, à l'aide d'un Dieu vous le rende, vos provisions & vos comestibles, l'on trouveroit quelquefois dans leurs frocs & besaces, des correspondances très-intéressantes: car au temps de la première révolution belgique, une grande partie des écrits contre le gouvernements se colportoit de cette manière par tout le pays; il faudroit aussi que jusqu'au jour de leur suppression, une loi leur défendît à tous, sous des peines sévères, de sortir de l'enceinte de leur commune; & même à quelques-uns, aux plus brouillons sur-tout, de sortir de leur couvent.

(15) Bedoeld is Augustinus Pooters, laatste abt van St.-Michiels te Antwerpen. Gewijd 6 juni 1790. Weigerde in dec. 1792, bij de eerste Franse inval, zijn benoeming tot ‘provisoir representant’ van het Antwerpse volk. Einde juli 1794 uit Antwerpen gevlucht en 25 juli 1795 teruggekeerd. Te Antwerpen overleden 31 juli 1816. Zijn broer Jan Frans, katedraalkanunnik, werd in juni 1798 door de Fransen verbannen.

(16) In voetnoot: Nihil habentes & omnia possidentes.

[p. 301]

Mais, encore une fois, comme ils sont les chefs d'un parti opposé aux intérêts de la République, il faut l'abattre, ce parti, le plutôt possible, pour prévenir de plus grands maux; il faut dissoudre, il faut abolir les corporations religieuses; et plus d'un jeune moine, plus d'une nonette en sauront gré à la République.

Si les Français naguères nos conquérans, aujourd'hui nos frères, eussent supprimé les couvens dès leur entrée dans ce pays, alors que tout le monde s'y attendoit, c'auroit été une chose faite, & déjà oubliée aujourd'hui; à peine sait-on encore à Anvers qu'il y eut de(s) carmes; mais on sait très-bien - trop bien même, qu'il y a encore des augustins, des cordeliers, des norbertins, & c. - Or s'il s'agit de faire oublier cela, on n'a qu'à se servir de la même recette.

C.

M.D.P.

Deze enkele citaten, waarbij we ons beperken tot de afleveringen van de Républicain du Nord van 1795, mogen volstaan om de revolutionaire ijver, de grootspraak⁽¹⁷⁾ en het fanatisme van Cornelissen te tekenen⁽¹⁸⁾.

(17) In het aangehaalde artikel van 17 nov. 1795 begroot hij het aantal ‘républicains bien prononcés’ te Antwerpen, voor de tweede inval der Fransen, op ten minste tienduizend! De stad telde toen ca. 60.000 inwoners.

(18) Wie de volgende jaargangen van de Républicain du Nord doorbladert, zal er tal van artikels en schotschriften in vinden tegen vooraanstaande Antwerpenaars als deken Jozef F.E. Werbrouck, plebaan Jan A. Seerwaert, de augustijner pater Jan Baptist in 't Groenewou(d)t, stadssekretaris Pieter van Setter, hoofddrossaard Jan Baptist Lauwers, de oud-burgemeesters Jakob J.H. Borrekens en Jozef A. Lunden, oud-schepen Filips J. Vermoelen, om slechts enkelen te noemen. De dames Le Candele worden met een komisch verhaaltje bedacht, waar de Antwerpse uitroep Seemini-Deeseke aan te pas komt.
Hatelijke aanvallen tegen emigranten, patriotten van 1789 en verzetsstrijders van 1795-96 (‘la horde de Loupoigne’, ‘ramas de scélérats’) wisselen af met bijtende satires op monniken, onbeëdigde geestelijken, de paus, de openbare berechting en heiligenbeelden te Antwerpen, universitaire promoties te Leuven, de volksdevotie van O.L.V. van Halle, de geruchtmakende duivelbezwering te Scherpenheuvel met de Leuvense hoogleraar Havelange als duiveluitbanner (aug.-sept. 1797) enz. Het enige pluspunt in dit jakobijnse propaganda-arsenaal van laag allooi zijn enkele voorzichtige pleidooien voor de teruggave van de in 1794 door de Fransen geroofde kunstwerken.
Cornelissens gruwelverhalen over jarenlang in kerkers opgesloten en tot volslagen stompzinnigheid en lichamelijke vervuiling vervallen kloosterzusters werden door P. Verhaegen in Les séquestrations monacales en Belgique en 1796 (overdruk van de Revue générale, Brussel juni-juli 1891) op de korrel genomen. Als sekretaris van het Dijledepartement was Cornelissen stellig bekend met de ware toedracht van de zaak, die hij voor zijn lezers verborgen hield.

[p. 302]

Hierbij vergeleken, is Oomens veroordeling van een ‘baldadigen jongeling’ nog uiterst gematigd.

Een laatste opmerking betreft de kritiek van de ‘jongen Babbelaer’ op ‘het eerste Boekje’ van Nelis' ‘Tusculanae’. Hieronder verstaat Oomen niet Nelis' jeugdschrift Fragment sur les principes du vrai bonheur. Discours à Lysimaque, dat bij zijn verschijning in 1763-64 grote opschudding verwekte, maar L'aveugle de la montagne, Nelis' metafysische dromerijen, door de bisschop zelf met Cicero's Tusculanae disputationes vergeleken⁽¹⁹⁾. De eerste vijf samenspraken van L'aveugle onder de titel De la nature créée verschenen in 1789-90 in een beperkte oplaag. De 18^de samenspraak Le Plaisir, inhoudelijk verwant met het Discours à Lysimaque, dagtekent van 1792-93.

Daar Cornelissen bekend stond als de redakteur van de Républicain du Nord, ligt het voor de hand, dat Oomen hem het vaderschap van het artikel tegen Nelis zonder meer toekent. De vermelding in inkt V.L., afkorting voor Van Leempoel, aan de voet van het artikel, laat echter vermoeden, dat Cornelissen het stuk, althans zijn inhoud, verschuldigd is aan de Leuvense priester en hoogleraar Willem Wal(a)rik van Leempoel, sedert 1774 professor in de wijsbegeerte in het Varken en sinds 1783 president van het Hollands Kollege. Deze is de broer van Jan Willem van Leempoel⁽²⁰⁾, de jozefistische hoogleraar in de geneeskunde, die tijdens het konflikt tussen Jozef II en de kerk over de inrichting van het algemeen seminarie te Leuven door de regering in 1788 aan de opstandige universiteit als rector magnificus (intrusus!) werd opgedrongen. Als regeringsgezinde rektor vond J.W. van Leempoel toen Von Franckenberg en Nelis tegen zich en had hij Nelis' broer Dominicus, hoogleraar in de rechten, moeten ontslaan.

(19) In een brief aan Lavater, aangehaald bij W.J.H. Prick, Corneille-François de Nelis... Un évêque humaniste et homme d'action... (Leuven, z.j.) 217. In een brief aan Nelis van 17 dec. 1795 gebruikt Oomen dezelfde omschrijving: ‘Tusculanae aliquae et Soliloquia prodibunt...’ (geciteerd door C. de Clercq, Laatste tien levensjaren... 94).

(20) Beiden geboren te Rotterdam, Willem Wal(a)rik op 28 sept. 1750, Jan Willem op 28 dec. 1751. Laatstgenoemde overleed te Wiesbaden op 27 febr. 1796. Blijkens Annuaire de la noblesse 1860, 272 was J.W. van Leempoel in 1794 te Dusseldorp gehuwd en werd hem in 1795 te Frankfort een zoon geboren.

[p. 303]

Hoogleraar en president van het Hollands Kollege gebleven tot de opheffing van de universiteit (25 okt. 1797), draaide priester W.W. van Leempoel met alle winden mee en was alles behalve een geloofsheld. Oostenrijksgezind onder Jozef II, was Van Leempoel in 1790 agent van de Republiek der Verenigde Nederlandse Provinciën in Den Haag, in 1791 na de terugkeer der Oostenrijkers rector magnificus en in 1792 bij de eerste Franse inval provisioneel representant van het vrije Leuvense volk. Na de tweede Franse inval werd hij in mei 1795 lid van de Brabantse arrondissementsraad, in 1796 lid van de Leuvense municipaliteit en in 1800 gedurende korte tijd onderprefekt te Leuven. Na de vernietiging der universiteit was hij van 1797 tot 1807 een van de vijf kommissarissen, door de Fransen belast met het beheer der universiteitsgoederen. Einde 1797 legde hij de eed van haat aan het koningdom af. Inspekteur en officier van de keizerlijke universiteit onder Napoleon, woonde Van Leempoel sinds 1807 te Brussel, waar hij op 26 september 1815 onverwacht overleed. Van zijn laatste levensjaren is weinig met zekerheid bekend. Volgens een anonieme handschriftelijke bron zou hij ‘sine ultimis sacramentis, apostata’ gestorven zijn⁽²¹⁾.

In de Républicain du Nord staan zeven ongetekende artikels, waar later met de pen de letters V.L., éénmaal voluit V. Leempoel werden bijgeschreven. Het eerste van 15 november 1795 brengt nieuws uit Leuven, o.a. een professie van geestelijken⁽²²⁾, de overige van 25 november, 14 december 1795, van 2 en 13 januari en 2 en 6 februari 1796 betreffen Hollandse, Friese of Europese politieke aangelegen-

(21) Bijzonderheden ontleend aan het Nieuw Nederlandsch Biographisch Woordenboek VI (Leiden 1924) kol. 911-3, art. Leempoel door Fruytier, en aan de Leuvense Kroniek (1870-1829) van J.B. Hous, uitgegeven door J. de Kempeneer (Park-Heverlee 1964) 2, 35, 50, 52, 83 en 244. W.W. van Leempoels naam komt voor op de door De Lantsheere samengestelde lijst der beëdigde priesters van het bisdom Mechelen van 1802, zonder vermelding dat hij voor april 1802 zijn eed herriep (C. de Clercq, Cing archevêques de Malines II (Parijs 1974) 56). Over zijn opportunistische houding als president van het Hollands Kollege onder Jozef II en tijdens de Franse overheersing, zie J.F. Vregt, De vroegere collegiën of seminariën tot opleiding van geestelijken voor de Hollandsche missie in Bijdragen voor de geschiedenis van het bisdom van Haarlem 1880, 337-420 (schrijver verwart herhaaldelijk de beide Van Leempoels!).
Een goede biografie van W.W. van Leempoel is nog niet geschreven.

(22) Nr. 6/2. In uiterst scherpe bewoordingen afgekeurd. Redaktie van Cornelissen?

[p. 304]

heden. Nadien treft men de afkorting V.L. niet meer aan. Voortaan zijn berichten uit Leuven afkomstig van de republikeinsgezinde Pieter van Meenen.

Dat W.W. van Leempoel op een of andere wijze bij het artikel tegen Nelis betrokken was, kon Oomen enkele dagen na de verschijning ervan uiteraard niet vermoeden.

Cornelissen heeft het niet bij die ene aanval tegen Nelis gelaten. In de Républicain du Nord van 18 april 1796⁽²³⁾ wordt de bisschop belachelijk gemaakt in een ongetekende bijdrage, die blijkens de afkorting C. in handschrift zeer waarschijnlijk uit de pen van Cornelissen is gevloeid. Wij laten de geestige schrijver zelf aan het woord:

Tout ce qui concerne les grands hommes, intéresse la curiosité du lecteur. A ce compte, nous insérons, dans notre feuille les notices suivantes:

‘Mgr. C.F. Nelis, évêque d'Anvers, se trouve, à ce que nous assure un almanach ultramontain, dans la docte ville de Bologne en Italie.... Le voilà donc au-delà des Alpes, cet Annibal du congrès de 1790!... Mais ce qu'il y a de beau, c'est qu'il a positivement laissé, au pied du mont St. Bernard, & sa crosse & sa mître, &, par conséquent, son esprit turbulent, enfant de l'épiscopat.... Ce n'est donc pas le Nelis aux mandemens, l'ennemi de la tolérance & du jansénisme, mais le charmant abbé, l'ami de la cour, le facile précepteur de l'archiduc Maximilien⁽²⁴⁾, que l'Italie possède.

Déjà plusieurs petits ouvrages sur la littérature belgique sont sortis de sa plume depuis son arrivée, & sont insérés dans les Ephémérides, sous le nom de l'abbé Furbone⁽²⁵⁾; mais on l'a bientôt reconnu sous ce déguisement, qui, dans le fond, n'en est pas un. - Il alla voir dernièrement le célèbre institut de Bologne, où il fit admirer son adresse à manier des instrumens de physique; & comme il disoit n'a-

(23) Nr. 157/3.

(24) Nelis begeleidde de 18-jarige aartshertog Maximiliaan Franciscus Xaverius Jozef, jongere broer van Jozef II, op zijn reis door de Oostenrijkse Nederlanden in 1774. Als bisschop van Munster verleende Maximiliaan (overleden 27 juli 1801) asiel aan Von Franckenberg, die van mei 1801 tot einde juli 1802 te Borken (Munster) verbleef, vanwaar hij naar Breda trok.

(25) Italiaans voor ‘leperd, slimmerd’.

[p. 305]

voir jamais vu des caméléons⁽²⁶⁾, un jeune élève de l'abbé Spallanzani⁽²⁷⁾ lui en a montré, en expliquant la nature & le méchanisme de ce petit animal: notre bon évêque ne put s'empêcher de s'écrier, en joignant les mains: Est-il possible! y a-t-il bien des êtres comme cela!... & on lui répondit: Oui, Monseigneur!

Arrivé dans une des salles de la bibliothèque, où étoient classés les traités de métaphysique, il a demandé qu'on lui fît voir un petit opuscule sur le souverain bien⁽²⁸⁾, qu'il disoit avoir composé à Louvain pendant sa jeunesse, & qui commence par ces mots: Aimons, cher Lysimaque, aimons...... Le jeune élève de l'abbé Spallanzani baissa les yeux, & rougit beaucoup, - non, Monseigneur, dit-il, nous ne connoissons pas le traité dont vous nous parlez; mais voici une traduction de quelques pièces libertines de Catulle ou de Pétrone;.... Ici, M. Nelis, qui ne sait plus ni baisser les yeux, ni rougir, tourna la tête, fit la pirouette, & fut voir la madône de St. Luc.

C.

Waarom deze verbetenheid tegen de afwezige Nelis, die toen heus niet gevaarlijk meer was? Ongetwijfeld wegens de leidende rol door de bisschop tijdens het kortstondig bestaan van de ‘Belgische’ republiek van 1790 gespeeld en die hem de dodelijke haat van de na 1792 met de Fransen kollaborerende vonckisten op de hals had gehaald. Het na de inlijving bij Frankrijk en de Franse nederlagen aan de Rijn in 1795-96 oplaaiende gewapende verzet van C.F. Jacqmin alias de Loupoigne was door het Emmerikse komitee en de in de loop van 1795 teruggekeerde patriottische bannelingen niet weinig aangewakkerd. Namen van vooraanstaande Antwerpse patriotten als Simons van Eupen, Kornelis Mens, Jozef van Praet en Jan F.T. de Roode, die men in Antwerpse paskwillen van eind 1795⁽²⁹⁾ aantreft, vindt men

(26) Toespeling op Nelis' politieke weerhanerij. Le martyrologe belgique. L'an de fer 1790. A la vérité et à la postérité (1791) 132 noemt de bisschop ‘ce reptile Caméléon’.

(27) Lazaro Spallanzani (1729-1798). Vermaard Italiaans natuurkundige. Schrijver van Opuscoli di fisica animale e vegetabile (1780). Bestudeerde de voortplanting bij kikvorsen en vleermuizen.

(28) Het reeds genoemde Discours à Lysimaque, dat de jonge universiteitsbibliotekaris Nelis bij de rechtzinnige Leuvense teologen in opspraak bracht.

(29) Zie onze bijdrage Politieke pamfletten... 262-3.

[p. 306]

geregeld in officiële Franse verslagen terug⁽³⁰⁾. Daarbij kwam, dat Nelis' getrouwen zich toen terdege inspanden voor zijn terugkeer naar Antwerpen. Blijkbaar was men in het Franse kamp nog beducht voor het morele gezag van de bisschop in de ‘reaktionaire’ Scheldestad.

Nelis' medestander, de Mechelse aartsbisschop Von Franckenberg, die van november 1795 tot oktober 1797 te Mechelen terug was, werd door Cornelissen evenmin ontzien. In de Républicain du Nord van 21 november 1796⁽³¹⁾ verscheen een zg. herderlijke brief (doorweven met gebrekkige bijbel- en kerkelijke citaten) dd. 4 november van Von Franckenberg, waarin deze zijn onderhorige klerus tot onderwerping aan de Franse wetgeving betreffende de opheffing der kloosters aanspoort, wat meteen een rechtvaardiging inhield van de aankoop van kerkelijke goederen.

Aan de brief, waarvan we de inhoud naar de Républicain du Nord mededelen, gaat een korte (met de pen C. ondertekende) inleiding vooraf:

Nous avons inséré la pastorale de l'évêque de Modène⁽³²⁾; en voici une autre du cardinal de Malines. Le style n'est pas tout-à-fait

(30) Dargonne, kommissaris van het Directoire bij het departement der Twee Neten, meldt medio 1796 uit Antwerpen, dat Van Eupen, Van Praet, Kennis, Mens en De Roode geregeld samenkomen en in verbinding staan met Van der Noot te Bergen-op-Zoom (die 20 okt. 1796 op verzoek van de Fransen door de Bataafse politie wordt aangehouden). Zie P. Verhaegen, o.c. II 424-5 en 419, 420¹; E. Poffé, o.c. 273-4 (brief van Dargonne dd. 15 sept. 1796 ‘au commissaire central’). Betrokken bij de Boerenkrijg in Klein-Brabant, werden Van Praet en De Roode einde 1798 door de Fransen aangehouden.
Berichten over de ‘conspiration de Bergen-op-Zoom’ van eind 1796 leest men in de Républicain du Nord, o.a. van 19 okt. (nr. 341/4) en 4 nov. 1796 (nr. 357/3-4), van de hand van Cornelissen.

(31) Nr. 374/3-4.

(32) De ‘herderlijke brief’ van ‘Tiborzio Cortege, évêque de Modène, au clergé & au peuple de Landiouse’, gedeeltelijk afgedrukt onder de rubriek ‘Variétés’ in de Républicain du Nord van 19 nov. 1796 (nr. 372/2-3), waarin de bisschop gebeden voor de Franse republiek en gehoorzaamheid aan de ‘autorités constituées’ voorschrijft. Zie voetn. 34.
Tiburtius Cortese was bisschop van Modena van 1786 tot zijn overlijden op 30 dec. 1823 (P.B. Gams, Series episcoporum ecclesiae catholicae I (Leipzig 1931²) 759).

[p. 307]

dans le goût de l'abbé Duvivier⁽³³⁾; Manus Esau, vox Jacob. Pas de commentaires sur ces pièces-là.

C.

Quis dabit capiti meo aquam, & oculis meis fontem lacrymarum & plorabo die ac nocte.
Jerem. Cap. 9.

Mes entrailles paternelles, mes très-chers frères, ont été vivement émues, en apprenant qu'un esprit séditieux si anarchique s'emparoit d'une certaine classe des habitans de ce pays; ce qui a mis le comble à notre douleur, & a plus impérieusement attiré notre sollicitude, est que les coopérateurs de notre mission apostolique, loin de déployer toute l'énergie de leur ministère à confondre cet esprit de vertige & anti-chrétien, sont parvenus, au moins par leur silence, d'en être les principaux moteurs.

Serons nous, mes très-chers frères, tellement déchus des maximes du christianisme, qu'on pût appliquer aux pasteurs & à leurs ouailles, ces paroles d'Isaïe? ‘Depuis la plante des pieds jusqu'à la tête, il n'y a rien d'entier en nous, mais blessure, meurtrissure & plaie pourrie.’ ‘A planta pedis, & c.

Les plus coupables d'entr'eux ne manquent pas de dire, pour séduire & égarer une multitude ignorante, que tout ce qui s'en fait, est pour délivrer la patrie d'un pesant joug, & la mettre sous une meilleure forme de gouvernement; loin de nous, mes très-chers frères, des principes aussi détestables, qui tendent à porter le fer & le feu dans nos campagnes, en nous rendant coupables d'autant de meurtres qu'il y auroit de sang répandu; loin de nous une doctrine si contraire aux principes de l'écriture, & à la conduite de la primitive église.

En effet, si nous remontons, jusqu'à Moïse, extraordinairement suscité de Dieu, pour la délivrance de son peuple, de toutes ses actions miraculeuses, nous ne voyons pas qu'il en fit aucune pour faire soulever les Israélites; il est très-difficile, mes très-chers frères, de ne pas sentir le dessein que Dieu avoit de nous apprendre que les sujets ne doivent jamais s'armer contre le gouvernement; j'ai très-bien vu, dit-il

(33) Joseph-Hippolyte Duvivier (Bergen 1752-Doornik 1834), sekretaris en vertrouwensman van Von Franckenberg, in 1803 vikaris-generaal te Doornik. Schrijver van de Apologie du mariage chrétien... (1784), de Déclaration de S.E. le cardinal-archevêque de Malines, sur l'enseignement du séminaire général,... (1789) en andere geschriften tegen de kerkpolitiek van Jozef II.

[p. 308]

à Moïse, l'affliction de mon peuple: c'est pourquoi je suis descendu pour le délivrer de la main des Egyptiens; mais comment les délivrat-il? Sans qu'il coûtât aux Israélites que des prières. Et les Chrétiens ne profiteront pas d'une leçon aussi parlante, eux qui savent que J.C. a déclaré formellement que les portes de l'enfer ne prévaudront point contre son église! ils n'auront point assez bonne opinion de sa sagesse; pour croire qu'il n'a pas besoin de leurs armes séditieuses.

On supprime, nous dites vous, les monastères & les ordres religieux; mais sans examiner ici, mes très-chers frères, la question, si ces corporations peuvent prétendre d'exister, contradictoirement aux loix d'un peuple souverain, & sur-tout d'un peuple conquérant, comment peut-on se couvrir de semblables prétextes, quand on sait que la primitive église n'a pas cru que des raisons infiniment plus fortes puissent la dispenser d'obéir aux ordres de J.C., concernant la soumission due aux puissances? Subditi estote potestatibus etiam discolis.

Ces moines & religieux peuvent-ils ignorer, que leur culte est aussi bon en un endroit qu'en un autre? L'heure vient, dit l'évangile de St.-Jean, que vous n'adorerez Dieu, ni en cette montagne, ni en Jérusalem; l'heure vient, & est maintenant, que les vrais adorateurs adoreront le Père en esprit & en vérité. Venit hora, & c.

L'écriture ne nous apprend-elle pas, que les fidèles sont des voyageurs & des pélerins en ce monde, qu'ils n'y ont aucune cité permanente, & que le ciel est leur véritable patrie? pourquoi donc, sous prétexte de religion, provoquer des séditions en s'opiniâtrant à tenir à un certain local, quand le souverain veut qu'on en sorte? n'est ce pas agir à la judaïque, & s'attacher à des pierres, comme à une religion locale? Vos tenet amor parietum, reprochoit St.-Hilaire aux catholiques de son temps; que diroit-il de nos jours, s'il voyoit des religieux y tenir à tel point, que réfractaires aux loix, il faut, à la honte de la religion, les en débusquer à main armée, comme les ennemis de la République? une conduite aussi anti-chrétienne, mes très-chers frères, me fait écrier avec le prophète Jérémie! ‘Qui fournira à ma tête un volume d'eau, & fera sortir de mes yeux une source de larmes, pour que j'en puisse gémir nuit & jour?’ Quis dabit capiti meo, & c.

Quel oubli, bon Dieu, de ce grand devoir, que St.-Paul ordonna si expressément aux pasteurs de mettre devant les yeux de leurs ouailles! admonétez-les, dit-il à son disciple, qu'ils soient soumis aux principautés & puissances; qu'ils soient prêts à toute bonne oeuvre; qu'ils ne médisent de personne, qu'ils ne soient querelleux, mais bénins & montrant toute débonnaireté envers tous les hommes.

[p. 309]

Hâtez-vous donc, mes très-chers frères, conformément à ces principes apostoliques, de vous abstenir & d'abjurer tous propos & mouvemens séditieux contre le gouvernement actuel: témoignez publiquement que vous n'y avez pris aucune part, ou que vous avez un repentir extrême de les avoir approuvés; c'est le seul moyen d'arriver à la béatitude éternelle, poenitentia enim ut arcta via quae ducet ad vitam.

Fait à Malines, le 4 Novembre, l'an de grace 1796.

Le Cardinal-Archevêque de Malines.

Bovenstaande brief werd al in 1879 afgedrukt in een naamloze bijdrage Un mandement au sujet des acquéreurs de biens nationaux (1796) in La Belgique judiciaire 1879, 143, met in voetnoot de opmerking: ‘La polémique des journaux du temps ne marque pas que l'auteur ait été connu; mais une note posthume (sic) de Cornelissen l'attribue à son collaborateur Lambrechts’. Latere schrijvers als A. Verhaegen, Le cardinal de Franckenberg. Archevêque de Malines (1726-1804) (Rijsel, Parijs en Brugge [1889]) 340², D., Messager des sciences historiques... 1895, 114, en P. Verhaegen, o.c. II (1924) 286, 304 hebben het stuk zonder nadere bewijsvoering aan Lambrechts toegeschreven. Voituron, die de brief met de aansluitend te vermelden ‘verantwoording’ van Cornelissen en de logenstraffing van Von Franckenberg in zijn handschrift 632-9 opneemt, laat zich niet uit over de auteur.

Ons wil het voorkomen, dat in de ‘herderlijke brief’ van de kardinaal de hand van Cornelissen duidelijk te onderkennen is. Inhoud en vorm verwijzen onmiskenbaar naar de geslepen redakteur van de Républicain du Nord, die zich wel vaker, - ook op latere leeftijd, - aan literaire mystifikaties heeft bezondigd. Zo herinnert het subditi estote potestatibus etiam discolis aan een zin van Cornelissen (Rép. du Nord 15 okt. 1796, nr. 337/3)) ‘Les apôtres n'ont-ils pas toujours prêché l'obéissance aux loix, aux autorités constituées, etiam dyscolis?’, en aan een hoogdravende Brusselse decadi-rede van een genaamde Lacour (Rép. du Nord 24 okt. 1797, nr. 711/3) ‘obedite principiis (sic) vestris, etiam discolis’. In een aan Cornelissen toegeschreven Saemen-spraeke tusschen d'heeren De Graeve, Caigny, De Brabandere ende Van Hulthem, Gedeputeerde tot het Wetgevende Corps der fransche republieke. Jaer V (waarvan we de bestaande Franse versie niet hebben teruggevonden) leest men op blz. 9 van de tweede samenspraak: ‘Waerom, zeggen de Boeren, en zouden wy aen de Republique niet mogen gehoorzaemen, daer God aen zyne Apostelen gebied te gehoorzaemen zelfs aen d'on-

[p. 310]

geloovige Princen!’. Voorts zij herinnerd aan twee ‘herderlijke brieven’ van gelijke strekking (onderwerping aan de wettige overheid) op naam van Pius VI resp. de bisschop van Modena⁽³⁴⁾, verschenen in de Républicain du Nord van 10 september (nr. 302/1) en 19 november 1796 (nr. 372/2-3).

Dat Cornelissen in een nagelaten en niet voor publikatie bestemde aantekening de brief achteraf in Lambrechts' schoenen zou hebben geschoven, hoeft ons van hem niet te verbazen. Nog in 1809 oppert hij in een politieverslag aan de prefekt van het Scheldedepartement⁽³⁵⁾ het denkbeeld van ‘une fausse bulle, de Palerme, par exemple’ om de nadelige werking van een pauselijke banvloek over Napoleon tegen te gaan!

Hoe het ook zij, nauwelijks veertien dagen na de verschijning van de ‘herderlijke brief’ van Von Franckenberg erkent Cornelissen volmondig in de Républicain du Nord van 8 december 1796⁽³⁶⁾, dat de brief een verdichtsel⁽³⁷⁾ is, waarvan hij de publikatie poogt te vergoelijken met de opmerking: ‘la lettre encyclique du cardinal-archevêque de Malines... me paroissoit rédigée dans des principes excellens, & tels que les apôtres eux-mêmes ne les eussent pas désavoués. Un pasteur chrétien, prêchant l'obéissance aux loix, la soumission aux autorités constituées... sera toujours, à mes yeux, un homme vertueux & un bon citoyen’. Verder geeft Cornelissen te verstaan dat Von Franckenberg best een herderlijke brief van dergelijke inhoud had kunnen schrijven om van de Fransen zijn gesekwestreerde goederen terug te krijgen! Met deze nieuwe hatelijkheid gaf Cornelissen een staaltje weg van zijn politieke moraliteit.

Nelis en Von Franckenberg zijn beiden in ballingschap overleden, Nelis op 21 augustus 1798 te Monte Camaldoli bij Firenze, Von Fran-

(34) Zie voetn. 32. De nrs. 302 (Brussel, Koninklijke Biblioteek) en 372 (ib. en Algemeen Rijksarchief) van de Républicain du Nord ontbreken in het eksemplaar van Cornelissen (Gent).
De brief van de paus is ondertekend door zijn neef Romualdus kardinaal Braschius de Honestis (Braschi-Onesti) (overleden 30 april 1817) (P.B. Gams, Hierarchia catholica medii et recentioris aevi VI (Padua 1958) 35).

(35) 24-25 sept. Afschrift in hs. Voituron 842.

(36) Nr. 391/2-3. Het artikel is ondertekend N.C. (gedrukt).

(37) De Républicain du Nord van 19 dec. 1796, nr. 402/4 brengt een logenstraffing namens Von Franckenberg.

[p. 311]

ckenberg op 11 juni 1804 te Breda. Lambrechts, die onder Napoleon tot senator en rijksgraaf opklom, verloochende na de val van het keizerrijk zijn vaderland en stierf (‘après avoir tant aimé la France’) als Fransman te Parijs op 3 augustus 1823.

En zijn politiek factotum Cornelissen? Diens verdere levensloop en volmaakte gedaanteverwisseling zijn genoegzaam bekend. Zijn verblijf te Parijs als sekretaris van Lambrechts werd een volkomen mislukking, waarbij zelfs de vriendschap tussen beide mannen tijdelijk bekoelde. Na zijn gedwongen ontslag schreef Cornelissen in mei-juni 1799 bittere brieven, waarin de misbruiken van het gezag en zowaar de priestervervolging in eigen land aan de kaak worden gesteld!

De breuk met Lambrechts en de vriendschap van de Gentenaars Van Hulthem (lid van de Raad der Vijfhonderd) en Ignatius van Toers (door de Fransen te Parijs in gijzeling gehouden) zouden aan Cornelissens verdere loopbaan een nieuwe en beslissende wending geven. In de zomer van 1799 met Van Toers uit Parijs teruggekeerd, vestigde Cornelissen zich metterwoon te Gent, waar hij de republikeinse strijdbijl begroef en een veilig onderkomen vond in de stedelijke administratie. Van 1802 tot 1811 was hij adjunkt-sekretaris van de ‘mairie’, belast met het toezicht op de openbare orde, het onderwijs en de kunsten. In 1803 werd hij leraar in de geschiedenis aan de centrale school. Naast zijn ambtelijke bezigheden (o.a. het schrijven van politieverslagen voor de Franse prefekt en de medewerking aan officiële feestversieringen) wijdde Cornelissen zich aan de tuinbouwkunde en de beoefening der fraaie letteren en kunsten. Bij de tijdgenoten genoot hij weldra een gevestigde faam als officieel feestredenaar en vervaardiger van Franse gelegenheidsdichten en Latijnse opschriften⁽³⁸⁾.

Publikaties van grote omvang heeft Cornelissen niet nagelaten, wel talrijke veelal in het Frans gestelde redevoeringen, artikels en korte geschriften (waaronder enkele literaire mystifikaties), die alleen belangrijk zijn om hun historische achtergrond. Het waardevolst nog is

(38) In handschrift bewaard in verzamelband hs. 672 van de Gentse universiteitsbiblioteek, met onder 89-91 (nota's 94-96) het Latijnse opschrift op het fronton van de aula der Gentse universiteit.
Voor zijn briefwisseling met Hendrik Pieter Verdussen over het Latijnse opschrift van het standbeeld van Rubens te Antwerpen in 1840, zie P. Visschers, Historiesche verscheidenheden. Herinneringen en aenteekeningen (Antwerpen 1858), 338-340, 347-355.

[p. 312]

zijn De l'origine, des progrès et de la décadence des chambres de rhétorique... van 1812, waarin een voor zijn tijd opzienbarend pleidooi voor Jakob van Artevelde, door hem tot edelman verklaard.

Onvoldoende opgehelderd is Cornelissens aandeel in de Nederlandse vertaling van het Franse Bulletin des Lois (waartoe het Directoire op aandrang van Lambrechts in nov. 1797 had beslist) en van de Code Napoléon (Gent 1806)⁽³⁹⁾.

Na de val van Napoleon schaarde Cornelissen zich prompt onder de banier van Oranje en verheerlijkte hij de prins van Oranje en de overwinning van Waterlo. Vurig bewonderaar van Willem I werd hij door de nieuwe machthebbers met gunsten overladen: sekretaris en inspekteur van de Gentse hogeschool, lid van de Brusselse akademie en van het Nederlands Instituut.

Voorstander van de taalpolitiek van de koning, bepleitte Cornelissen in een onuitgegeven memorie (aan Repelaer van Driel resp. Falck) van 1816, 1828 het gebruik van het Nederlands, met uitsluiting van het Latijn en het Frans, aan de Gentse en Leuvense universiteit⁽⁴⁰⁾.

De ‘patrie commune’ van 1795 heette voortaan, met Grootnederlandse inhoud, het ‘gemeene Vaderland’⁽⁴¹⁾, dat Cornelissen in 1830 niet zou afvallen. Op 10 september 1830 ondertekende hij namens de Gentse universiteit een eigenhandig geschreven adhesiebetuiging aan haar stichter Willem I ‘in getrouwheijd en aengekleefdheijd aen uwen geheijligden persoon, en in hoop dat nimmer noordelijke van zuijdelijke provincien afgerukt zullen worden’⁽⁴²⁾.

(39) Zie hierover en zijn konflikt met de ‘officiële’ vertaler P.J. Lorio, E. Strubbe, De eerste vertaling van het burgerlijk wetboek en de Nederlandse rechtstaal in De luister van ons oude recht [Brussel 1973] (herdruk van Rechtskundig Weekblad 1962, kol. 2063-2072) 66, 68-69, en P. Bellefroid, De code-vertalingen in den Franschen tijd in Verslagen en Meded. Vl. Akad. Taal- en Letterkunde 1932, 87-89.

(40) Universiteitsbiblioteek Gent, hs. 669a, onder E, en 670, onder i. Cornelissen voelt weinig voor een afzonderlijke Franse universiteit te Luik en verwacht, dat de Walen Nederlands zullen leren!

(41) In een feestrede bij gelegenheid van de prijsuitdeling der Gentse tekenakademie op 11 aug. 1823 (Universiteitsbiblioteek Gent, verzamelband G 8721²⁰). Cornelissen zegt te spreken in een taal, die ‘ofschoon de zelve de tael myner moeder was, my meer als dertig jaren, als vreemd was voorgekomen’ (blz. 3).

(42) Algemeen Rijksarchief Den Haag, Staatssekretarie, nr. 3478, exh. 14 sept. 1830, nr. 8 (medegedeeld door hoofdarchivist J. Steur). Het adres werd medeondertekend door rektor J.F. Kluyskens, de professoren J.F. Lemaire en L.V. Raoul (een geboren Fransman) en adjunkt-sekretaris L. de Bast.

[p. 313]

Met het klimmen der jaren verzoende Cornelissen zich met kerk en adeldom, die hij in zijn republikeinse vlegeljaren aan de bespotting had prijsgegeven. In de Arteveldestad, toneel van zijn vreedzame bezigheden, werd hij een schilderachtige verschijning en een onmisbaar sieraad van het Gentse verenigingsleven. Op 79-jarige leeftijd hield hij bij de onthulling van Jan Frans Willems' grafmonument een flamingantische rede in het Nederlands.

Overleden op 31 juli 1849, werd Cornelissen op het Campo Santo van Sint-Amandsberg, niet ver van Willems begraven⁽⁴³⁾. Lijkredenen werden uitgesproken door C.P. Serrure en Prudens van Duyse, die ook het Levensberigt van Norbert Cornelissen voor de Handelingen van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden⁽⁴⁴⁾ bezorgde.

De onstuimige republikein en gallomaan van 1795-97, die zijn Parijse spitsbroeders naar de kroon stak, zou na zijn dood de geschiedenis ingaan als een beminnelijke grijsaard, een stille geleerde en bezieler van de Vlaamse beweging.

Nog in 1851 wijdde de rijmvaardige Van Duyse hem een grafschrift⁽⁴⁵⁾:

Hier slaept Cornelissen den langen slaep der Vrede;
Hy streed voor 't schoone en ware, een veder in de hand,
Verhoogde 't kunstgevoel in de oude Gentsche stede,
En schonk haer' Arteveld terug aen 't Vaderland.

(43) Zijn graf bestaat niet meer. Een gedenkteken voor Cornelissen (met Nederlands opschrift) werd in 1852 opgericht in de voormalige Augustijnenkerk, tegenover de schilderakademie en museum. Voor de tekst van het opschrift verwijzen we naar Graf- en gedenkschriften der provincie Oost-Vlaenderen. Sint-Stevenskerk, gezegd de Augustynen, Gent [1858] 174, nr. 131.

(44) 1850, 96-102. Oorspronkelijk in De Eendragt van 12 aug. 1849, blz. 21-22 verschenen. Van Duyse vertelt er o.a., dat wat Cornelissens ‘naam... voor de nakomeling zal bewaren, zijne godsdienstige vaderlandsliefde’ is! In dezelfde Eendragt van 26 aug. 1849, blz. 25 staat een huldedicht Aen Cornelissen, Vaderlandscher Gedachtenis eveneens van Van Duyse.

(45) De Eendragt, 30 nov. 1851, blz. 56.