Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1977

[p. 214]

Wagner en Vlaanderen (1844-1914). een cultuurhistorische studie
(Karel Wauters)

Verslag van de heer J. Aerts, eerste beoordelaar

Wagner en Vlaanderen (1844-1914). Een cultuurhistorische studie is de titel van een literair-historisch werk, dat als antwoord op een prijsvraag werd ingezonden. Het gaat hier om de geschiedenis van de Wagner-receptie in Vlaanderen binnen de voormelde periode.

Men kan de vraag stellen of dit onderzoek naar de invloeden van Wagner niet over ons hele taalgebied kon uitgebreid worden, doch wie constateert dat dit werk een omvang heeft van 770 bladzijden, komt al dadelijk tot het besef dat een serieuze studie over Wagnerreceptie in Vlaanderen én Nederland door een persoon in een boek onuitvoerbaar is. Dit is een eerste beperking die de schrijver zich heeft moeten opleggen.

Anderzijds heeft hij zijn werkterrein moeten verruimen door voortdurende aandacht te schenken aan het Frans-Belgische muziek- en geestesleven, dat tot 1914 nog zeer intens met het Vlaamse was verbonden. Deze relaties, die door de schrijver nauwkeurig worden ontleed, zijn een belangrijk aspect van zijn historiografisch relaas.

De grootste moeilijkheden, die de schrijver op methodologisch plan heeft ontmoet, vinden hun oorzaak in de ongewone veelzijdigheid van Wagners genie en invloeden. Zijn greep op het kunst- en geestesleven van de negentiende eeuw is enorm geweest. Hij deed zich gelden in de muziek - zijn invloed als componist -, het muziekleven, de literatuur, de plastische kunsten, de wijsgerig-sociale ideologie. De historische onderzoeker stond hier voor zó vele sectoren van het geestesleven, dat hij er zich toe verplicht zag enkele daarvan uit te sluiten.

Hij heeft de Vlaamse letterkunde (1844-1914) tot centraal terrein van zijn onderzoek gekozen. De studie van de Vlaamse muziek (Wagners invloed als componist) en van de plastische kunsten heeft hij terzijde gelaten. Ik kan hem in dit standpunt volgen omdat hij op de gebieden van comparatieve muziek-analyse én van de plastische kunsten amper enige wetenschappelijke voorstudie zou hebben gevonden,

[p. 215]

voor een ‘terra incognita’ zou hebben gestaan, en bovendien zijn studie een ontoelaatbare omvang zou hebben gegeven. Afziende van vergelijkende analyse der muziek als volwaardige kunst, heeft de schrijvers wél de geschiedenis van het muzikale leven in Vlaanderen onderzocht in zover deze in geschriften naspeurbaar is. Dit muzikale leven was nauw met het Vlaamse literaire leven verbonden.

Samenvattend moet men dus zeggen dat het historisch onderzoekingsterrein van de schrijver alle geschreven documenten bevat, die aan Wagner en zijn relaties met Vlaanderen werden gewijd, zowel in de literaire, muzikale of breed-culturele sector.

Het historisch overzicht van de Wagner-receptie wordt ordelijk uitgespreid over drie delen. In het eerste volgen wij de opkomst van het Wagnerisme tot 1876, waarin twee figuren worden behandeld: Peter Benoit en Edmond vander Straeten. Het tweede deel is belangrijker en bewogener. Het beslist de periode 1876 tot 1893. In dit tijdperk begint het werk van Richard Wagner opgang te maken, gaandeweg zal het in Duitsland en West-Europa zijn suksessen vieren. Hij beïnvloedt de literaire theorie en de plastische kunsten, hij geeft ook rijkelijk ideeënvoedsel aan het anarchisme door zijn theoretische geschriften. Men mag zeggen dat hij furore maakt, maar ook hartstochtelijke contestatie tegen zijn muziek en opvattingen wekt.

De weerslag daarvan wordt zorgvuldig opgespeurd in de Vlaamse muzikale en literaire documenten. Onder de vele oeuvre's die de schrijver zorgvuldig, en met zeer positief resultaat, heeft onderzocht, vermeld ik dat van Albrecht Rodenbach en de figuren van Van Nu en Straks, Vermeylen en Hegenscheidt.

Het derde deel ontleedt de periode na 1893 tot de eerste wereldoorlog, waarin de schrijver onderstreept dat dit tijdperk, dank zij de verruimende invloed van Van Nu en Straks, zich losmaakt van een nationalistische visie op Wagner en tot gediversifieerde opvattingen komt.

In historisch opzicht geeft deze verhandeling blijk van grote ordelijkheid en nauwkeurigheid. Bij het verzamelen van zijn materiaal heeft de auteur met de gretigheid van de echte historische snuffelaar, zelfs het geringste detail niet versmaad. Ik zou hem niet verwijten dat hij feiten, die behoren tot de ‘petite histoire’, heeft opgenomen. Misschien had hij ze wél hier en daar wat bondiger kunnen behandelen.

Naast een degelijk historicus toont de schrijver zich een scherpzinnig tekstanalyticus. Dit is zijn tweede verdienste. Ik wijs bijvoorbeeld naar zijn ontleding van Rodenbachs evoluërende relatie tot Wag-

[p. 216]

ners werk, een merkwaardige studie van rond de 100 bladzijden. Deze literair-analytische begaafdheid komt ook tot uiting bij zijn ontleding van de Wagner-receptie ‘rond Van Nu en Straks’ (p. 547-639), waarvan de literaire analysen van het werk van Vermeylen en Hegenscheidt de kernstukken zijn.

De schrijver heeft gemeend zich niet tot zijn taak als historicus en tekstontleder op het Vlaams gebied te moeten beperken; hij geeft ook brede overzichten van het Wagnerisme in de ons omringende landen. Deze brede overzichten plaatsen het gebeuren en de ontwikkeling van de Vlaamse Wagner-receptie in het zeer brede kader van de West-Europese Wagner-geschiedenis. Vooral Duitsland, Frankrijk en Nederland komen hier, vollediger, tot hun recht. Er is hier, in de verste verte, geen spraak van comparatisme. Wel stelt de lectuur van deze buitenlandse overzichten ons er toe in staat te vergelijken, parallellen te ontdekken, en - wat Vlaanderen betreft - ook te relativeren. De inspirerende Wagner-beleving is in Vlaanderen niet zo rijk.

Deze historische schetsen van West-Europese Wagnerreceptie, hebben geen oorspronkelijk-wetenschappelijke waarde, maar bewijzen wel de zeer ruime kennis van de schrijver op het internationale gebied van de Wagner-studie in al haar vertakkingen. Deze eruditie van de schrijver vind ik imponerend en zij bewijst zeker dat hij jarenlang de Wagner-Forschung op de voet heeft gevolgd. Wij staan hier voor een dóór en dóór rijp werk.

Het pleit voor het gezond oordeel van de schrijver dat hij bij de evaluatie van de uitslagen van zijn historisch onderzoek bescheiden is gebleven. Vlaanderen was in de negentiende eeuw een te in zichzelf besloten en té geestelijk-onvolgroeid land om zijn contacten met grote buitenlandse figuren en stromingen tot grote creatieve belevingen te maken. Toch klinkt de evaluatie van de schrijver in haar geheel wellicht te bescheiden. Misschien komt dat vanwege het vele kleine grut dat hij als historicus te verwerken kreeg. Doch daartegenover staan toch belangrijke figuren als Benoit, Rodenbach, Vermeylen, Hegenscheidt, bewegingen als Van Nu en Straks en al wat roert rond de Vlaamse Opera.

Tot slot: het lijkt mij ten volle gerechtvaardigd dat deze studie door onze Academie zou worden bekroond. Ook stel ik voor ze uit te geven indien de schrijver rekening houdt met de critiek van de commissarissen. Wat mij betreft, lijkt inkorting geboden. Deze kan, zonder schade aan het werk, op verscheidene manieren gebeuren.

[p. 217]

Verslag van mevrouw Ada Deprez, tweede beoordelaar.

Wagner en Vlaanderen 1844-1914. Cultuurhistorische studie is een qua taal en uitvoering zeer verzorgd werk, dat uiteenvalt in drie delen, met als scharnieren 1876 (de eerste Bayreuther Festspiele) en 1893 (de stichting van de Koninklijke Vlaamse Opera te Antwerpen). Het bevat in bijlage brieven en verslagen van concerten en een bibliografie, die tevens handschriften en brieven omvat.

Het betreft hier een degelijke, verantwoorde, rustig gestelde en goed verwoorde uiteenzetting, waarin we de auteur stap voor stap kunnen volgen (soms a.h.w. luidop horen denken!), doordat hij de manifeste gave bezit om goede citaten uit te kiezen en toe te lichten en op basis daarvan zijn argumentatie weet op te bouwen.

Inderdaad is dit werk grotendeels reproducerend en commentariërend uitgevallen, of, om 's schrijvers eigen formulering (p. 705) te gebruiken: hij ‘heeft het kunstwerk rustig op zich laten inwerken en zijn indrukken laten rijpen’. Zijn bedoeling is dus niet speculatief. Hij wenst integendeel, a.h.v. een verzameling van complete gegevens, beschouwend en evaluerend aan het werk te gaan, evenwichtig en voorzichtig te formuleren en zo tot besluiten te komen.

Deze gaven treffen reeds in de inleiding, waarin hij systematisch zijn bedoelingen, beperkingen, methode en indeling uiteenzet.

Wat de behandelde periode betreft gaat het hier, na een enkele uitschieter in 1844, vn. om de periode 1855-1910, een goede halve eeuw dus; wat de geografische ruimte betreft werd terecht geopteerd voor een behandeling van de Vlaamse receptie geaxeerd op het Frans-Belgische cultuurleven; wat de disciplines betreft werd vooral gezocht naar de Wagnerreceptie in de literatuur, de pers en de publicistiek, terwijl verder aandacht werd besteed aan de persoonlijke contacten van de componist met enkele Vlaamse musici, zangers en critici. De geladen begrippen ‘Wagnerisme’ en ‘invloed’ worden gedefinieerd, terwijl verder de methode bij het opsporen van bronnen nader wordt toegelicht.

De initiële indruk (die overigens doorheen de hele studie bijblijft) is dat we hier met een doelgericht onderzoek en een volmaakte beheersing van de materie te maken hebben.

Wél jammer is dat het Wagnerbeeld in het 19^de-eeuwse Vlaanderen beslist defectueus overkwam en in nationale richting overgeaccentueerd is geweest, zodat over de hoofdzaak van Wagners werk, nl. zijn muzikale originaliteit en compositietechniek, zijn theoretische geschrif-

[p. 218]

ten ook, uit deze secundaire bronnen weinig te halen was. Ook wat het literaire en culturele aspect betreft kunnen we overigens gewagen van nogal disparaat en soms zelfs van minderwaardig materiaal. Als toppunten rijzen hieruit vooral Rodenbach, Mesnil, Hegenscheidt en Vermeylen; de rest valt meestal uiteen in verslagen van opvoeringen en concerten, en in hevige belijdenissen pro en contra op basis van gevoelsargumenten, verwoord in kranten en tijdschriften of tijdens externe manifestaties. Hier zou, zonder verlies van het essentiële, wel een en ander gesnoeid kunnen worden.

Een overzicht van de inhoud van deze chronologisch geordende uiteenzetting moge ons als tweede beoordelaar ten goede worden gehouden.

Een uitstekende, zij het niet steeds originele of nieuwe, benadering wordt ons over het algemeen geboden waar schrijver zich aan het bepalen en schetsen van de positie van bepaalde individuele kunstenaars wijdt: zo b.v. bij Benoit als exemplarisch voor de nationale muziekestetica en het Wagnerisme in Vlaanderen; bij Van der Straeten; vooral bij Rodenbach, waarin niet langer een chronologische maar een thematologische werkwijze wordt gevolgd en vooral veel ruimte wordt ingenomen door Rodenbachs Tannhäuser-Erlebnis en -vertalingen: een hoogtepunt in dit werk!

De receptie bij De Mont, Wattez en Van Oye is veel minder diepgaand noch langdurig geweest; de behandeling van Vermeylens Wagnerbeeld is weer uitstekend geslaagd.

Het ontwerpen en uitvoeren van dit proefschrift moet een grote hoeveelheid speurzin en uithoudingsvermogen hebben gevergd. Daarvoor moeten we alleen maar verwijzen naar het tijdrovende opzoekingswerk in archieven in binnen- en buitenland, in kranten en tijdschriften, in brieven en manuscripten. Veel energie moet het rangschikken en verwerken van het materiaal hebben gekost. Het commentariëren ook, dat zeer goed overkomt: schrijver toont zich niet alleen een meester in het wikken en wegen bij de analytische commentaar maar demonstreert ook op overtuigende wijze zijn synthetische gaven bij het afronden van flinke brokken tekst in definitieve besluiten.

Als conclusie kunnen we zeggen dat men na de lectuur van dit werk een indruk van grote ernst en oprechtheid krijgt, van beslistheid maar bescheidenheid ook, zodat we een grote waardering voor dit werk koesteren. De eventuele gebreken of tekorten die er mochten aankleven lijken ons inherent te zijn aan het soms minder belangrijke materiaal waarmee moest worden gewerkt, óf aan de gebrekkige voorstudie op

[p. 219]

bepaalde terreinen van het literatuuronderzoek, de cultuurgeschiedenis en vooral de muziekgeschiedenis.

Niet alleen in 's schrijvers besluit, maar doorheen het hele werk wordt men getroffen door een uitstekend, evenwichtig en voorzichtig formuleren, dat van een grote rijpheid en bezonnenheid getuigt. De studie zelf heeft naar ons oordeel definitief vastgesteld dat de Wagnerinvloed in Vlaanderen beperkt is gebleven tot een propagandistisch (als kapstok!) gebruiken van zijn naam en van enkele van zijn basisideeën voor de Vlaams-nationale muziekschool (Benoit e.a.), tot enkele vluchtige anarchistische tendenzen (in het jeugdwerk van Vermeylen), tot een diepgaande inwerking op Rodenbach en dat hij verder in onze cultuursfeer steeds een randverschijnsel is gebleven.

Dat dit werk verdient door de Academie te worden bekroond staat vast. Een uitgave ervan zou de reeksen van onze instelling sieren, indien schrijver er kan mede instemmen coupures in zijn tekst aan te brengen zodat de brandpunten van Wagners invloed bij ons behouden blijven en het vele journalistieke materiaal slechts sporadisch en exemplarisch tot het schetsen van het tijdskader en de geestelijke achtergrond wordt gebruikt.

Verslag van de heer A. van Elslander, derde beoordelaar.

Als derde verslaggever wil ik mij aansluiten bij de zeer gunstige beoordeling van deze studie door mijn twee collega's en haar bekroning door de Academie warm aanbevelen. Schr. heeft baanbrekend werk geleverd op een terrein waar hij de voorstudie voor een goed deel voor zijn rekening heeft moeten nemen. Hij is er verder in geslaagd uit de vrij disparate stof een goed gestructureerd beeld te distilleren en in een vlot en onderhoudend, maar ook genuanceerd betoog de lezer aan te bieden. Hij heeft het door hem bestudeerde verschijnsel in een ruimere cultuurhistorische en geografische kontekst geplaatst, vandaar de ondertitel die hij zijn studie heeft meegegeven, maar dat neemt niet weg dat op een aantal figuren uit onze literatuur van de 19^de eeuw, o.m. Rodenbach, Hegenscheidt en Vermeylen, nieuw licht wordt geworpen. Zijn grondige vertrouwdheid met de theoretische geschriften van de grote Duitse komponist stelde hem in staat een aantal punten nader te preciseren, zo bijv. de invloed die van Die Kunst und die Revolution en van het eerste deel van Das Kunstwerk der Zukunft op de jonge Vermeylen is uitgegaan. Bij de publikatie door onze Academie zou een uitvoerig register goede diensten bewijzen.