Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1973

[p. 224]

Hypokoristische suffixen in Oudnederlandse persoonsnamen inz. de -z- en -l- suffixen.
(door Clem Marynissen).

Verslag van de heer K. Roelandts, eerste beoordelaar.

Het ingediende werk bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat een uitvoerige bibliografie van germanistische en romanistische vakliteratuur (blz. 19-73) en een glossarium van persoonsnamen (vóór 1150) die op grond van formele kenmerken oorspronkelijk als familiare afleidingen of hypokoristika kunnen beschouwd worden (blz. 74-372). Het materiaal is ontleend aan de dokumentatie die kollega Gysseling tijdens zijn eerste grootscheeps archiefonderzoek heeft ingezameld en mij toen (in de jaren 1945-1950) voor kopie heeft willen overmaken. De namen worden, voorzover dat enigszins mogelijk is, zodanig opgesteld en gegroepeerd dat men met behulp van de nodige verwijzingen kan uitmaken welke afleidingstypes vóór 1150 bij de respektieve naamstammen voorkomen en hoe ze eventueel etymologisch kunnen beoordeeld worden. Daartoe is nagenoeg elk lemma voorzien van een bibliografisch apparaat, waaruit tevens het belangrijkste vergelijkingsmateriaal, nl. de identifikaties, ter illustratie wordt meegedeeld.

Het glossarium verschaft ons de wetenschappelijke infrastruktuur, waaruit moet blijken welke bouwstoffen beschikbaar zijn, welke mogelijkheden daarin vervat liggen, welke problemen daaraan nog verbonden zijn en hoe die eventueel kunnen opgelost worden. Al lang was het opgevallen dat in onze oude persoonsnamen, van de 7e tot de 12e eeuw, een grote verscheidenheid van familiarismen voorkomt en generaties taalkundigen, in binnen- en buitenland, hebben de betreffende suffixen stuk voor stuk grondig bestudeerd, zodat men de indruk kon krijgen dat daarin niets nieuws meer zou te ontdekken zijn. Nochtans bezat men nog geen overzichtelijke inventaris van de bestaande afleidingen en bijgevolg ook geen betrouwbare basis om de onderlinge relaties tussen de verschillende afleidingen op de juiste manier te beoordelen. Nu zien we direkt welke types in concreto zijn overgeleverd (b.v. bij een naam met Ad(el)-: Ad(d)o, At(t)o, Adin, Adaco, Edichin, Adela, Adelin,, Adalkin, Adzo, Azikin, Azela, Azelin enz.) en

[p. 225]

dat doet de vraag rijzen hoe die ongewone veelheid van vormen op zichzelf te verklaren is. Het is een probleem dat tot dusver niet voldoende aandacht heeft gekregen en toch van fundamenteel belang is om nieuwe inzichten te verwerven in de taal als dynamisch-evoluerend systeem, meer bepaald in het ontstaan en de produktiviteit van suffixen en zgn. stapelsuffixen.

Daarover handelt het tweede gedeelte (blz. 373-628) dat speciaal de -z- en -l- formaties onder de loep neemt. In beide gevallen wordt eerst het beschikbare materiaal per eeuw of halve eeuw analytisch onderzocht en vervolgens in het licht van zijn kronologische en geografische distributie syntetisch bestudeerd met het oog op de herkomst en de evolutie van genoemde afleidingsprocédés.

Om daarin meer klaarheid te brengen, was het nodig de Oudnederlandse naamgeving op de juiste plaats in te passen in de gelijktijdige en de eraan voorafgaande Westfrankische en Oudfranse antroponymie. Schrijver heeft zich daardoor niet laten afschrikken, maar integendeel een poging gedaan om de germanistische en romanistische vakliteratuur in dat opzicht met eigen excerperingswerk aan te vullen en te konfronteren. Het belangrijkste resultaat daarvan is dat de heersende opvattingen in verschillende opzichten konden verbeterd worden en dat de weg is aangewezen om de traditionele handboeken ook op andere punten van de historische morfologie te kunnen vernieuwen. De oorsprong van het onl. -z- suffix moet nu, na jarenlange diskussie, bij voorkeur toegeschreven worden aan een (metanalytische) ontwikkeling van geromaniseerde merovingische -io- (-jan-) afleidingen bij germ. naamstammen op dentaal (type Gaut-io > Gauzo). Anderzijds is het nu duidelijk dat onl. -lin, in tegenstelling tot de algemeen geldende verklaring, geen autochtoon ‘stapelsuffix’ is, maar op grond van zijn kronologische en geografische distributie, onafhankelijk van germ. -l- (-lan-), moet ontleend zijn aan hetzelfde germ.-rom. menggebied waaruit ook -z- is voortgekomen.

Met de herkomst wordt eveneens de verdere evolutie van de -z- en -l- formaties in de onl. antroponymie opgespoord en systematisch beschreven, zodat men een overzicht krijgt van de verschillende vormen, in tijd en ruimte, hun eventuele relaties, hun respektieve frekwentie en produktiviteit. Het heterogene karakter der -l- namen stelt vele problemen, zowel voor romanisten als voor germanisten, maar wordt hier toch ondanks zijn kompleksiteit beter dan tevoren ontleed en opgehelderd.

In haar geheel is de ingediende studie een waardevol en origineel

[p. 226]

werk, omdat de auteur erin geslaagd is een jarenlange traditie te doorbreken en te korrigeren. De weg ligt nu open om de hele genetische struktuur van de oud- en westgerm. hypokoristische en diminutieve afleidingen in zijn verschillende vertakkingen opnieuw te onderzoeken. Men zou b.v. al kunnen nagaan of frank. -lo en -ko niet, evenals -so, -io en jonger -zo, door metanalyse uit één enkele kern, nl. germ. -an- (indo-europ. -on-) zijn voortgekomen. De vergelijkende tabellen (blz. 605 e.v.) zijn een eerste hulp om zulke kwesties verder te behandelen.

Voor mij lijdt het geen twijfel dat deze dissertatie ruimschoots aan de gestelde verwachtingen beantwoordt en dus voor bekroning moet aanbevolen worden. Publikatie is evenzeer gewenst, maar zou misschien wegens de omvang op budgettaire moeilijkheden kunnen stuiten. In dat geval kan desnoods een oplossing gevonden worden door het glossarium in te korten in funktie van de bewerking. Ook door hergroepering van de stof zou het volume nog hier en daar kunnen gereduceerd worden, wat tevens de overzichtelijkheid zou ten goede komen. Ik denk o.m. aan de behandeling van de Gaut-namen (blz. 382-388 en 448-453), de spelling van het -z- suffix (blz. 458-472), de verhouding -linus/-lenus (blz. 569 e.v.). Over zulke eventuele beperking kunnen de lektoren te gelegener tijd nog van gedachten wisselen.

Verslag van de heer M. Gysseling, tweede beoordelaar.

De heer Marynissen heeft zich gewaagd aan een van de neteligste en minst ontgonnen onderdelen van de naamkunde: de hypocoristica met -z-, -l(in)- en -k(in)-suffixen. Het eerste deel van zijn proefschrift is een volledige en secure materiaalverzameling (aan de hand van mijn excerpten) uit de Nederlanden tot 1150. Het tweede deel is gewijd aan de interpretatie daarvan: een onderzoek naar het ontstaan en de verdere geschiedenis van de -z- en -l(in)-suffixen. Dat de problemen gesteld door deze suffixen nog nooit tot een oplossing waren gebracht, is aan diverse factoren te wijten: de noodzaak van betrouwbare materiaalverzamelingen, de omvang van de vereiste kennis zowel op het gebied van de romanistiek als van de germanistiek, en de taaiheid van traditionele misvattingen, waarvan men zich slechts langzaam en moeizaam kan bevrijden.

Het vleit mij dat het uitgebreide onderzoek van de heer M. aangetoond heeft dat mijn hypothese over het ontstaan van het -z-suffix (namelijk door Romaanse assibilering van tj), ook al dient ze thans genuanceerd en ten dele anders geformuleerd te worden, in de grond

[p. 227]

juist was. M.s betoog is volkomen overtuigend. Aan de oorsprong van het -z-suffix lijken te liggen de naamstammen Gautja- (te postuleren naast gewoon Gauta- blijkens de merovingische muntmeestersnaam Charecaucius, die moet geëmendeerd worden in Charegaucius daar in inscripties C vaak voorkomt voor G) en gunth-jô- (geromaniseerd als guntio; Guntio komt al voor in een inscriptie uit de volksverhuizingstijd in Italië, CIL V 5415). Beide naamstammen evolueerden in Romaanse mond met assibilering van tj tot Gautsio > Gauzo en guntsio > gunzo. Door morfemisering ontstond aldus een -z-suffix, dat zich analogisch uitbreidde, allereerst na dentaal, en zich anderzijds ook al vroeg demorfemiseerde, waardoor secundaire stammen op ts ontstonden. Al te ongenuanceerd lijkt mij M.s uitspraak op p. 447 te zijn, dat de genoemde Romaanse assibilering tot ts ook kon ontstaan bij stammen met (in auslaut van syllabe verscherpte) d. Immers in het eerste lid moest daartoe eerst de volgende voegvocaal verdwijnen en na wegvallen daarvan werd d slechts t vóór stemloze consonant (bv. Frans Liétard). Ook in het tweede lid was in het Romaans (waar namen zowel als appellatieven teruggaan op accusatiefvormen) die d nog geruime tijd inlautend. Dat naast leudi- leuts opkwam is, behalve door analogische uitbreiding van het -z-suffix, misschien ook te verklaren door een correlatie die in het Romaans ontstaan was tussen ts (bij assibilering) en d (intervocalisch bij niet-assibilering: Gaudo- uit Gaut-), waaraan nog kan toegevoegd worden dat in het Germaans th na n evolueerde in de richting van d (gundi).

Op p. 446 neemt M. op gezag van Gamillscheg ten onrechte aan dat Wisques opklimt tot Witiacum. Blijkens namen als Cléty, Menty, Parenty enz. was tj bij de germanisatie van dit deel van Pas-de-Calais immers nog niet geassibileerd. De etymologie is Wiciacum, bij de persoonsnaam Vicio (D. Ellis Evans, Gaulish Personal Names, 282 en 285).

Minder gelukkig was M. bij de interpretatie van het suffix -lin-. Hij gaat uit van de praktisch algemeen aanvaarde opvatting dat, blijkens Hoogduits -lein, de i in dit suffix van bij het begin lang was. Volgens hem is het grafische variantenpaar -linus/-lenus terug te voeren tot het Latijnse suffixenpaar -(l)înus/(l)ênus. De afwisseling î en ê meent hij eveneens aan te treffen in Chlodovius = Chlodoveus enerzijds, Baudinus = Baudenus en dgl. anderzijds. M.i. is de grafische afwisseling -linus/-lenus daarentegen te verklaren door de rekking, in de 5^e eeuw, van Latijnse korte i tot lange ê in open lettergreep. (bv. minus > menus), waarbij zich immers ook de uit het Germaans ont-

[p. 228]

leende woorden en namen hebben aangesloten (bv. frithu > frethu). Latijnse î en ê zijn integendeel in het Romaans gescheiden gebleven (vinum > vin enz.), behalve in geval van suffixverwisseling. Op merovingische munten komt de afwisseling i e derhalve nooit voor bij Latijnse namen op -înus (Faustinus, Flavinus, Martinus, Maximinus, Provinus, Severinus, enz.), wel bij -linus/-lenus voorafgegaan door een Germaanse of door het Germaans ontleende naamstam (domno-, mauro-, urso-, enz.). Chlodoveus Chlodovius bevat volgens mij wih- (met korte i), in persoonsnamen later wiha- geworden (cf. rik- > rîka), beantwoordend aan Keltisch vic (bv. in Viridovix), nultrap bij IE. weik- ‘strijd’ (Evans, op. cit., 282). De verdere ontwikkeling tot 12^e eeuw Gislanus (nu Guislain) en Goislanus is volgens mij Picardisch, waar i, ê vóór n evolueerde tot ai, bv. minus > mains, fenum > fain (Ch. Th. Gossen, Grammaire de l'ancien picard, p. 68). Het suffix -in (Baudinus enz.) en -lin (Audolinus enz.) bevat m.i. dan ook korte i. Het is hetzelfde als in Gotisch kindins, Oudengels dryhten, het vrouwelijk suffix -injô, het Belgisch persoonsnamensuffix -inios, -inos. Later moet, vooral in het Hoogduits, -lin beïnvloed zijn geworden door het Germaanse diminutiefsuffix -în (Gotisch gaitein, gumein, enz.).

Dat Tunel, Megel, enz. denkelijk Romaanse diminutieven op -ellus zijn (pp. 551 en 584), betwijfel ik. De umlaut in Megel wijst op ouder Magil. De streek van Lumbres-Saint-Omer, waar deze cijnsplichtigen wonen, is trouwens pas in de late Middeleeuwen geromaniseerd geworden.

Door ontoereikende kennis van het Romaans is Marynissen hier en daar verdwaald in het nog nauwelijks geëxploreerde oerwoud van de merovingische hypocoristica. Toch heeft hij een reusachtige prestatie geleverd. Bekroning is ruimschoots verdiend. Het werk dient tevens, na verbetering en na toevoeging van een hoofdstuk over de -k(in)-suffixen, dringend uitgegeven te worden.

Verslag van de heer A. van Loey, derde beoordelaar.

Ik sluit me gerust aan bij het gunstige oordeel van mijn twee collega's beoordelers over dit zeer geslaagde prijsantwoord van de heer Clem Marynissen. Inz. deel ik de mening van coll. Roelandts in zijn slotalinea over de manier van publicatie.

Het zij me vergund hier een enkele opmerking te maken: is (blz. 470) bij Eustachius = Eustathius wel gedacht aan de mogelijke verwarring in de grafie c en t?