Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1973

[p. 217]

De eigennaam en de kategorieën definiet, iteratief en kwantitatief in het Nederlands en in een Zuidbrabants dialekt.
(door Willy Van Langendonck.)

Verslag van de heer O. Leys, eerste beoordelaar.

1. Het fenomeen van de eigennaam en de ermee gepaard gaande problemen van naamwoordelijke determinatie en kwantifikatie zijn thans volop aan de orde in de linguïstiek en de logika van de natuurlijke taal. Met zijn antwoord op de gestelde prijsvraag beweegt de schrijver zich dus temidden van de vakkundige aktualiteit. Dit betekent meteen dat hij zich voor een enorme taak geplaatst zag: hij kreeg een ontzaglijke portie literatuur kritisch te verwerken en bovendien noopte de dialektiek van thesis en antithesis hem er voortdurend toe zich op nog onontgonnen terrein te wagen en nieuwe stellingen te betrekken. Ik meen dat de schrijver zich van zijn zware opgaaf op een schitterende manier heeft gekweten. We maken het in dit werk inderdaad mee dat de schrijver voortdurend in een dialoog is gewikkeld met de vele vakkundigen die hij op zijn weg ontmoet, dat hij hun stellingen wikt en weegt en uitzuivert en ten slotte niet aarzelt een eigen, maar terdege verantwoorde visie naar voren te schuiven. Kortom, dit werk getuigt van een verbazende eruditie, maar evenzeer van een reële kreativiteit; het doet ons een uitstekende status quaestionis aan de hand, maar het suggereert ook nieuwe wegen en oplossingen.

2. Enkele van de belangrijkste aspekten van dit werk zijn ongetwijfeld de volgende:

a)

Dit werk is allereerst een poging om het statuut van de eigennaam in de taal te definiëren en het kan daarom ook als ‘Grundlagenforschung’ bestempeld worden. In het verleden heeft men zich slechts weinig bekommerd om het wezen en de inherente eigenschappen van de eigennaam. Naamkunde werd inderdaad nagenoeg uitsluitend bedreven als een hulpmiddel ter rekonstruktie van het historisch leefmilieu. Het is duidelijk dat deze vorm van naamkunde haar rechten heeft, maar dat zij toch ook weer niet alleenzaligmakend of zelfs primordiaal is. Trouwens, men zal de eigennaam pas dan als een veilig argument of instrument in de dienst van andere wetenschappen kunnen

[p. 218]

	hanteren, wanneer men een precies inzicht zal hebben in het wezen van de eigennaam en zijn gedragingen in de taal. Naamkunde moet dus in de eerste plaats taalkunde zijn - dit heeft Mansion trouwens reeds zeer krachtig onderstreept! - en volgens alle geldige normen van die wetenschap bedreven worden. Omdat de schrijver van dit werk de naamkunde ook aldus heeft opgevat, is zijn werk niet alleen een waardevolle bijdrage tot de naamkunde, maar ook tot de Nederlandse en de algemene taalkunde.
b)	Dit werk stelt op een scherpe manier de vraag naar de verhouding van taal en logika. Kan de taal in haar semantische kategorieën adekwaat worden gevat in en door de tot nog toe geldende logische kategorieën? De schrijver heeft resoluut voor een aan de natuurlijke taal aangepaste logika geopteerd (zie vooral blz. 418 vv.). Hij bevindt zich daarbij in groot gezelschap. Ook elders immers wint in de kringen van de transformationele grammatika en met name van de generatieve semantiek de mening meer en meer veld, dat de traditionele logika uitgebreid moet worden tot een logika van de natuurlijke taal. Deze visie van de schrijver komt het duidelijkst tot uiting in het begrip iterativiteit, dat hij bij de determinatie der nomina invoert ter vervanging van de aan de traditionele logika ontleende begrippen kategorialiteit en genericiteit (zie blz. 79 w.). Het invoeren van dit begrip mag een werkelijke vondst genoemd worden en als een (uiteraard voorlopige!) verworvenheid in de linguïstische wetenschap beschouwd worden. Dit begrip biedt in elk geval een linguïstisch adekwate verklaring voor een aantal fenomenen die langs traditioneel-logische weg niet te benaderen lijken. Aldus scheen de eigennaam als aanduider van een individualiteit tot nog toe niet verzoenbaar met het begrip kategoriaal, dat vanuit een logisch standpunt een aanduiding van klas of kategorie is. Nochtans zijn er eigennamen die een zekere ‘kategorialiteit’ vertonen (bv. juni is steeds de beste maand). Men stond hier dus voor een kontradiktie (cf. O. Jespersen) die thans echter opgeheven wordt wanneer men het traditionele logische begrip kategorialiteit vervangt door iterativiteit: een individualiteit kan inderdaad een regelmatig weerkerend fenomeen uitmaken.
c)	Door bij de determinatie van nomina het kenmerk iteratief in te voeren vermag de schrijver andermaal de verrassend grote parallellie tussen de nominale en de verbale konstituent aan te tonen. Ook bij de bespreking van het kenmerk kwantitatief treedt deze parallellie aan de dag, terwijl - steeds in dezelfde lijn - een verband wordt gelegd tussen verbale faktiviteit en nominale definietheid. Met deze poging

[p. 219]

tot een generalizerende verklaring van een aantal schijnbaar disparate taalfeiten vat de schrijver ook heel wat hete hangijzers aan en draagt hij op een originele wijze bij tot een beter inzicht in de diepere struktuur van de taal.

d)

Dit werk bevat niet alleen een uitstekende behandeling van de problematiek i.v.m. deixis in het algemeen. Het toont tevens op een voortreffelijke manier aan hoe men, stapsgewijze voortschrijdend, de eigennaam als een linguïstische kategorie van de overige nominale klassen kan isoleren. Door zijn talrijke en rake observaties bewijst de schrijver telkens opnieuw dat hij zich bevindt bij de voorhoede van het wetenschappelijk onderzoek terzake. Opmerkelijk is ook de syntagmatische aanpak bij het afzonderen van de verschillende nominale subklassen in het algemeen en de eigennaam in het bijzonder. De paradigmatische benadering had geleid tot heel wat vooroordelen en onontwarbare problemen die thans langs syntagmatische weg uitgezuiverd worden.

3. Zoals reeds gezegd beweegt de schrijver zich met zijn studie temidden van de linguïstische aktualiteit. Tengevolge van de huidige vloed van linguïstische publikaties kon het dan ook niet anders dan dat een aantal in dit werk aan de orde gestelde problemen inmiddels reeds van uitzicht veranderden. De moderne linguïstiek is inderdaad een buitengewoon snel evoluerende wetenschap. Het is dus niet meer dan normaal dat dit werk reeds op verschillende punten zou dienen te worden bij- of omgewerkt. Ik denk hier bv. aan de problematiek i.v.m. faktiviteit vs. definietheid; de behandeling van kwantifikatie door middel van operatoren; het verwerken van de kenmerken specifiek en referentieel, en in verband daarmee ook het invoeren van de notie presuppositie; het uitwerken van een tot nu toe kwestieus gebleken kenmerk temporeel.

Tegen deze studie zouden weliswaar een aantal reële, maar m.i. dan toch kleinere bzwaren kunnen worden aangevoerd, bezwaren die de waarde van het werk in zijn geheel niet of nauwelijks aantasten: bij het tot het eind doordenken van de problematiek laat de schrijver zich telkens weer ertoe verleiden allerhande zijpaden te verkennen die niet direkt met de opzet van dit werk te maken hebben. Het werk had met andere woorden aan overzichtelijkheid gewonnen, indien het korter en bondiger was geweest. - Sommige van de voorbeeldzinnetjes en/of de interpretatie ervan zijn niet overtuigend; op dit gebied zou een en ander opnieuw dienen te worden uitgetest. - Het werk zou misschien ook aan duidelijkheid hebben gewonnen, als niet telkens én aan het Til-

[p. 220]

donks dialekt én aan het ABN werd gerefereerd. De toestanden in beide ‘talen’ zijn immers vaak niet overeenstemmend en door het hanteren van twee referentiepunten wordt de uiteenzetting aldus ingewikkelder en moeilijker om volgen.

4. De beoordeling van dit werk kan ik als volgt besluiten:

a)

Dit werk verdient ongetwijfeld te worden bekroond. De problematiek die erin wordt blootgelegd, is van fundamentele aard en wordt ook op voortreffelijke wijze behandeld. Het werk is verdienstelijk, niet alleen omwille van de oplossingen die het voorstelt, maar ook omdat het een uitdaging betekent om verder door de denken.

b)

Dit werk kan in deze vorm niet meer worden gepubliceerd. Wel zou de schrijver kunnen overwegen of hij het niet in een verkorte vorm zou laten verschijnen en nadat het o.m. op de bovenvermelde punten aan de nieuwste stand van het onderzoek werd aangepast. Het zou in elk geval te betreuren zijn indien de resultaten van dit werk niet op een of andere manier wereldkundig werden gemaakt. Het werk bevat immers een stuk wetenschappelijk onderzoek van het zuiverste gehalte en het draagt ertoe bij om de linguïstische wetenschap in Vlaanderen op een internationaal niveau te plaatsen.

Verslag van de heer V.F. Vanacker, tweede beoordelaar.

Graag sluit ik mij aan bij de lof die collega Leys uitspreekt over het werk van de heer W. Van Langendonck. We staan hier inderdaad voor een werk waarin een sterke kreativiteit tot uiting komt en waar aktuele problemen uit de algemene taalkunde kritisch worden bekeken en aangevuld. De auteur heeft het zich beslist niet gemakkelijk gemaakt. Hij gaat geen moeilijkheid uit de weg en slaagt erin zijn eigen visie overtuigend voor te stellen. De heer Van Langendonck ziet terecht de eigennaam als een algemeen taalkundig probleem. Daardoor reikt zijn studie ook veel verder dan een gewoon naamkundige studie. De heer Van Langendonck heeft daarbij goed gebruik gemaakt van de vele studies die enigszins verband kunnen houden met het verschijnsel ‘eigennaam’. Hij bewijst in de loop van zijn werk zeer goed op de hoogte te zijn van wat i.v.m. de talrijke door hem behandelde onderwerpen is verscheneen. Om tot de karakterisering van de eigennaam als ‘absoluut niet-alternerende monoferentiële nominale konstituent’ te komen, situeert de auteur de eigennaam in het systeem van de nominale groep. Daaraan danken we een grondige behandeling van de begrippen deixis, definiet, kontinuatief, iteratief, kwantitatief, restriktief en monorefe-

[p. 221]

rentieel. Het valt op hoe de auteur erin slaagt begrippen die in de TGG aan de logika werden ontleend, zoals kategoriaal, te relativeren en er een nieuwe interpretatie aan te geven door te werken met zuiver taalkundige kenmerken. Hij plaatst zo de weinig overtuigende delen in de Syntaxis van Kraak en Klooster over kategoriaal en generaliserend in een nieuw licht door het veel geschikter begrip ‘iterativiteit’ in te voeren. Belangrijk lijkt me ook het resultaat van de heer Van Langendoncks werkwijze, dat aantoont hoe groot het parallellisme is tussen de nominale konstituent en de verbale konstituent.

De heer Van Langendonck ziet de eigennaam niet als een typisch verschijnsel in een enkele taal, maar richt de aandacht vooral op de universele eigenschappen van de eigennaam. Daardoor worden vaak feiten uit andere talen ter vergelijking besproken. Vermoedelijk heeft de auteur het daarom nodig geacht naast de Nederlandse voorbeelden overeenkomst of verschil aan te duiden met zijn dialekt. Vaak betreffen die verschillen alleen maar een woord dat geen invloed heeft op het besproken grammatikale feit. Zo p. 112 rookt - smoort, p. 165 vaklui - stielman, enz. Op andere plaatsen heeft het zeker wel zin te wijzen op een verschil Nederlands-Tildonks, o.m. op p. 209, 215, 254, omdat het daar een syntatisch verschil betreft dat het besproken kenmerk verduidelijkt. Als de auteur alleen de voor zijn onderzoek typische verschillen tussen het Nederlands en zijn dialekt zou vermelden, dan kwam dat de leesbaarheid van zijn werk zeker ten goede. Het lijkt me nodig dat daarvoor nog een inspanning wordt geleverd. Doordat zo vele, soms ver uiteen liggende feiten worden besproken, heeft de lezer het soms moeilijk de gedachtengang en de bewijsvoering te blijven volgen. Dit is een kritiek die zeker niet de kern raakt, maar me toch belangrijk lijkt, wanneer besloten wordt deze studie te publiceren. Vage aanwijzingen als ‘boven’ en ‘verder’ zou ik daarom ook liever vervangen zien door een preciese aanduiding van de pagina.

Naar mijn oordeel aanvaardt de auteur p. 17 wat te gemakkelijk de opvatting dat dialekten op het gebied van de syntaxis onderling weinig spektakulaire verschillen vertonen. Zinnen als: de vent is gisteren nog ER gaan vissen (p.261) lijkt me zeker niet mogelijk in mijn dialekt, waar er in een dergelijke zin direkt aanleunt bij de persoonsvorm. In heel wat dialekten zal men vermoedlijk het lidwoord gebruiken in een zin als: De Bosmans, dat zijn me nogal kerels hé!, waarvoor (p.23) de Tildonkse vorm zonder bepaald lidwoord wordt opgegeven. Uit een vergelijkend onderzoek van zin 41 uit de RND zou de auteur ook kunnen merken dat in enkele, ruw geschetst, noord-oostelijke dialekten van

[p. 222]

ons taalgebied het bepaald lidwoord niet wordt gebruikt in de tegenhanger van de Nederlandse zin: ‘de man moet zijn vrouw beschermen’.

Het appreciëren van sommige zinnen als grammatikaal of niet-grammatikaal biedt soms aanleiding tot diskussie. Dergelijke zinnetjes zijn er zeker ook in dit werk. Zo kan men wel twijfelen aan de grammatikale karakter van zinnetjes als: de wijn vult het vat in een minuut tot de rand (p. 137) ze had binnen nog nooit een klooster gezien (p. 244). Ik erken nochtans graag dat dergelijke voor mij moeilijk als grammatikaal te interpreteren zinnetjes de waarde van het hele betoog van de heer Van Langendonck nauwelijks verminderen.

Een zekere inkonsekwentie bestaat er tussen p. 33, waar bij de klasse van de bijvoeglijke determinatieven (als voorbepaling in een nominale konstituent) de lidwoorden, de bezittelijke, de aanwijzende en andere bijvoeglijke voornaamwoorden vermeld worden, en p. 293 waar als determinator naast het bepaald lidwoord, het demonstratieve die / dat en de possesiva, ook worden opgesomd de nominale groepen die bestaan uit een nominale konstituent en een possessieve funktor (type: Jan z'n + substantief). Op beide plaatsen had de auteur ook wel de genitiefbepaling als voorbepaling in een nominale konstituent kunnen vermelden.

Terecht heeft de auteur de verschillende kenmerken van definiet, kwantitatief en iternatief gezocht in syntagmatische verschijnselen. Op die manier is hij er overtuigend in geslaagd de eigennaam te karakteriseren binnen het deiktische en het numeratieve systeem van de nominale konstituent.

Ik vrees dat op p.10 een opvatting verdedigd wordt die alleen geldt voor het onderzoek dat syntagmatische middelen gebruikt om de semantische komponent te verduidelijken. De auteur wijst er terecht op dat betekenisleer en syntaxis geen absoluut gescheiden facetten van het taalonderzoek zijn en schrijft dat de syntaktische komponent reperkussies heeft op de semantische. Door een dergelijke voorstelling wordt gesuggereerd dat syntaktische feiten de semantische komponent konditioneren, terwijl het in werkelijkheid juist andersom is. Wel gebruikt de linguïst syntaktische feiten om te komen tot kennis van semantische aspekten, zoals trouwens schitterend door de auteur zelf in zijn werk wordt bewezen.

Bij de kommentaar op Lyons' uiteenzetting (p. 88) over het Engelse to be met existentiële funktie, wanneer er een lokatieve bepaling bij vermeld wordt, wijst de auteur erop dat het eigenlijk een verschil be-

[p. 223]

treft, waarbij het iteratieve kenmerk al dan niet aanwezig is. Zijn bewijsvoering is overtuigend. Misschien kon hier ook gewezen worden op een dergelijk verschil, dat duidelijk wordt door een verschillende plaatsing in de twee Nederlandse bijzinnen: ...dat er Piet is, en: ...dat Piet er is.

De heer Van Langendonck toont zich op heel wat plaatsen een goed waarnemer van taalfeiten, ook in zijn dialekt. Schrander is het onderscheid dat gemaakt wordt tussen de speciale vorm van het lidwoord t tegenover de vorm de, die het volgende substantief zolder karakteriseert als een associative mono.

Ik aarzel niet het werk van de heer W. Van Langendonck baanbrekend te noemen. Ik stel daarom voor het te bekronen en dring terzelfdertijd sterk aan op publikatie. De resultaten van dit werk zijn uiterst belangrijk en dienen daarom ter beschikking te worden gesteld van alle taalkundigen, omdat het vernieuwende inzichten geeft, die dwingen tot een verder onderzoek in de richting die de auteur heeft gewezen.

Verslag van de heer K. Roelandts, derde beoordelaar.

Het zeer gunstige oordeel dat beide kollega's over het ingediende werk hebben uitgebracht, kan ik ten volle onderschrijven. Bovengenoemde dissertatie verdient ongetwijfeld door de Academie bekroond te worden, omdat de gestelde problemen daarin op grondige en kritische wijze worden onderzocht en door een nieuwe aanpak ook dichter bij de oplossing worden gebracht. Het is een originele en verrijkende studie, die steunt op persoonlijke observatie, konfrontatie en reflektie.

Soms is de gedachtengang toch moeilijk te volgen, b.v. met betrekking tot de ‘grammatikaliteit’, die geregeld ter sprake komt en wel nader maar nog niet afdoende wordt gepreciseerd (blz. 55-59, 154, 176-177 en passim). Hetzelfde geldt voor de toewijzing van de ‘iterativiteit’ aan de nominale (NK) resp. de verbale konstituent (VK), met mogelijke implikatie voor de rest van de teorie (blz. 399, 403, 413). Overigens zou het wel interessant zijn, door verder onderzoek na te gaan in hoever de eigennaam ten opzichte van het appellatief bij voorkeur als een aparte kategorie (ernaast), ofwel als een aparte funktie (ervan) te benaderen is. Schrijver opteert voor het eerstgenoemde standpunt, maar bezorgt tegelijk waardevolle gegevens voor het tweede alternatief. Ook daarin heeft hij verdienstelijk werk geleverd.