Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1973

[p. 65]

Toenemende belangstelling voor de zalige Jan van Ruusbroec onder Franse lezers^*
door Stephanus G. Axters, O.P. Lid van de Academie

In Frankrijk was er aanvankelijk niet zo heel veel belangstelling voor de zalige Jan van Ruusbroec († 1381). Aanvankelijk oogstte Ruusbroec immers bij de Parijse kanselier Jean de Gerson († 1429) vooral kritiek. In het jaar 1398-99 maakte de kanselier in een brief aan het adres van de kartuizer Bartolomaeus Clantier († 1428), wat de Brulocht betreft, zijn standpunt bekend dat bepaald niet gunstig was⁽¹⁾ en in het jaar 1422 maakte hij nog steeds voorbehoud voor het derde boek uit het hier zo even vermelde werk⁽²⁾. Ook is J.B. Bossuet († 1704), die zich hierbij van de bewoordingen van de Parijse kanselier bediende, bij dit voorbehoud gebleven⁽³⁾.

Intussen heeft men in Frankrijk, om de zalige Jan van Ruusbroec te benaderen, niet moeten wachten tot een Parijse kartuizer, vermoedelijk Richard Beaucousin, O. Cart.⁽⁴⁾ in het jaar 1606 een eerste Franse

* In deze bijdrage bedien ik mij van de hier volgende afkortingen: a. = annus; c. = caput; col. = columna; ed. = editio; f. = folio; l. = liber; p. = pagina; s.a. = sine anno; s.l. = sine loco; t. = tomus.

(1) Epistola prima ad fratrem Bartholomaeum, ug. A. Combes, Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. I, Introduction critique et dossier documentaire, in Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. IV, Parijs, 1945, p. 615-635.

(2) Ug. A. Combes, Essai..., t. I, p. 823¹⁷-824⁶.

(3) Instruction sur les états d'oraison, in Oeuvres complètes, t. V, Parijs, 1879, p. 419a.

(4) L'ornement des nopces spirituelles, Composé par le divin Docteur et très escellent Contemplateur Jean Rusbroche, Traduict en François par un Religieux Chartreux de Paris..., Toulouse, 1606. In dit verband werd ons onlangs door het archief bij de ‘Grande Chartreuse’ welwillend meegedeeld dat Richard Beaucousin reeds in het jaar 1602 uit Parijs werd verwijderd en tot prior te Cahors en visitator voor Aquitanië werd aangesteld. Zie hiervoor J. Huijben, O.S.B., Aux sources de la spiritualité française du XVIIe siècle, in La Vie spirituelle, Supplément, a. XIII, t. XXVI, 1931, p. 44-46. - Ook J. Huijben, O.S.B., Nog een vergeten mystieke grootheid, in Ons Geestelijk Erf, t. IV, 1930, p. 16. - Zo zou dan de Franse vertaling reeds in het jaar 1602 zijn voltooid. - Verder wordt er mij uit Rome door J.B. Porion, O. Cart., op gewezen dat Richard Beaucousin op 24 september, 1605, te Toulouse was en er de volgende dag de goedkeuring kreeg van de censoren. Ook kwam hij nog weleens meer te Toulouse. Hiervoor verwijst J.B. Porion mij zeer welwillend naar Abbé Petit, Vie de la Mère Antoinette d'Orléans, Parijs, 1880, p. 122-127.

[p. 66]

vertaling van de Brulocht ging publiceren. Sinds het jaar 1512 beschikte men immers over een te Parijs bij Henri Etienne gepubliceerde uitgave van Jordaens' Latijnse vertaling van dit werk^(4bis), sinds 1552 verder dank zij de vlijt van de kartuizer Laurentius Surius, O. Cart. († 1578) ook over een Latijnse vertaling van Ruusbroecs volledige werken met de titel Opera omnia⁽⁵⁾. Ook de zeven door L. Verschueren, O.F.M., achterhaalde uitgaven van Hendrik Herp, O.F.M., de heraut van Ruusbroec, in Franse vertaling⁽⁶⁾ en de in het jaar 1602 door Richard Beaucousin, O. Cart., gepubliceerde Franse vertaling van Die grote evangeliche Peerle⁽⁷⁾ konden overigens aan de verspreiding van Ruusbroecs inzichten alleen ten goede komen.

Rond het midden van de negentiende eeuw heeft er zich intussen op de Franse boekenmarkt een en ander voorgedaan waaraan wij enige aandacht moeten schenken. Vooreerst verscheen in het jaar 1863 te

(4bis) Devoti et venerabilis patris Joannis Rusberi presbyteri canonici observantiae beati Augustini de ornatu spiritualium nuptiarum libri tres, Primus de ornatu vitae moralis et activae, Secundus de ornatu vitae spiritualis et affectivae, Tertius de ornatu vitae superessentialis et contemplativae, Parijs, Henricus Stephanus, 1512. - Hierbij willen wij er ook aan herinneren dat er reeds in het jaar 1538 te Bologna een Latijnse vertaling is verschenen van Van seven trappen en Van den blinckenden steen, namelijk D. Joannis Ruisbroici canonici Regularis libelli duo, vere divini, Prior De Septem Scalae divini Amoris, seu vitae sanctae gradibus; Posterior, De perfectione filiorum Dei, s.l. en s.a. (1538) (Zie R. Roemans, Beschrijvende bibliographie van en over Jan van Ruusbroec, in Jan van Ruusbroec, Leven, Werken, onder de redactie van het Ruusbroec-Genootschap, Mechelen-Amsterdam, 1931, p. 343).

(5) D. Joannis Rusbrochii summi atque sanctiss. viri, quem insignis quidam theologus alterum Dionysium Areopagitum appellat, opera omnia, Keulen, Haeredes Joannis Quentel, 1552.

(6) Herp-uitgaven in Frankrijk, in OGE., t. IV, 1930, p. 183-193.

(7) La Perle Evangelicque, Tresor Incomparable de la Sapience divine, Nouvellement traduict De Latin en François Par les PP. Ch(artreux) lez Paris, Parijs, Veuve Guillaume de la Noue, 1602.

[p. 67]

Parijs de ontluisterende Vie de Jésus⁽⁸⁾ van Ernest Renan, een boek dat voor de Franse boekenmarkt van toen als een ‘bestseller’ is te beschouwen. Verder had hij reeds, zonder hiervoor begrip te tonen, in het jaar 1848 te kennen gegeven dat Maria Magdalena, zinnebeeld van het contemplatief gebed, volgens de christenen te recht aan de contemplatie de voorkeur had gegeven⁽⁹⁾. Zonder enige belangstelling voor de mystieke literatuur is Ernest Renan intussen niet gebleven. In de hier zo pas vermelde uiteenzetting over L'avenir de la science⁽¹⁰⁾ schrijft hij verder nog dat, wat Spanje betreft, Sint Teresa van Avila, O.C.D. († 1528) en Luis de Granada, O.P. († 1588), even markante geesten zijn geweest als in Frankrijk Descartes († 1650) en Diderot († 1784).

Intussen heeft het echter voor onze opzet meer belang dat in het jaar 1869, dit is zes jaar na de Vie de Jésus van Renan, door Ernest Hello († 1885) in Franse vertaling een bloemlezing uit Ruusbroecs werken werd gepubliceerd met de titel Oeuvres choisies⁽¹¹⁾, die in het jaar 1926 nog een vierde druk zal beleven. Bij Ernest Hello werden de teksten aan de Latijnse vertaling van de kartuizer Laurentius Surius ontleend. Ook geeft Hello in zijn Woord vooraf te kennen dat, volgens hem, onder alle mystieken de Pseudo-Areopagiet en Ruusbroec de grootsten zijn. Dionysius de Pseudo-Areopagiet verstrekt immers de eerste beginselen voor een verklaring van de mystieke ervaring. Ruusbroec past ze toe.

Belangrijker dan de op Surius teruggaande Franse bloemlezing van Hello is intussen de vertaling van de Brulocht welke Maurice Maeterlinck († 1949) in het jaar 1891 heeft gepubliceerd met de titel L'ornement des Noces spirituelles, de Ruysbroeck l'Admirable, traduit du flamand et accompagné d'une introduction⁽¹²⁾. Bij zijn bewondering voor Ruusbroec geeft Maeterlinck te kennen dat Emmanuel Swedenborg († 1772) en Novalis, eigenlijk Leopold von Hardenberg († 1801)

(8) In het jaar 1898 verscheen te Parijs een 66^ste uitgave van de Franse tekst.

(9) ‘Les mystiques chrétiens ont développé sous toutes les formes ce thème favori que Marie, symbole de la contemplation, a dès ce monde la meilleure part, et que celui qui a embrassé la vie parfaite trouve ici-bas une récompense suffisante’, L'avenir de la science, Pensées de 1848^s, Parijs, 1890, p. 450.

(10) ‘Ces mystiques, sainte Thérèse d'Avila, Grenade, ces infatigables théologiens, Soto, Bañez, Suarez, étaient au fond d'aussi hardis spéculateurs que Descartes et Diderot’, p. 261.

(11) Rusbrock l'Admirable, Oeuvres choisies, Parijs, 1869.

(12) Brussel, 1891.

[p. 68]

beter te gebruiken zijn. Ook spreekt Ruusbroec volgens Maeterlinck als een onwetende over de meest alledaagse dingen, kan alleen schrijven over het onuitspreekbare en is hierbij meer ter zaak dan Platoon († 247 vóór Christus). Hij is voor platonizering opgewassen, schijnt vertrouwd te zijn met het soufisme van Perzië, met het brahmanisme van Indië en met het bouddhisme van de Thibet. Hele bladzijden van Platoon en van Plotinus († 269), van Porphirius († 233) en van de Zend-literatuur, van de gnostieken en van de ‘kabbala’ vindt men volgens Maeterlinck, wat de kern van het probleem betreft, in de Brulocht terug. Ook kan, volgens de vertaler, alleen Plotinus ons in het hoge bergland van Ruusbroec helpen.

Ghi sult weten dat die hemelsche Vader alse een levende Gront, met al dien dat in hem levet, werkelijc es ghekeert in sinen Sone alse in sijns selfs eeuwighe Wijsheit; ende die selve Wijsheit, ende al dat in Hare levet, es werkelijc wederboghet inden Vadere, dat es inden selven Gronde daer si ute comt^(13).

Vous apprendrez que le Père céleste, comme un fonds vivide, avec tout ce qui vit en lui, est activement incliné en son Fils, comme en sa propre sagesse éternelle. Et cette même sagesse et tout ce qui vit en elle, est activement inclinée dans le Père, c'est à dire dans le fond même d'où elle sort^(14).

Bij confrontering van de Franse en van de Middelnederlandse tekst van het laatste hoofdstuk uit de Brulocht stelt men onmiddellijk vast dat Maeterlinck de grondtekst op de voet volgt. Dit brengt er de vertaler toe te spreken over ‘repos jouissant’ en over ‘contemplation super-essentielle’, over ‘embrassement des personnes’ en over ‘unité essentielle’, over ‘être Dieu avec Dieu, sans intermédiaire et sans différence’ en over ‘vacuité oisive de l'esprit’, over ‘nudité simple’ en over ‘fond vivide et fécond’. Voor Franse lezers waren dit geen vertrouwde begrippen, maar doorheen de vertaling proeft men meermalen de grondtekst. Hiertoe beschikte de vertaler over de tekstuitgave uit de reeks der Vlaamse bibliofielen, een tekstuitgave waarmede J.B. David († 1866) was begonnen. De tekst van de Brulocht werd echter, door J.B. David klaargemaakt, eerst na zijn overlijden door F.A. Snellaert († 1872) met toelichtingen van J.B. David gepubliceerd. Het

(13) J. David en F.A. Snellaert, Werken van Jan van Ruusbroec, bij de Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen, 1868, p. 248.

(14) L'ornement des Noces spirituelles, p. 294-295.

[p. 69]

aanzienlijkste gedeelte van Maeterlincks tekst sluit volgens zijn eigen verklaring hierbij aan, wat betekent dat hij zich ook van andere teksten heeft bediend. In zijn Inleiding neemt Maeterlinck overigens bladzijden op uit andere werken van Ruusbroec waarvoor hij beroep doet op de Latijnse vertaling van Surius.

Maeterlinck kwam in de jaren 1885-1888 voor het eerst in voeling met Ruusbroec. R. Pouillart⁽¹⁵⁾ heeft er ons immers op gewezen dat Maeterlinck in het jaar 1885 een artikel schreef over Ruysbroeck l'Admirable dat in het jaar 1889 verscheen in de Revue générale⁽¹⁶⁾.

R. Pouillart⁽¹⁷⁾ heeft er ons ook op gewezen dat Maurice Maeterlinck met een Franse vertaling is begonnen van Ruusbroecs Van den xij beghinen en een veertigtal hoofdstukken heeft vertaald, waarna P. Cuylits in het jaar 1900 de eerste zestien hoofdstukken van dit werk nog in Franse vertaling heeft gepubliceerd⁽¹⁸⁾.

Voorts valt hier nog de Franse vertaling te vermelden van Ruusbroecs volledige werken, waarmede in het jaar 1912 door de benediktijnen van Oosterhout werd aangevangen⁽¹⁹⁾. Hierbij moet men er echter rekening mee houden dat in laatste instantie door de Nederlandsonkundige J. de Puniet, O.S.B. († 1941) aan de vertaling een litteraire wending en een met de traditie strokende interpretatie werden verstrekt. Af en toe gaat men dan ook, bij de vertaling, voor van de traditie afwijkende standpunten van Ruusbroec al te vrij te werk.

Intussen is er in het jaar 1946 nog naar het Nederlands een nieuwe Franse vertaling gepubliceerd van Rike der ghelieven en van de Brulocht die het werk is van J.A. Bizet die zich vroeger reeds verdienstelijk had gemaakt bij het onderzoek van de voornaamste Rijnlandse mystieken. Hoewel de titel Ruysbroec, Oeuvres choisies^(19bis) een bloemlezing laat verwachten, gaat het echter bij J.A. Bizet om de volledige tekst van twee werken van Ruusbroec.

Bij de in het Frans gestelde tekstuitgaven sluiten verder ook de Franse bloemlezingen aan. Belangrijke teksten van Ruusbroec werden namelijk in in het Frans gestelde bloemlezingen opgenomen door Marc

(15) Maurice Maeterlinck et la mystique flamande, Notels complémentaires, in Dr. L. Reypens-Album, Antwerpen, 1964, p. 281-282.

(16) A. 25, t. 50, october-november, 1889, p. 453-482, 633-668.

(17) Maurice Maeterlinck et la mystique flamande, p. 281-282.

(18) Le Livre des xij béguines, avec introduction, Brussel-Parijs, 1900.

(19) Oeuvres de Ruysbroeck l'Admirable, Traduction du flamand par les Bénédictins de Saint-Paul de Wisques, t. I-V, Brussel, 1912-1928.

(19bis) Parijs, z.j. (1946).

[p. 70]

Eemans⁽²⁰⁾ en door Fr. Closset⁽²¹⁾, door P. de Jaegher, S.J.⁽²²⁾ en door Cl. Lemaire⁽²³⁾.

Hoe werd Ruusbroec nu, met de hulp van de hierboven besproken tekstuitgaven en van de hier zo even vermelde in het Frans gestelde bloemlezingen in Frankrijk onthaald? Bij deze vraag moeten wij rekening houden met de Nederlandse grondtekst. In een uitvoerig hoofdstuk over de vrijzinnigheid van Albert Camus († 1960) deelt Charles Moeller⁽²⁴⁾ ons mede dat Ruusbroec bereid was om, bij het geroep van een arme om hulp, uit zijn extase te treden en de bedelaar ter hulp te snellen. Een dergelijke passus over Ruusbroec vindt men ook bij Georges Bernanos († 1948) in het Journal d'un curé de campagne⁽²⁵⁾. Bij Ruusbroec komt intussen een dergelijke passus niet voor. Men vindt echter wel in het traktaat Van den xij dogheden⁽²⁶⁾, in een spurium waarvoor er veel aan Meester Eckhart († 1328) werd ontleend, twee volkomen anders geconcipiëerde teksten die met het door Georges Bernanos aan Ruusbroec toegeschreven standpunt kunnen worden verzoend. In het tweede hoofdstuk van Van den xij dogheden gaat het namelijk eens over een kloosterzuster die zich met bescheiden keukenwerk verdienstelijk maakte terwijl de andere zusters van haar klooster gingen communiceren⁽²⁷⁾. In het achtste hoofdstuk gaat het verder

(20) Anthologie de la mystique des Pays-Bas, Brussel, z.j., p. 55-59.

(21) Joyaux de la litérature flamande du moyen âge, Brussel, s.a. (1949), p. 173-205.

(22) Anthologie mystique, Parijs, 1933, p. 78-96.

(23) Le cercle des choses, Textes traduits du moyen néerlandais choisis et présentés, Brussel, 1970, p. 177-198.

(24) ‘Qui ne connait le mot de Ruusbroec disant que s'il entendait, au coeur de son extase en Dieu, le cri d'un pauvre, il laisserait là sa contemplation divine pour aller donner son aide au mendiant’, Littérature du XXe siècle et christianisme, t. I, Silence de Dieu, Doornik-Parijs, 1953, p. 75.

(25) ‘Souviens-toi de cette parole de Ruysbroeck l'Admirable, un Flamand comme moi: ‘Quand tu serais ravi en Dieu, si un malade te réclame une tasse de bouillon, descends du septième ciel, et donne-lui ce qu'il demande’, Journal d'un curé de campagne, Parijs, s.a. (1936), p. 115.

(26) Ug. Jan van Ruusbroec, Werken, naar het standaardhandschrift van Groenendaal, uitgegeven door het Ruusbroec-genootschap, t. V, 1932.

(27) ‘Het was op enen groten-dach dat graeuwe nonnen souden gaen totten heilighen Sacramente van oerdene; ende dat daer een joncfrou was die ten Sacramente gaen soude, ende dat doe quam hoer abdisse, ende beval hoer dat si gaen soude in die koken, ende soude doen dat daer te doen waer. Die jonfrouwe ghinc altehans daer men hoer gheboet sonder murmerieren ende mit groter devocien, ende dede datmen hoer heet. Doe alle die ander joncfrouwen dat heilighe Sacrament ontfanghen hadden, doe sprac daer een stemme ende seide: ‘Die joncfrouwe die in die koken ghinc die heeft alre-waerlicste die vrucht des heilighen Sacraments ontfanghen, overmids hoerre ghehorsamheit’, in Jan van Ruusbroec, Werken..., t. IV, p. 253.

[p. 71]

over een zuster uit een ziekenhuis te Brussel die de intiemere omgang met het Kind Jezus onderbrak om een zieke bij te staan en bij de terugkeer in haar cel Jezus als een volwassen man aantrof⁽²⁸⁾. Hierbij willen wij er aan herinneren dat Van den xij dogheden, dat door vier handschriften aan Ruusbroec wordt toegeschreven⁽²⁹⁾, waarschijnlijk een werk is van Godfried van Wevel (1396)⁽³⁰⁾.

Voor de belangstelling welke Ruusbroec gedurende de laatste honderd jaren in Frankrijk heeft gevonden, willen wij acht dichters en romanciers, drie wijsgeren en acht historici ondervragen. Bij de dichters en romanciers gaat het om Joris Karl Huysmans en om Charles Péguy, om Paul Valéry en om André Gide, om Paul Claudel en om Francis Jammes, tenslotte ook nog om Emile Baumann en om Georges Bernanos.

Daar is vooreerst Joris Karl Huysmans († 1907). In de lijst van geraadpleegde werken welke hij aan zijn Sainte Lydwine de Schiedam⁽³¹⁾ heeft toegevoegd, vermeldt hij onder meer het bekende essai van de Waalse priester A. Auger († 1905) met de titel Etude sur les mystiques des Pays-Bas au moyen-âge⁽³²⁾. Hiermede moeten wij rekening houden omdat A. Auger het in één derde van zijn essai over Ruusbroec heeft gehad. Autobiografisch blijft intussen het werk met de titel En route als bekeringsverhaal het voornaamste werk van J.K.

(28) ‘Het was te Brussel in sinte Jans gasthuus een devoet suster, die die sieke plach goedertieren te wesen. Eens, doe si lach op hoer bed ende onse heer Jhesus Christus quam bi hoer leghen als een jonc kijndekijn, doe hoerdse, dat daer was een siec mensche, die hulpe te doen hadde. Doe stont si op ende ghinc ten sieken ende stont hem bi van dien des hi te doen had, ende liet onse Heer alleen legghen. Doe si wederquam, toe vant si onsen Heer Jhesum Christum als enen groten man, dien si liet als een cleine kijndekijn. Ende si sprac: ‘Aldus so bin ic in uu herte vermeert, want ghi Mi om Mi liet, ende dat solaes, dat ghi van Mi hat, om minen wille liet, ende ghinc dienen minen leden’, in Jan van Ruusbroec, Werken..., t. IV, p. 289.

(29) Hierbij gaat het om de handschriften Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 1610-20, 9320-24 en 14069-14088, alsook de handschriften Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 73. H. 16 en Keulen, Stadtarchiv, GB. 8^o 53.

(30) Zie onze Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, t. II, Antwerpen, 1953, p. 329-339.

(31) Parijs, 1901, p. VI.

(32) Brussel, 1892.

[p. 72]

Huysmans. Daar geeft hij vooreerst te kennen dat mystieke ervaring niet met onze tijdgeest is te verzoenen⁽³³⁾ en hij schrijft verder als Fransman dat alle mystieken buitenlanders zijn. Voor ons heeft het nu zijn betekenis dat in zijn lijst van twaalf mystieken onder meer Ruusbroec voorkomt⁽³⁴⁾. Hij verkiest overigens Ruusbroec boven Sint Teresa van Avila († 1582) die hij te redenierziek verklaart en hij geeft hierbij de Franse bloemlezing van Ernest Hello als referentie⁽³⁵⁾. Verder verklaart hij dat de goddelijke Drieëenheid zo groots is dat het gevaarlijk wordt hierbij te willen overwegen en hij roept, in dit verband, het getuigenis in van Ruusbroec⁽³⁶⁾. Duidelijk blijkt uit dit alles

(33) ‘Et une fois de plus, il reculait, car il avait autrefois fréquenté un certain nombre d'ecclésiastiques et il les avait trouvés si médiocres, si tièdes, surtout si hostiles à la mystique, qu'il se révoltait rien qu'à l'idée de leur exposer le bilan de ses postulations et de ses regrets. Ils ne me comprendront pas, se disait-il, ils me répondront que la mystique était intéressante au moyen âge, qu'elle est maintenant désuète, qu'elle est, en tout cas, en parfait désaccord avec le modernisme. Ils croiront que je suis fou, m'assureront d'ailleurs que Dieu n'en demande pas tant, m'engageront, en souriant, à ne pas me singulariser, à faire comme les autres, à penser comme eux. Je n'ai certes pas la prétention d'aborder, de moi-même, la voie mystique, mais enfin qu'ils me laissent au moins l'envier, qu'ils ne m'infligent pas leur idéal bourgeois d'un Dieu!’, En route, Parijs, 1895, p. 45.

(34) ‘Tous les écrivains surélevés sont étrangers. Saint Denys l'Areopagite est un Grec; Eckhart, Tauler, Suso, la soeur Emmerich sont des Allemands; Ruysbroeck est originaire des Flandres; sainte Térèse, saint Jean de la Croix, Marie d'Agréda sont Espagnols; le père Faber est Anglais; saint Bonaventure, Angèle de Foligno, Madeleine de Pazzi, Catherine de Gênes, Jacques de Voragine, sont Italiens’, En route, p. 184. - Bij dergelijke beschouwingen kijkt men verbaasd toe omdat de schrijver belangrijke Franse mystieken zoals Sint Bernardus van Clairvaux, O. Cist., en Jean de Gerson over het hoofd ziet.

(35) ‘Oui, monsieur l'abbé, je le reconnais, sainte Térèse a exploré plus à fond que tout autre les régions inconnues de l'âme; elle en est, en quelque sorte, la géographie; elle a surtout dressé la carte de ses pôles, marqué les latitudes contemplatives, les terres intérieures du ciel humain; d'autres saints les avaient parcourues avant elle, mais ils ne nous en avaient laissé une topographie ni aussi méthodique, ni aussi exacte. N'empêche que je lui préfère des mystiques qui ne s'analysent pas ainsi et raisonnent moins, mais qui font, tout le temps, dans leurs oeuvres, ce que sainte Térèse fait à la fin des siennes, c'est-à-dire qui flambent de lapremière à la dernière page et se consument, éperdus, aux pieds du Christ; Ruysbroeck est de ceux-là; quel brasier que le petit volume qu' traduit Hello’, En route, p. 89-90.

(36) ‘Décidément, la Trinité est effrayante; elle est le vertige même; Ruysbroeck l'Admirable l'a du reste écrit: ‘Que ceux qui voudraient savoir ce qu'est Dieu et l'étudier sachent que c'est défendu, ils deviendraient fous’, En route, p. 83.

[p. 73]

dat J.K. Huysmans, met de hulp van de in het Frans gestelde bloemlezing van Ernest Hello, Ruusbroec ten zeerste waardeerde.

Wat verder Charles Péguy († 1914) betreft, meen ik niet dat wij kunnen zeggen dat hij zich met Ruusbroec heeft ingelaten. Voor de mystiek van de heilige ‘Jeanne d'Arc’ heeft hij het echter opgenomen en hij heeft, in dit verband, aan een mij niet nader bekende M. Laudet geantwoord dat het een zware vergissing, ja historisch een ketterij is de mystiek af te wijzen omdat zij alleen tot de legende, niet tot de geschiedenis (zou) behoren⁽³⁷⁾.

Enige aandacht moeten wij verder ook schenken aan André Gide en aan zijn vriend Paul Valéry. Over de rooms-katholieken oordeelde André Gide († 1951) niet mild. Denkt U dat Christus Zich in de Kerk zou erkennen. Uit naam van Christus moet U de Kerk bestrijden⁽³⁸⁾. Dit schreef Gide neer in zijn dagboek. In hetzelfde dagboek schreef hij verder ook: ‘Haat tegenover de mystiek? Zonder twijfel; nochtans sluit mijn angst aan bij de mystiek⁽³⁹⁾.

Intussen bezat en las hij Ruusbroec, blijkens een brief aan het adres van Paul Valéry uit het jaar 1891⁽⁴⁰⁾ met de hulp van Hello's bloemlezing, niet met de hulp van Maurice Maeterlinck. Ook heeft hij deze bloemlezing even later aan Paul Valéry ter inzage meegedeeld en kreeg

(37) ‘Pour M. Laudet la surnaturelle Jeanne d'Arc, enfin sainte Jeanne d'Arc ne sont pas de l'histoire et sont de la légende. Pour nous chrétiens, disons - le hautement, le surnaturel et la sainteté, c'est cela qui est l'histoire, la seule histoire peut-être qui nous intéresse, la seule histoire profonde et profondément réelle et nous accorderions plutôt que c'est tout le reste qui serait de la légende. Cette hérésie centrale de M. Laudet et de la Revue hebdomadaire que le surnaturel et le saint ne seraient pas de l'histoire et seraient de la légende, (notamment le surnaturel et le saint de l'histoire de Jeanne d'Arc), cette hérésie centrale est tellement monstrueuse que l'on peut dire qu'elle est historiquement la plus grave et qu'elle commande et enferme historiquement toutes les autes’, Un nouveau théologien M. Fernand Laudet, ed. Charles Péguy, Oeuvres en prose 1909-1914, in Bibliothèque de la Pleiade, Parijs, 1961, p. 899.

(38) ‘Pensez vous que le Christ se reconnaitrait aujourd'hui dans son Eglise? C'est au nom du Christ que vous devez combattre celle-ci. Ce n'est pas Lui, le haissable, mais la religion que l'on édifie d'après Lui’, Pages de journal (1929-1932), s.l. (Parijs) en s.a. (1934), p. 155.

(39) ‘Haine du mysticisme... oui, sans doute. Et pourtant mon angoisse est d'ordre mystique’, Pages de journal (1929-1932), s.l. (Parijs) en s.a. (1934), p. 128.

(40) ‘Je lis Ruysbroeck, non pas celui de Maelterlinck, mais les fragments qu'en a traduit Hello’, in André Gide - Paul Valéry, Correspondances 1890-1942, Parijs, 1955, p. 118.

[p. 74]

hierop het bericht van Valéry met de datum 27 april 1892, waar deze te kennen gaf dat ‘Uw Ruusbroec een uniek geval is, diepzinnig en nauwgezet bij de formulering’⁽⁴¹⁾. Hierbij kan men voor alle beiden, voor Gide en voor Valéry betreuren dat zij de vertaling van de Brulocht door Maurice Maeterlinck niet hebben ter hand genomen. Aan de volledige tekst van Ruusbroecs werk zouden zij immers meer hebben gehad dan aan de fragmenten welke Hello heeft opgenomen. Maeterlinck had overigens zijn vertaling reeds in het jaar 1891 gepubliceerd.

Belangrijk is verder voor de literatuurgeschiedenis in Frankrijk ook Paul Claudel († 1955). Bij zijn verblijf in China heeft hij zonder enige toelichting twee auteursnamen in zijn Journal⁽⁴²⁾ opgenomen. Deze waren Ruusbroec en Sint Hildegarde († 783). Zo kan men de vraag stellen in hoever het om twee auteurs gaat welke Claudel zich voornam te lezen. In een dergelijk verband vermeldt hij immers in 1908 Rupert van Deutz († 1129), auteur van het De div(inis) off(iciis)⁽⁴³⁾. Meer belang heeft het echter voor ons dat Fr. Varillon die het Journal persklaar heeft gemaakt, in de aanvullende notities aanstipt dat Claudel zich voor Ruusbroec van de in het Frans gestelde bloemlezing bediende van Ernest Hello.

Dit laat ons intussen niet toe te besluiten dat Claudel Ruusbroec slechts oppervlakkig kende. Wanneer in het jaar 1907 Jacques Rivière († 1925), slechts 22 jaar oud, in vertwijfeling aan Claudel heeft gevraagd waar hij enig houvast kon vinden, heeft Claudel hem immers op 25 mei 1907, vanuit Tien-Tsin geantwoord: ‘Lees Pascal, de ware gids voor Fransen van onze tijd. Lees vooral veel mystieke literatuur en meer bepaald Angela van Foligno († 1309), Ruusbroec en Sint Teresa van Avila († 1582). Lees ook de heiligenlevens, hoe onbeholpen deze ook kunnen zijn geschreven’⁽⁴⁴⁾. Ook wil ik hierbij er op wijzen dat Jacques Rivière tot zijn overlijden in het jaar 1925 als

(41) ‘Ton Ruysbroeck est décidément unique. J'y plonge - et si tu savais quel admirable savant il est. Comme il est sûr et précis. C'est la langue même de l'âme... Je suis tout plein de vérités et c'est en lui que je les trouve sous le triple symbole du sujet, verbe, et attribut’, André Gide - Paul Valéry, Correspondance 1890-1942, p. 158.

(42) Journal, I, 1904-1932, s.l. en s.a. (1968), p. 136.

(43) Journal, p. 62.

(44) Jacques Rivière en Paul Claudel, Correspondance 1907-1914; s.l. en s.a. (1926), p. 50.

[p. 75]

redaktieleider van de Nouvelle Revue française veel invloed heeft gehad.

Voorts wil ik er hier aan herinneren dat Claudel op 1 januari 1933, te Washington in een bladzijde voor Présence et prophétie⁽⁴⁵⁾ met een verwijzing naar Ruusbroecs Brulocht⁽⁴⁶⁾ heeft te kennen gegeven dat wij reeds vóór onze geboorte verlangend naar de Godservaring uitkeken. Een dergelijke bewering vindt haar verklaring in de hierop volgende toelichting luidens welke onze behoefte aan Godservaring aanvangt bij de voortbrengst van de oerbeelden nog vooraleer de tijd

(45) ‘Ce beson de voir en nous est antérieur à notre nativité. Il est contemporain, nous dit Ruysbroeck (Orn. de N. Sp., 1. III, c. V) de cette génération éternelle en qui toutes les créatures sont nées éternellement avant d'avoir été créées dans le temps’, Présence et prophétie, opgenomen in Oeuvres en prose, in Bibliothèque de la Pleiade, in Oeuvres complètes, t. XX, Parijs, 1965, p. 277.

(46) Hierbij gaat het om de hier volgende passus: ‘Hier ontspringhet ende beghint een eewich uutgaen ende een eewich werc sonder beghin. Want hier es een Beghin sonder beghin. Want na dien dat die almachtighe Vader inden gronde sire vrochtbaerheit Hem selven volcomelijc begrepen hevet, soe es de Sone dat ewighe Woort des Vaders uutghegaen een ander Persoen inder Godheit. Ende overmids die eewighe gheboert sijn alle creaturen uutghegaen eewelijcke, eer si ghescapen waren inder tijt. Soe heefse God aenghesien ende bekint in Hem selsen, met ondersceede in levenden redenen, ende in eere anderheit sijns Selfs; doch niet een ander in alre wijs: want al dat in God es, dat es God. Dit eewighe uutgaen ende dit eewighe leven dat wij in Gode ewelike hebben ende sijn sonder onse selven, dat es eene Oersake ons ghescapens wesens inder tijt. Ende onse ghescapen wesen hanghet in dat eewighe Wesen, ende het es één met Hem na weselijcken sine. Ende dit eewighe Wesen ende Leven dat wij hebben ende sijn inder eewigher Wijsheit Gods, dat es Gode ghellijc. Want het hevet een eewich inbliven sonder onderscheet in dat godlijcke Wesen, ende het hevet een eewich uutvlieten, overmids die ghebort des Soens, in eere anderheit, met ondersceede na eewigher redenen. Ende overmids dese .ij. poente eist Gode alsoe ghelijc, dat Hi Hem sonder onderleet bekint ende herbeelt in deser ghelijcheit na Wesene ende na Personen. Want al es hier ondersceet ende anderheit na redenen, dit ghelijc es nochtans één metten selven Beelde der heiligher Drivuldicheit dat die Wijsheit Gods es, daer God Hem selven in bescouwet ende alle dinc in eenen eewighen nu sonder voer ende na. Met eenen eenvuldighen siene soe siet hi Hem selven ane als alle dinc: ende dit es Gods Beelde ende Gods Ghelijckenisse, ende onse Beelde ende onse Ghelijckenisse, want hier-in herbeeldt Hem God ende alle dinc. In desen godlijcken Beelde hbben alle creatueren een eewich Leven sonder hem selven alse in haren eewighen Exemplare. Ende toe desen eewighen Beelde, ende toe dese Ghelijckenisse hevet ons ghemaect die heilighe Drivoldicheit’, Die geestelike brulocht, ed. Jan van Ruusbroec, Werken², t. I, Tielt, 1944, p. 244²⁰-245²⁴.

[p. 76]

zou aanvangen. Ook wordt er in de toelichtingen bij het Journal⁽⁴⁷⁾ nog op gewezen dat Claudel in het jaar 1948 het werk van A. Combes († 1971) over de polemiek tussen Gerson († 1429) en Jan van Schoonhoven († 1431) betreffende Ruusbroecs rechtgelovigheid heeft ingekeken⁽⁴⁸⁾.

Met Claudel was verder Francis Jammes († 1938) bevriend. Op 29 december 1907, schreef nu Francis Jammes aan Arthur Fontaines († 1931) dat hij bij innerlijke onrust overeenkomstig de raad van Ruusbroec had te handelen. Naar een bepaald werk van Ruusbroec de Wonderbare heeft hij hierbij niet verwezen⁽⁴⁹⁾.

Voorts heeft Emile Baumann († 1941), auteur van Job le prédestiné, in de eerste jaren na de eerste wereldoorlog voor het Instituut voor wijsbegeerte te Leuven een lezing gehouden over Ruusbroec welke hij in het jaar 1924 heeft opgenomen in L'anneau d'or des grands mystiques, de saint Augustin à Catherine Emmerich⁽⁵⁰⁾.

Een laatste romancier met wie wij ons hier willen inlaten, is Georges Bernanos († 1948). In Sous le soleil de Satan⁽⁵¹⁾ heeft de auteur het over een dorpskapelaan die alles, ook zijn eigen zaligheid wil in de weegschaal werpen en, op haar verzoek, een meisje na een zelfmoordpoging op de drempel van de kerk stervend heeft neergelegd. Hierom wordt hij als geesteszieke aan een ziekenhuis en na gedeeltelijke opknapping aan een trappistenabdij toevertrouwd. Ook had de kapelaan enkele weken vroeger op straat de Satan ontmoet en met hem een onderhoud gehad⁽⁵²⁾. Duidelijk gaat het hierbij om de strijd tussen God en de geest van het kwaad in een priesterleven en om de diepere zin van de deugd van hoop tot in de doodstrijd. Hiermede wordt de later tot pastoor gepromoveerde ‘saint de Lumbres’ een kopie van de door de Kerk heilig verklaarde pastoor van Ars Jean Vianney

(47) Journal, t. I, p. 1303.

(48) Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. I, Introduction critique et dossier documentaire, in Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. IV, Parijs, 1945.

(49) ‘C'est surtout dans la tempête que la voix de Dieu se fait entendre. Il ne me parait pas que vous ayez, aujourd'hui à vous dire autre chose à vous même que ce que Ruysbroeck indique à l'homme qui a besoin du secours du Créateur: que vous n'êtes rien par vous même’, Francis Jammes - Arthur Fontaine, Correspondance 1898-1930, Introduction et notes par J. Labbé, Parijs, s.a. (1959), p. 104.

(50) Parijs, 1924, p. 155-198.

(51) Parijs, 1926.

(52) P. 157-180.

[p. 77]

(† 1859). Op de gelijkenis heeft overigens de romancier wel enige nadruk gelegd⁽⁵³⁾.

Intussen blijft echter het Journal d'un curé de campagne het meest gewaardeerde werk van Bernanos. Meermalen zet de schrijver er zijn lezers toe aan om over het bovennatuurlijke ernstig na te denken. Zo schrijft Bernanos bij voorbeeld dat alle priesters reeds vóór 2000 jaar door Christus bij zijn ontmoeting te Bethlehem, te Nazareth of waar ook in Galilea werden geroepen omdat de tijd bij God geen rol speelt⁽⁵⁴⁾. Ook blijft deze bladzijde verwant met een hierboven reeds besproken bladzijde van Paul Claudel over het verlangen van de gelovigen naar de Godservaring nog vóór hun geboorte. Dit kan men verrassend vinden omdat Claudel bij Bernanos niet al te veel waardering vindt. In het Journal d'un curé de campagne⁽⁵⁵⁾ geeft de auteur namelijk te kennen dat Claudel, zoals andere literatoren, zodra hij het wil over heiligheid hebben, overal het sublieme zoekt terwijl heiligheid volgens hem niet bepaald subliem is. Hierop kan men antwoorden dat het bij een theologisch gefundeerde heiligheid niet in de eerste plaats gaat om wat men op een uiterlijk controleerbaar vlak presteert, maar wel om de manier waarop men te werk gaat. Heiligheid bestaat namelijk in de beleving van de drie goddelijke deugden van geloof, hoop en liefde bij een meestal bescheiden dagtaak. Ook zal dit nederige

(53) P. 270.

(54) ‘Bref, j'ai beaucoup réfléchi à la vocation. Nous sommes tous appelés, soit, seulement pas de la même manière. Et pour simplifier les choses, je commence par essayer de replacer chacun de nous à sa vraie place, dans l'Evangile. Oh! bien sûr, ça nous rajeunit de deux mille ans, et après! Le temps n'est rien pour le bon Dieu, son regard passe au travers. Je me dis que bien avant notre naissance - pour parler le langage humain - Notre-Seigneur nous a rencontrés quelque part, à Bethléem, à Nazareth, sur les routes de Galilée, que sais-je? Un jour entre les jours ses yeux se sont fixés sur nous, et selon le lieu, l'heure, la conjoncture, notre vocation a pris son caractère particulier. Oh! je ne te donne pas ça pour de la théologie! Enfin je pense, j'imagine, je rêve, quoi! que si notre âme qui n'a pas oublié, qui se souvient toujours, pouvait traîner notre pauvre corps de siècle en siècle, lui faire remonter cette énorme pente de deux-mille ans, elle le conduirait tout droit à cette même place où... Quoi? qu'est-ce que tu as? qu'est-ce qui te prend?’, Journal d'un curé de campagne, Parijs, 1936, p. 247-248.

(55) ‘Remarque que ce M. Claudel est un génie, je ne dis pas non, mais ces gens de lettres sont tous pareils: dès qu'ils veulent toucher à la sainteté, ils se barbouillent de sublime, ils se mettent du sublime partout! La sainteté n'est pas sublime...’, Journal d'un curé de campagne, p. 250.

[p. 78]

plichtsbesef de beste scholing blijven voor wie eens voor een ongewone toestand komt te staan.

Intussen blijven de twee hier behandelde romanciers, wat hun begrip voor heiligheid betreft, nog het best te benaderen vanuit het exemplarisme dat Hadewijch⁽⁵⁶⁾ eens aan Ruusbroec⁽⁵⁷⁾ heeft doorgegeven. Voor Ruusbroec leven wij namelijk, wat ons oerbeeld betreft, sinds alle eeuwigheid in God en gaan wij met het Woord van God uit om met de Heilige Geest in God terug te keren.

Naast de romanciers verdienen ook een paar Franse wijsgeren uit de jongste 70 jaar onze aandacht. Sinds de eerste jaren van de twintigste eeuw gaat de aandacht in Frankrijk vooral naar Henri Bergson († 1941) die reeds in het jaar 1889 promoveerde met een Essai sur les données immédiates de la conscience⁽⁵⁸⁾ en in het jaar 1928 de Nobelprijs kreeg voor literatuur. Ook heeft het zijn betekenis dat Henri Bergson met zijn oeuvre Frankrijk bevrijdde uit de greep van het positivisme. Aan de mystiek is hij nu niet onverschillig voorbij gegaan. Wanneer men nader toekijkt en wil weten wat hij met mystiek bedoelt, dan noteren wij een volzin uit Les deux sources de la morale et de la religion⁽⁵⁹⁾ waar hij de mystieke ervaring voorstelt als een deelhebbing in Gods wezenheid. Hiermede kunnen theologen intussen niet instemmen. Met Bergson zullen sommige lezers het wellicht wel eens zijn wanneer zij bij hem lezen dat mystieke ervaring het voorrecht blijft een zeldzame Vromen. Zolang men het over Godservaring wil hebben en niet over mystieke literatuur van groot formaat, blijft dit alles niet bij enkele zeldzame gevallen. Voor het standpunt van Bergson zal men echter wel begrip tonen wanneer men vaststelt dat hij met mystieken heiligen bedoelt die bij de kerkgeschiedenis zijn op het

(56) ‘Nameleke ghi ende ic, die noch niet worden en sijn dat wi sijn ende noch niet vercreghen en hebben dat wi hebben, Ende dien noch soe verre sijn dat onse es’, Brief VI, 29-32; uitgave J. van Mierlo, S.J., Hadewijch, Brieven, t. I², Antwerpen - Brussel - Gent - Leuven, 1947, p. 55.

(57) ‘Ghi selt weten dat wi hebben een eewigh Leven in den Beelde der Wijsheit Gods. Dat Leven blijft altoes inden Vader, ende vloeyt ute met den Sone, ende es wederbooeght in die selve natuere met den Heileghen Gheeste; ende aldus leven wi eewelec in onsen Beelde der Heilegher Driheit ende der vaderleker Eenheit’, in Spieghel der eeuwigher salicheit, uitgave Jan van Ruusbroc, Werken², t. III, p. 198^12-17.

(58) Parijs, 1889.

(59) ‘Transportons-nous alors en haut: nous aurons une expérience d'un autre genre, l'intuition mystique. Ce serait une participation de l'essence mystique’, Les deux sources de la morale et de la religion⁴⁸, Parijs, 1946, p. 281.

[p. 79]

voorplan getreden, Sint Paulus († 64?) en Sint Teresa van Avila († 1582) bij voorbeeld, de heilige Catharina van Siëna († 1380) en Sint Franciscus van Assisi († 1226), tenslotte de heilige Joanna van Arc († 1431). De Godservaring van in verborgenheid levende Vromen kan echter even belangrijk zijn als die van een Sint Teresa van het Kind Jezus die, nauwelijks 24 jaar oud, in het jaar 1897 is overleden.

Voorts kijkt men bevreemd op wanneer men bij Bergson⁽⁶⁰⁾ leest dat het heelal als een werktuig is te begrijpen dat moet dienen om goden te vervaardigen. Vooral moet men er echter rekening mee houden dat Bergson zijn oeuvre niet als voltooid beschouwde en aan het hier besproken werk bij een nieuwe uitgave een paar ophelderende bladzijden wilde toevoegen. Wanneer hij hiermede wilde aanvangen werd hij echter door verlamming getroffen en heeft zijn laatste dagen in eenzaamheid doorgebracht⁽⁶¹⁾.

Veel invloed heeft verder ook Jacques Maritain gehad die in het jaar 1913 Bergson heeft bestreden in een werk met de titel La philosophie bergsonienne, Etudes critiques⁽⁶²⁾. Daar is vooreerst een werk van Maritain met de titel Distinguer pour unir ou les sources du savoir⁽⁶³⁾, een synthetisch werk waar de Franse filosoof driemaal naar Ruusbroec verwijst, een eerste maal aan het optreden herinnerend van de Brabantse mysticus tegen de quiëtisten⁽⁶⁴⁾, een tweede maal in dezelfde zin⁽⁶⁵⁾, tenslotte een derde maal in verband met de vereniging met God zonder enige bemiddeling⁽⁶⁶⁾. Hierbij maakt J. Maritain intussen voorbehoud voor de gebruikte bewoordingen welke hij alleen

(60) ‘A elle de se demander si elle veut vivre seulement, ou fournir en outre l'effort nécessaire pour que s'accomplisse, jusque sur notre planète réfractaire, la fonction essentielle de l'univers, qui est une machine à faire des dieux’, p. 338.

(61) Zie A.D. Sertillanges, O.P., Henri Bergson et le catholicisme, Parijs, s.a. (1941), p. 96-102.

(62) Parijs, 1914.

(63) Parijs, 1932.

(64) P. 657.

(65) P. 687.

(66) ‘Quand le contemplatif connait Dieu par amour, d'une connaissance plus haute que tout concept distinct et supérieurement une dans son mode, c'est la Trinité divine qu'il connait ainsi, et en même temps et du même coup l'unité de l'essence divine, atteinte par une expérience surnaturelle qui dépasse à l'infini toute philosophie. Quand Ruysbroeck insiste sur l'unité où s'immerge le contemplatif, c'est de l'unité ainsi atteinte qu'il parle. Encore ses formules ne sont-elles pas toujours irréprochables’, p. 756.

[p. 80]

met de hulp van een Latijnse of van een Franse vertaling zal hebben gekend. Verder maakt Jacques Maritain in een later verschenen boek met de titel Le paysan de la Garonne⁽⁶⁷⁾ nog enig voorbehoud voor het De imitatione Christi van Thomas Hemerken van Kempen († 1471). Hierbij gaat het over het verzaken aan de wereld.

De invloed van Jacques Maritain onder Franse lezers mag men intussen niet overschatten. In zijn Journal⁽⁶⁸⁾ heeft André Gide immers verklaard dat het oeuvre van J. Maritain eerlang alleen nog voor een archeologisch museum enige betekenis zal hebben en, zich hierbij van beginletters bedienend, geeft hij verder in zijn Journal⁽⁶⁹⁾ te kennen dat men, zonder met J(acques) M(aritain) in te stemmen, kan katholiek zijn en ook aan thomisme doen.

De derde Franse filosoof over wie wij het hier willen hebben, is Etienne Gilson. Eens heeft hij te kennen gegeven dat het bij neoplatonizerende mystieken steeds moeilijk blijft om uit te maken in hoe ver zij bewust of onbewust bij het pantheïsme aansluiten. Hierbij noemt hij nu Meester Eckhart († 1328) en Joannes Tauler († 1361), Heinrich Seuse († 1366) en Jan van Ruusbroec († 1381) en hij voegt hieraan toe dat hun werken getuigen voor de leefkracht van de mystieke beweging gedurende de veertiende eeuw⁽⁷⁰⁾. Dit schreef hij in het jaar 1930.

In het jaar 1944 heeft Gilson zich verder opnieuw met Ruusbroec ingelaten. Hierbij gaf hij namelijk te recht te kennen dat men bij Ruusbroec moet rekening houden met de nawerkende invloed van Sint Bernardus van Clairvaux († 1153). Hij voegt hier echter aan toe dat het

(67) Parijs, s.a. (1966), p. 77.

(68) ‘Cette reprise du thomisme et les écrits de Maritain ne paraîtront bientôt plus que curiosités historiques et je doute si quelque autre qu'un achéologue y pourra prendre quelque intérêt’, Pages de journal (1929-1932), p. 17.

(69) ‘Car il parait qu'on peut être catholique, et même thomiste convaincu sans J(acques) M(aritain)’, p. 106.

(70) ‘Chez Eckhart comme chez tous les mystiques chrétiens plus ou moins teintés de néoplatonisme, il est extrêmement difficile de savoir si l'on aboutit à un panthéisme voulu et avoué, ou si l'on a affaire à un panthéisme de fait qui se désavoue et se renie... Les noms et les oeuvres de Jean Tauler (1300-1361), de Henri Suso (1300-1365) et de Jean Ruysbroeck (1293-1381) témoignent de la vitalité profonde du mouvement mystique au XIVe siècle. Les successeurs de maître Eckhart en ont cependant moins développé le côté spéculatif que le côté affectif et pratique’, La philosophie au moyen âge de Scot Erigène à G. d'Occam, Parijs, 1930, p. 302-303.

[p. 81]

aandeel van de wijsbegeerte bij Ruusbroec zeer gering blijft⁽⁷¹⁾. Daar het exemplarisme, een wijsgerig probleem bij uitstek, bij Ruusbroec een aanzienlijke plaats bekleedt, kan ik het hier met Gilson niet eens zijn.

Zo zijn wij dan van de vertalers van Ruusbroec, met de hulp van acht romanciers, tot de Franse wijsgeren gekomen en wij kwamen hierbij, met het oeuvre van Etienne Gilson, tenslotte bij de historici terecht. Daar is vooreerst het omvangrijke oeuvre van Henri Bremond met de titel Histoire littéraire du sentiment religieux en France depuis la fin des guerres de religion jusqu'à nos jours⁽⁷²⁾. Voor dit werk is er reeds vlug veel belangstelling geweest. Ook heeft Bremond tientallen volkomen vergeten schrijvers aan Franse lezers aanbevolen. Niemand zal intussen beweren dat de belangstelling voor nawerkende litteraire invloeden en meer bepaald voor de invloed van de Nederlandse mystiek bij Henri Bremond aanzienlijk is geweest. Ook kan men het vreemd vinden dat hij in dit werk aan kardinaal Pierre de Bérulle († 1629) honderden bladzijden heeft gewijd zonder zich met Die grote evangelische peerle in te laten, een werk waarvan Richard Beaucousin, O. Cart. († 1610), biechtvader van Bérulle, een Franse vertaling heeft gepubliceerd⁽⁷³⁾.

Bij de negatieve houding van Henri Bremond is men intussen in Frankrijk, wat de Nederlandse mystiek betreft, niet gebleven. Dank zij de aandacht welke druk gelezen literatoren sinds de publikatie van een in het Frans gestelde bloemlezing van de hand van Ernest Hello aan Ruusbroec wijden, is de belangstelling voor Ruusbroec ook tot de historici doorgedrongen.

(71) ‘Pour la même raison il ne serait pas exact de dire que Ruysbroeck ait renoncé à la spéculation. Toute son oeuvre s'inscrit en faux contre cette thèse. Mais il est au contraire vrai de dire que la spéculation de Ruysbroeck se passe de philosophie. Dans cette doctrine mystique, comme dans celle de saint Bernard dont elle n'est d'ailleurs pas sans s'inspirer, la spéculation philosophique ne se reconnait plus qu'à l'état de trace, et comme chez saint Bernard encore, c'est d'un néoplatonisme chrétien inspiré de Denys que ces traces permettent de décoler la présence’, La philosophie au moyen âge des orgines patristiques à la fin du XIVe siècle, Parijs, 1944, p. 702-703.

(72) T. I-XII, Parijs, 1923 - 19.

(73) La Perle Evangelicque, Tresor incomparable de la Sapience divine, Nouvellement traduict De Latin en François, Par les PP. Ch(artreux) lez Paris, 1602.

[p. 82]

Nadat de Waalse priester A. Auger^(73bis) reeds in het jaar 1892 in een eerste overzichtelijke schets bij de vroomheidsliteratuur in de Nederlanden, met de titel Etude sur les mystiques des Pays-Bas au moyen âge († 1904), 100 bladzijden wijdde aan Ruusbroec, is de belangstelling onder Franse lezers nog aanzienlijk toegenomen. Zo besteedde A. Combes aan het geschil tussen kanselier Gerson en Jan van Schoonhoven betreffende Ruusbroec een omslachtige uiteenzetting met de titel Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson^(73ter) waar hij wil aantonen dat de Parijse kanselier niet bij zijn eerste afwijzend standpunt is gebleven.

Aan Ruusbroec schonk men bijgevolg sinds de jaren van de eeuwwisseling veel aandacht. Dit deden vijftig jaar later ook P. Henry, S.J., A. Wautier d'Aygalliers en M. d'Asbeck^(73quater).

Sinds enkele jaren neemt de belangstelling voor Ruusbroec onder Franse lezers echter nog toe. In het jaar 1966 publiceerde immers J. Orcibal een werk met de titel Saint Jean de la Croix et les mystiques rhéno-flamands⁽⁷⁴⁾. Hierbij ging het, wat de Nederlanden betreft, om Ruusbroec en om Herp. Twee jaar later, in het jaar 1968 namelijk, publiceerde verder L. Cognet een Introduction aux mystiques rhénoflamands⁽⁷⁵⁾ en ook hij heeft het, wat de Nederlanden betreft, over Ruusbroec en Herp. Dit heeft zijn belang omdat L. Cognet voor een nieuwe Histoire de la spiritualité chrétienne⁽⁷⁶⁾, waarvan het eerste deel in het jaar 1960 te Parijs is verschenen, de moderne tijd te behandelen kreeg. Ook publiceerde hij intussen voor de hem toegewezen periode een eerste deel met de titel L'essor: 1500-1530⁽⁷⁷⁾. Herhaal-

(73bis) Brussel, 1892. - In hetzelfde jaar publiceerde deze auteur overigens ook zijn bij de theologische fakulteit te Leuven verdedigd proefschrift met de titel: De doctrina et meritis Joannis van Ruysbroec, Leuven, 1892.

(73ter) Essai sur la critique de Ruysbroeck par Gerson, t. I-III, Etudes de théologie et d'histoire de la spiritualité, t. IV, Parijs, 1945.

(73quater) Belangrijk is ook: P. Henry, S.J., La mystique trinitaire du bienheureux Jean Ruusbroec, in Recherches de science religieuse, t. XL, 1952, Mélanges Jules Lebreton, t. II, p. 335-368. - In dit verband herinneren wij ook aan A. Wautier d'Aygalliers, Ruysbroeck l'Admirable, Parijs, 1923. - M. D'Asbeck, La mystique de Ruysbroeck l'Admirable, Un écho du néoplatonisme au XIVe siècle, Parijs, 1930.

(74) In de reeks Présence du Carmel, t. VI, s.l. (Parijs) en s.a. (1966).

(75) S.l. (Parijs) en s.a. (1968).

(76) L. Bouyer - J. Leclercq, O.S.B. en Fr. Vandenbroucke, O.S.B., s.l. (Parijs), 1960.

(77) Sl. (Parijs), 1966.

[p. 83]

delijk heeft de auteur het hierbij over Nederlandse invloeden. Ook lijkt het mij zeer te betreuren dat L. Cognet, die reeds had naam gemaakt met een nieuw onderzoek van het geval ‘Fénelon’⁽⁷⁸⁾, zijn bijdrage tot de in 1960 begonnen Histoire de la spiritualité chrétienne niet heeft kunnen voltooien. L. Cognet is immers gedurende het jaar 1970 overleden.

Intussen kunnen wij de door J. Orcibal en door L. Cognet gebruikte titel niet toejuichen. Wanneer men het opneemt voor een Rijnlands-Vlaamse school moet men namelijk enkele tientallen Nederlandse schrijversnamen uit de geschiedenis van de literatuur der Nederlanden schrappen omdat zij bij een dergelijke vluchtige schematizering niet bruikbaar zijn. P. Pourrat⁽⁷⁹⁾ heeft in vroegere jaren dit bezwaar willen ontzenuwen met Ruusbroec zonder aarzelen op te nemen in een hoofdstuk over La doctrine des mystiques allemands du XIVe siècle, waarna Francis Hermans⁽⁸⁰⁾ en François Vandenbroucke, O.S.B.⁽⁸¹⁾ het eveneens voor een dergelijk standpunt hebben opgenomen. Ook heeft laatstgenoemde ten behoeve van een in 1969 verschenen Italiaanse vertaling⁽⁸²⁾ zijn standpunt tegenover Ruusbroec niet gewijzigd. Dit is intussen fout omdat Ruusbroec zijn belangrijkste stellingen ontleent aan Hadewijch die 50 jaar vóór het optreden van Meester Eckhart († 1328) heeft gschreven. Om de nauwe verwantschap van Ruusbroec met een Nederlands verleden en meer bepaald met Hadewijch en om zijn verwantschap met jongere auteurs zoals Jan van Leeuwen († 1378) en Pelgrim Pullen († 1608) kunnen wij Ruusbroec niet afstaan aan de Duitse mystiek waaraan Ruusbroec schijnt niets te hebben ontleend. De niet te overdrijven verwantschap blijft dan ook bij het gebruik van dezelfde neoplatonizerende bronnen die toen in de smaak vielen.

Voorts kan men nog steeds niet beweren dat de belangstelling voor de standpunten waarvoor Ruusbroec het opneemt, tot het verleden behoort. Vorig jaar, in het jaar 1972, werd immers bij de theologische fakulteit te Straatsburg nog door een Vlaamse jezuiet, door J. Alaerts een proefschrift verdedigd over La terminologie ‘essentielle’ dans

(78) Crépuscule des mystiques, Bossuet-Fénelon, Doornik, s.a. (1958).

(79) La spiritualité chrétienne, t. II, Parijs, 1923, p. 339-378.

(80) Mystique, Parijs-Brussel, 1936, p. 303-328.

(81) La spiritualité du moyen âge, s.l. (Parijs), 1961, p. 478-485.

(82) La spiritualité del medioevo, Nuovi ambienti e nuovi problemi (sec. XII-XVI), Bologna, s.a. (1969), p. 288-298.

[p. 84]

l'oeuvre de Jan van Ruusbroec (1293-1381)⁽⁸³⁾. In deze verhandeling waarvoor het onderzoek tot de Brulocht en tot het Boecske der verclaringhe beperkt bleef, gaat het over de semantiek van de vakwoorden wesen en weselyc, weselycheit en overwesen, overweselyc en overweselycheit. Ook lijkt het mij zeer te hopen dat er van dit proefschrift waar? van er tot nog toe slechts enkele gestencylde exemplaren bestaan, eerlang in de boekhandels een kopie in druk of in offsett zal kunnen worden te koop aangeboden.

Bij zoveel belangstelling voor Ruusbroec onder Franse lezers moet men niet antwoorden met het woord van Vergilius:

Timeo Danaos et dona ferentes.
Ik vrees buitenlanders die ons lof toezwaaien.

(83) T. I-II, bij de Université de sciences humaines de Strasbourg, Faculté de théologie catholique, Straatsburg, 1972. - Voor Rike der ghelieven heeft de auteur reeds in het jaar 1969 een dergelijk onderzoek ingesteld in Bijdragen, Tijdschrift voor filosofie en theologie, t. XXX, 1969, p. 279-297, 415-435.

[p. t.o. 84]

Foto van het ontwerp voor Consciences grafmonument (August van Beurden, 1886; niet uitgevoerd); in bezit van het A.M.V.C., Antwerpen.

[p. t.o. 85]

‘Kleinbeeld’ van het Consciencegedenkteken door Frans Joris uitgevoerd (Antwerpen 1883); in bezit van Kon. Acad. v. Nederl. taal- en letterk., Gent.