Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen Veen

[p. 279]

X.
Die suverliken droem .... van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde.

[p. 281]

[Die suverliken droem .... van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde.]

DIe suverliken droem die suster alijt comhaers hadde voer hore doet, als van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde^a). Ende dattet een waerachtich vijsioen was, dat apenbaert¹⁾ wal in desen navolgenden⁺dingen. Want onse lieve ‖ here hadde een deel van sinen gemynden bruden wtvercaren om tot hem te halen. Ende soe gevyelt dat hij hijr eenrehande sieckte sende· den enen in den hals, den anderen in der sijde oft in den rugge of int hoeft ende doer al die lede· daer sie an storven^b). Dit weren die wtgelesene, suverlike ende wtvercarene bruyde, die seer suverlijc vercijrt weren myt mennygerhande doechden:

SUster gertruyt boeckmans^c) van zwolle, die ierst van den heren geroepen waert Was een suverlijc bequame persoen· ende sie conde hoer seer wal behelpen²⁾· ende onse lieve here hadde hoer grote gracie gegeven van bynnen ende van buten. Ende plach dat sieckhuys te verwaren ende den sieken seer mynlijc te dienen.

⁺- Suster griete dagens van zwolle, ene van den xij, daer hijr voer of geschreven is^d).

- Suster fye van galen wt westvalen· dese hadde priorynne geweest onder suster griete van nahuys³⁾, doe sie abdysse was toe verken-

a) Verg. 143a-c.

1) ‘apenbaren’ (= openbaren), blijken, duidelijk of zichtbaar zijn of worden.

+ 145d

b) Zie 138a-b, en verg. 81b.

c) Bij Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, bij Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177, en in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ heet deze zuster ‘G. Butemans’.

2) ‘hem behelpen’, in zijn eigen onderhoud voorzien, zich bedruipen.

+ 146a

d) Zie 127d-130b.

3) De vorm ‘nahuys’ (met prothetische ‘n’, evenals 22d: naehuys) is minder juist. Volgens 33c heet deze zuster, en volgens 31d heet hare tante de Vrouwe van Vreden: ‘van ahuys, d.i. van Ahaus (naam van een stadje aan de Aa, bij Gronau). Zie verder Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, 227; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177, 176; ook het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ - Voor tal van prothetische ‘n’s verg. bij Te Winkel, Gramm. Fig. en in het WVla. Idiot. van De Bo.

[p. 282]

hoerst^1)a). Suster griete van nahuys was vryedel²⁾ ende toe verkenhoerst abdysse in alten groten staet^b). Van dat sie iij yaer oelt was hadde sie geweest in een geesteliken staet van alsulker oerde. Die edele vrouwe van vreden, daer voer of geschreven is^c), was hoer moye^d). Ende suster griete hadde seer groten staet, doe sie abdisse was· van knechten ende van ionferen die hoer dienden. Want als sie hoer hande wasschen solde, soe droech men tertijciën³⁾ voer⁺hoer Ende der gelijke dinge, die tot ‖ heerlicheiden hoeren· dat elck toe lanck weer te schrijven. Ende als sij lange in deser heerlicheit geweest hadde· soe ruerde onse lieve here hoer herte myt sijnre graciën, dat sij hoer leven begeerde te beteren Op dat sie hijr na een ewich leven mochte vercrijgen. Sie verliet horen staet ende quam al heymelijc⁴⁾ ten diepenveen· daer sie lieflijc ontfangen waert om hore moyen willen. Sie angreep seer vurichlijc⁵⁾ dat cruce der penytenciën· ende legede hoer fondament in oetmodicheit Soe dat sij hoer giene oetmodige werke en liet ontgaen· ende en conde ock niet lijckmodelijc⁶⁾ verdragen dat men sie daer in verschoende Want sie was seer cleyn in hoer selven· ende en liet hoer ny⁺duncken dat sij wat ‖ geweest hadde. By den cleynen ende oetmodigen was sij alre lievest ❘ ende den was sij troestelijc ende guedertieren.

- Doe men schrief m cccc ende xxiij, ontfenck sie die hillige oerde⁺myt groter vuricheit. Ende doe sie daer xx yaer gewont hadde, doe waert sie suppriorynne· mer sie bleef al by hore ierster oetmodicheit. Ende sie was seer gemynt van al den susteren· want sij was voldadich⁷⁾, barmhertich ende elcken guedertieren. Ende als sie vernam dat yemant enich

1) verkenhoerst, d.i. (met metathesis) vreckenhoerst, Freckenhorst. Verg. 180c: versseler, d.i. vresseler, Fritzlar.

a) Freckenhorst is de naam van een in 851 gesticht Benedictijner vrouwenklooster bij Munster. Ten jare 861 heeft het van Bisschop Liudbert zeer belangrijke reliquieën ontvangen, o.a. die van St. Bonifacius, dien het convent tot zijnen patroon aannam. Vooral door het bezit van een stuk van het ware kruis des Heeren in Freckenhorst gedurende de ME. eene druk bezochte bedevaartplaats geweest. Zie Die Geschichtsquellen des Bisthums Münster, Bd. III, Münst. 1856, S. 243, 297, 299, 313; Bd. IV, Münst. 1881, S. 77, 156, 243 folg.

2) vryedel (hetz. als ‘edelvry, edelvri’), voornaam; Lat. illustris.

b) Verg. 33c.

c) Zie 31c-45c.

d) Zie 33c.

3) ‘tertijcie’, fakkel. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: torticie, tortise, tortse, f. eine gewundene, gedrehte Kerze, Fackel (von Wachs), bes. bei feierlichen Gelegenheiten gebraucht (aus lat. torticium). Zie verder Kil. op ‘tortse’.

+ 146b

4) alheymelijc.

5) vur (einde reg.) richlijc.

6) lijckmodelijc (= lijcmoedelike, hetz. als ‘myt gelijken mode’, 36c), met een kalm gemoed.

+ 146c

+ 1423

7) Zie blz. 270, aant. 1.

[p. 283]

gebreck hadde, soe deylde sie hem wat mede van den horen, soe veer als siet hadde. Ende wast dat sies niet en hadde, soe verwarf siet hem ❘⁺ende maecktet also dat siet cregen Want sie hadde ‖ alten oetmodigen, trouwen ende mylden herte. Ende als sij den vurigen loep hoers levens vollenbracht hadde· ende geëyndet myt voel gueder werke ende oelt was geworden lxxv yaer Soe creech sie een gebreck in der sijt, daer sie seer sieck an lach in groter lijdsamheit. Ende myt groter begeerten ontbeyde sie die toecomst hoers gemynden brudegoms Om verloest te warden van dit sterflike licham hem te laven ende te dancken in ewicheit der ewicheit^a).

- Suster fye van galen volgede hore gemynder abdissen na ten diepen veen in dat selve yaer ende nam die hillige oerde an. Dese guede suster fye was te male een vurich brant¹⁾ ende was seer gemynt om hore⁺doechden willen. Sie plach die lijnen cleder te neyen ‖ ende sie was ene hoer suster²⁾ voer die spreck vensteren· daer sie hoer seer goddienstich ende stichtelijc in hadde.

- Suster alijt oems^b), ene goddienstige weduwe· ende was suster truyde oems moder. Onse lieve here die vysitierde sie vaste myt sieckheit, ende daer hadde sie hoer sachtmodelijc ende seer lijdsamlijc in.

- Suster kathrina lippen^c) wt brabant was een alten vurigen suster, want sie mynde waerachtelijc dat zalige cruce der penytenciën Ende sie was seer ynnich ende devoet tot onsen lieven heren. Ende waer dat sie wiste een oetmodich ende versmaet werck³⁾, dat en liet sie hoer niet ontgaen· ende pijnde hoer altoes byt oetmodicste ende snoetste te comen Soe dat sie daer ander vurigen⁴⁾ susteren vaeke moyelijc⁵⁾ in was· die⁺ock geerne ‖ dat beste gedaen hadden. Sie hadde in brabant ene dertene begijne geweest ❘ daer omme ist te vermoeden dattet hore naturen al vaeke contrary was Mer sie verwan hoer selven ende dede hore naturen

+ 146d

a) Zij is gestorven in 1458 op St. Remigius (= 1 October). Zie blz. 62, aant. b.

1) De uitdrukking ‘vurich brant’ is een mystieke term ter aanduiding van zeer innige devoten. Verg. 94c: vurige vlamme; 96c: vurige calompnen.

+ 147a

2) Zie de aant. bij ‘hoersuster’, 38c, en bij ‘hoer susteren’, 137d.

b) Deze komt niet voor in de ‘Lijsten’ bij Matthaeus en bij Van Heussen en Van Rijn, evenmin in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ - Alleen wordt t.a.p. opgegeven ‘Nelle Oems’, gest. in 1444 of in 1445. Zie boven, 65a.

c) Bij Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, bij Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177, en in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ heet zij ‘K. Ripsen’.

3) Vul in gedachten aan: te wesen. Het is niet strikt noodig aan te nemen, dat na ‘werck’ (einde reg.) deze woorden zouden zijn uitgevallen.

4) vurige.

5) moyelijc (= moeyelijc, met den 3den naamv. van den persoon), onaangenaam, bezwaarlijk. Verg. 15d, 26d.

+ 147b

[p. 284]

gewelt ❘ om der lieften godes. Sie hadde ock grote mynne totter doecht der hilliger gehoersamheit.

- Suster lijsebet toverlaeck¹⁾ was ene devoete conversynne ende was van doesborch gebaren. Ende sie was seer goddienstich, oetmodich ende schemel Ende seer schroepeloes²⁾, soe dat ic hape dat sij daer al voel an verdient heeft Want het is een alten swaren dinck den genen die daer mede behiepet³⁾ ende verladen⁴⁾ is.

- Suster lijsebet van henevliet wt hollant, daer voer of geschreven is^a)· was alten vurigen suster, myt voel doechden vercijrt.

⁺- Suster griete tasten van zutphen was een alten vurigen suster ende plach dat brouwen te verwaren· daer sie seer trouwe in was. Ende sie boerde dat cruce der penytenciën seer vurichlijc op, ya vake baven hoer vermogen. Ende suster griete ten kolke plach hoer te helpen· dese guede suster griete was also weekelic, dat sie bloet brack Soe dat sie om des gebrecks willen niet wal en conde des nachtes liggen. Mer hoe bange dat hoer waert, sie dede nochtans dat swaer werck, dat seer te verwonderen was. Ende sie plach gemeenlijc den ketel⁵⁾ te scheppen, dat hoer merkelike quaet was Mer van groter mynnen, die sij hadde tot onsen lieven⁺heren· ende tot dat cruce der penytencie, soe wast ‖ hoer al doenlick. Mer alst wesen moste dat sie van hoer werck genc ende van weeckelijcheit niet arbeiden en mochte· soe plach sij nochtans al te choer te gaen - Want dat was hoer also ghenoechlijc - ende betaelde onsen lieven heren hoer getijde myt alsoe groter ynnicheit. Al en was sij niet wal te passe⁶⁾· als sij te choer mochte gaen, soe was sie al gesont⁷⁾. Dese twie vurige herten hadden die passie ons lieven heren also geordyneert, dat sie daer mede wanderden in die ix choren der engelen^b). Ende het en was

1) toverlaeck, d.i. te overlaeck, ‘van Overlaeck’ (in de ‘Lijsten’ bij Matthaeus en bij Van Heussen en Van Rijn; ook in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

2) ‘scroepeloes’, scrupuleus, nauwgezet; in de volkstaal schrimpeljeuzig.

3) behiepet (= beheepet, beheept, andere vorm voor ‘behept’), gekweld, lastig gevallen. Verg. Mnl. Wdb. op ‘behachten, n^o. 3’.

4) verladen, beladen, belast. - Er zal na ‘verdient heeft’ iets uitgevallen zijn. Want waarmede was de zuster nu eigenlijk ‘behiepet ende verladen’?

a) Zie 70a-90b. De sterfdatum is 11 November (volgens 82a-b).

+ 147c

5) ketel, ketel, hier brouwketel. Verg. 148a.

+ 147d

6) ‘(wel) te passe sijn’, (goed) in orde zijn.

7) al gesont, geheel genezen, geheel hersteld.

b) Onder ‘die ix choren der engelen’ moeten worden verstaan de negen verschillende orden, waarin men vroeger de engelen verdeelde, op grond van bijbelplaatsen als Rom. VIII: 38, Eph. I: 21, Col. I: 16, 1 Petr. III: 22, e.a. Zie Vondel, Lucifer, vs. 241 volg.: Ghy weet hoe 't Engelsdom moet onderscheiden worden in dryderhande ry, een negenvoudige orden, enz. (uitg. N.A. Cramer - Zwolsche herdrukken, III en IV -, blz. 25; ook blz. 114, aant. 242). Verg. Mnl. Wdb. op ‘coor, 2de art., n^o. 2’ (dl. III, kol. 1856-'57).

[p. 285]

hem geen verdriet hoe lanck dat die getijden weren in den choer· of hoe moede dat sij daer quemen Sie en stunden daer myt groter vuricheit ende mynnen. Ende aldus brachten sie die tijt hore pelgrymadsen te samen⁺over ‖ in der mynnen godes ende in onderlinger mynnen ende in stichticheit hore medesusteren.

- Suster griete ten kolke wolden sie om hore sieckten willen wt den brouhuys¹⁾ nemen. Want sie hadde noch al meer gebrecks dan dat sie bloet brack, want sie was ock in den rugge gebraken· also dat sie altoes al crum genck. Mer sie en wolde niet van den cruce²⁾, eer dat sij onse lieve here daer van verloesde. Ende suster griete tasten ende sie weren also verenyget inder mynnen cristi myt gueder oefenynge, also dat men sie niet scheyden en mochte, eer sie onse lieve here scheyde. Suster griete tasten die voer tot onsen lieven heren horen gemynden brudegom, den sie trouwelijc gedient hadde Int iaer ons heren m cccc ende lij. Ende⁺⁺suster griete ten kol- ‖ ke die volherde in gueden werken ende in dat cruce der penytenciën, daer sie te samen in geweest hadden, noch x weke. Ende doe begavede sie onse lieve here myt eenre sieckten· ende sie volgede hore gemynder geselynnen Ende voer ock tot horen gemynden brudegom^a).

- Suster gijsel ter aves was van lochem ende van gueden olders· ende was onses gemynden vaders here iohan brinckerincks nichte Ende die ierste van den vij dyaken^b), die na den xij gecleedet worden.

- Suster griete koetgens, van zwolle gebaren. Dese guede suster waert seer verweentlijc³⁾ op gevoedet in hore oelder huys Want sie was⁺ene enyge dochter ende hadde xj brueders Ende hoer olders weren ‖ rijke ende eerbaer luyde ende hadden⁴⁾ sie lief baven hoer soens. Ende sie vermoeden grote dinge myt hoer te doen na der werlt Want het was te male een bequame mensche, wijs ende genoechlijc hoers by wesens⁵⁾.

- Op een tijt hoerde sie predicken· ‘die énen pennynck omme gods

+ 148a

1) brouhuys (= brouhuus), brouwerij.

2) van den cruce, nl. der penytenciën. Zie de volgende kolom.

+ 1452

+ 148b

a) Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177, deelen mede, dat Gr. ten Kolke gestorven is in 1453 en Gr. Fastel (in ons hs. genoemd ‘Tasten’) in 1452.

b) Over de ‘dyaken’ (diaconessen?) in de Windesh. kloosters heb ik nergens iets kunnen vinden. Wat waarschijnlijk alleen in aanmerking mag komen tot verklaring van deze plaats, is Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 118: diaconessen (misschien verouderd; het beteekende ‘nonnen, die voor 't altaar zorgden’).

3) verweentlijc (= verweentiike), weelderig. Verg. 37d: verweent.

+ 148c

4) In margine.

5) genoechlijc hoers by wesens, aangenaam in haren omgang. Zie Van Iterson, Stemmen uit den voortijd, blz. 153: sonderlinghe ghenoechlich (lees: -lick) in sinen biwesen. - Verg. 17c: mynlick hoers by wesens.

[p. 286]

willen gevet, die solde ·c· weder ontfangen.’^a) Doe hadde sie een spaer busken¹⁾, daer sie hoer gelt in plach te vergaderen· dat te brack²⁾ sie ende gaf al dat gelt omme gods willen Want sij hadde geerne rijke geweest; ende hoe dat sij meer gaf, hoe sie meer te geven hadde. Hoer begeerte was rijke te wesen in tijtliken dingen· mer onse lieve here wolde sij overvloedelike⁺rijke maken in doechden in deser tijt Ende hijr na in der ‖ ewiger zalicheit^b). Ende onse lieve here gaf hoer gracie, dat sie grote mynne kreech onsen lieven heren in reynicheit te dienen. Ende dit droech sie ene guede wijle in horen herten, dat siet niemant en apenbaerde Want onse lieve heer hadde hoer ene cloecke abele natuer gegeven, welck sie hijr seer wijselijc in gebruyckte· om den viant³⁾ toe verschalcken. Ende doe sie van xv yaren was, doe wolde sie hoer begeerte te werke setten. Doe hadde sie een spoel genoete, ende was eens kremers⁴⁾ dochter; deser segede sie hoer opset. Ende als dat ionferken dit hoerde, soe waert sie blijde· ende begeerde hoer geselynne te wesen. Ende sie weren beyde seer⁺vlijtich hoe sie ten diepenveen heymelike moch- ‖ ten comen. Ende int iaer ons heren m cccc ende xxj op des nyen yaers dach^c) doe wolden⁺sie hoer opset vollenbrengen. Ende sie schreven enen brief ende legeden den onder hoer hoevet poellu⁵⁾; daer stont in dat men sie niet sueken en solde· sie weren ten diepenveen. Ende sie gengen ierst in die kerke· ende als sie daer weren, soe gevyelt dat die cappelaen⁶⁾ een sermoen solde doen. Doe gengen sie tot hem eer hij op den stoel⁷⁾ genck, ende segeden⁸⁾ hem wat sie in den syn hadden· ende begeerden dat hij hem dat gemeene gebet wolde crijgen van den volcke⁹⁾ Ende sie geven hem elck enen pennync, op dat hij sie niet melden¹⁰⁾ en solde. Hijr omme waert die

a) Verg. in Matth. XIX, 29: centuplum accipiet.

1) ‘spaerbusken’, spaarpotje.

2) ‘tebreken’, verbreken, openbreken; Hd. zerbrechen.

+ 148d

b) Verg. Marc. X: 30.

3) den viant, nl. den duivel.

4) ‘kremer’ (= kramer, cramer), kramer, kleinhandelaar; ook winkelier, kruidenier.

+ 149a

c) 1 Januari. Zie Mnl. Wdb. op ‘jaersdach’; verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 210.

+ 1421

5) hoevet poellu (= hovetpoluwe), peluw, peul, hoofdkussen.

6) cappelaen (= capellaen), kapelaan, ‘ondergeestelijke bij een pastoor’ (Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 114).

7) stoel, predikstoel.

8) segede.

9) De zin is: zij wenschten, dat hij voor hen in het gemeenschappelijk gebed de voorbidding mocht ‘crigen’, d.i. verwerven. Verg. het aangehaalde voorbeeld uit Exc. Cron., 116a, in het Mnl. Wdb., dl. III, kol. 2098 (op ‘crigen, II, n^o. 1’).

10) melden, aanbrengen, verklappen, verklikken.

[p. 287]

priester wt verwonderen al seer¹⁾ bestoeten, mer hij en dorste sie daer⁺niet of raeden. Ende sie ‖ cregen haestelike enen wagen, die sie ten diepenveen brachte^a).

- Doe sie dus myt groter vuricheit ten diepenveen gecomen weren· ende men wiste wie sie weren· soe worden sie haestelijc in gelaten om dat perijkel des vervolgens. Doe dit hoer older²⁾ vernemen, worden sie wtermaten seer bedrucket ❘ sunderlinge suster grieten olders Want suster lubben^b) olders hadden wat meer van den anxte godes. Doe quemen hem hoer vrende na myt groter druusticheit³⁾ Mer het was te vergeves. Ende suster grieten vader segede, hoe dat hij sie wolde beguedet⁴⁾ hebben baven al hoer brueders Ende daer toe solden hoer hoer brueders elck c gulden geven van den horen. Mer wat die vader segede of wat die⁺vren- ‖ de smeykeden of dreygeden, sie en worden niet beweget Mer bleven vast in horen gueden opset ❘ ende begeerden daer te leven ende te sterven daer sie onse lieve here geropen hadde. Die vrende toegen weder omme, seer quellike te vreden, om dat sie niet gevordert en hadden. Mer suster griete ende suster lubbe weren wal te vreden ende gengen vurichlike voert inden doechden· ende hadden onsen lieven heren seer hertelike lief. Ende suster griete leerde haestelijc te wanderen myt onsen lieven heren inwendelijc myt groter dancberheit.

- Suster lubbe was ock een alten vurigen suster ende was seer gemynt⁵⁾ van den susteren⁶⁾, mer sie was wat cleynmodich in hoer selven. Sie was⁺seer vurich inden ‖ godliken dienste· ende in oetmodigen werken· ende sunderlinge was sie seer vlijtich in der gehoersamheit. Ende doe suster lubbe daer vj yaer gewoent hadde, soe voer sie tot horen gemynden brudegom, seer suverlijc vercijrt, op sante stevens dach^7)c).

1) Lees (evenals 27d): alte seer, zeer erg?

+ 149b

a) Voorbeelden van devoten, die hartstochtelijk begeerden ten klooster te gaan en vaak alles in het werk stelden om dit doel te bereiken, kan men vinden bij Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 375-377. Verg. de aant. bij ‘ende was horen olders ontgaen’, 14c.

2) De lezing ‘older’ kan behouden blijven. Verg. 148b: in hore oelder huys; ook Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 373 (§ 289, a). Doch waarschijnlijk wordt ‘olders’ bedoeld, gelijk tweemaal in dezen zelfden volzin voorkomt en ook de gewone schrijfwijze is in dit hs.

b) De geslachtsnaam wordt hier niet opgegeven; maar Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 227, Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176, en het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ noemen haar ‘Lubbe Kremers’. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 376, aant. 5.

3) Zie blz. 146, aant. 8.

4) ‘enen begueden’ (= begoeden), aan iemand geld en goed geven of vermaken; eig. iemand van goederen voorzien.

+ 149c

5) gemyt.

6) sustere.

+ 149d

7) Hetgeen volgt (zie blz. 288) wordt verondersteld te staan na openlating van een regel.

c) 26 December. - Verg. 149a.

[p. 288]

- Doe suster griete te scholen solde gaen om toe leren dat hoer totter oerden noet was Dat was hoer alte pijnlic, om dat hoer duchte dat hoer inwendige toekier tot onsen lieven heren daer mede gehindert worde Mer nochtans was sie gehoersam ende gaf hoer vlijtelijc totter leringe der wijlen dat si in der scholen was. Mer als sie wtter schoelen¹⁾ quam, soe nam sie die tijt nauwe waer ende oprichte hoer herte tot onsen lieven heren.⁺Soe gaf hoer onse ‖ lieve here vaeke soe grote gracie ende genoechte in hem, dat hoer duchte als of hoer die hemel dan op gedaen waert.

- Dese hillige ziele hadde ock alte grote genoechte inden lave godes· want dat lof godes was hoer ene suete vermakinge. Ende als sie waer²⁾ was daer sij meende allene te wesen, soe plach sie hoer hande op te richten myt groter begeerten· om onsen lieven heren te laven myt dat hemelsche heer³⁾. Ende inden choer stont sie myt alte groter vuricheit, als of sie dat choer allene hadde gehad· also andachtelijc stont sie in der tegenwoerdicheit godes.

- Sie was ock seer vlijtich in den gemenen arbeyt ❘ sie plach dat werckhuys te verwaren· ende dat dede sie seer goddienstelijc ende trouwelick.⁺Want also als sie vlijtich ende vurich ‖ ende wal geordyneert was⁴⁾ van bynnen· also ordyneerde sie ock hoer wtwendige werck totten love godes· ende tot stichticheit hore mede susteren Want sie brande myt groter vuricheit inder mynnen godes hoers sueten brudegoms· welck sie wal bewijsede in al horen werken. Sie was ock seer gemynnet onder den susteren· ende soe wie dat mit hoer sprack, den ontstac sij myt nyer vuricheit in der mynnen godes· ende tot voertganck der doechden Also dat sie ducke een guet opset makeden dat sij hem vurichlike tot onsen lieven heren ende totten duchden wolden geven.

- Doe dese hillige ziele den loep hoers levens zalichlike vollenbracht hadde myt aldus daniger vuricheit Ende hoer schuren overvloedelike vervullet⁺hadde myt ‖ voel gueder werken ende doe sie alle dinge trouwelick vullenbracht hadde, daer sie om wt gesant was van horen gemynden brudegom Ende hem gedient hadde xxxj yaer^a), doe en wolde hij sie hijr niet langer laten.

- Doe was hijr een suster, ende hiet suster griete des vryen; ende dese twie plegen te samen in geesteliker oefenynge te wesen. Ende sie plach altoes grote begeerte te hebben dat sie mochte sterven myt deser suster. Soe voegedet onse lieve here dat sij te samen sieck worden. Ende

1) De ‘o’ is bijgeschreven.

+ 150a

2) waer (ook 155b), ergens. Verg. de bet. irgendwo bij Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘war, wor, wur’. - Of moet misschien gelezen worden: iewaer?

3) Zie de aant. bij ‘dat hemelsch heer’, 105c.

+ 150b

4) ‘geordineert sijn’, toegerust zijn, goed in orde zijn.

+ 150c

a) Verg. 149a.

[p. 289]

als sij dan te samen int sieckhuys legen· soe plach suster griete koetgens suster griete des vryen vaeke te vragen, of sie noch niet riede en weer⁺Op dat sie te samen varen mochten tot horen gemynden bru- ‖ degom. Soe antwoerde sie weder dat sie niet en wiste wat onse lieve here doen wolde. Ende doe sie soe cranck waert dat siet hoer niet langer vragen en conde, doe liet siet hoer vragen: also geerne hadde sij sie mede gehad. Mer die suster en conde niet riede warden op die tijt, want het en was die wille godes noch niet. Mer hij hadde hoer een ander tijt versien alst hem behagelick was, op dat sie noch meer verdienen solde ende hem noch naerre comen.

- Des vrijdages doe sie des wondesdages starf onder homisse· doe bat sie der suster die by hoer was, dat sij dat cruysfix¹⁾ voer hoer setten wolde. Doe dede die suster also ende genck van hoer ❘ daer na begeerde⁺sie dat belde van onser vrouwen^a); dat brach- ‖ te sie hoer ende genck echter van hoer ❘ - mer niet veer - ende liet sie in hore ynnyger devociën liggen, hent die mysse wt was Ende genck doe weder tot hoer ende sprack hoer toe. Doe segede sie wt volheit hoers herten· dat sie hoer onsen lieven heren grondelike²⁾ over gegeven hadde· dat hiet myt hoer maeken solde, als hij becande dattet alre best weer Weert dat hij sie noch sparen wolde, soe wolde sij hoer noch geerne beteren· ‘ya,’ segede sie, ‘ic wil my mytter hulpe godes dan al anders hebben. Ende ist dat hij my nu heben wil, soe wil ic geerne hem te lave ende ter eren sterven· om der mynne willen dat hij den bitteren doet voer my gestorven heeft.’ Noch segede sij der selver suster op die tijt - want sie weren⁺onderlinge vren- ‖ de inder mynne godes -· dat hoer onse lieve here al hoer sunden vergeven hadde. Niet lange hijr na soe krencte sie te male seer ❘ doe wolde hoer die selve suster wat guedertierenheit bewijsen ende leggen hoer een cussen onder, want sie haddet lijf al doer gelegen. Mer dat en wolde sie in geenre wijs gehengen ende segede: ‘Och, laet my liggen³⁾; ic solde my soe noede⁴⁾ weder besmytten·’ want sie begeerde reyn ende onbesmyt^b) voer onsen lieven heren te comen. Hijr omme en wolde sie dat gemack des lichams⁵⁾ niet nemen· wantet doch te hant ter

+ 150d

1) cruysfix (= crucifix), kruisbeeld, ‘Christus aan 't Kruis’ (Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 117).

+ 151a

a) Zie over de liefde voor Maria bij de Windesheimers Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 258-261.

2) Zie blz. 210, aant. 5.

+ 151b

3) ligge.

4) noede (= node), ongaarne.

b) Toespeling op de woorden ‘munda et immaculata’ uit Jac. I: 27. Ook de nieuwe [d.i. de z.g. Synodale] vertaling van het N.T. heeft hier ‘rein en onbesmet’; de Statenvertaling heeft: zuiver en onbevlekt.

5) Verg. 35d: gemack der naturen.

[p. 290]

eerden¹⁾ solde comen. Dese hillige ziele lach aldus xiij daghe lanck in groter sachtmodicheit ende lijdsamheit Ende hielt hoer inwendige oefenynge^a),⁺als of sie gesont geweest hadde ‖ Ende also hadde sie hoer daer in gewent, dat hoer dat toekier tot gode ene grote verlichtenisse was. Sie voer van hijr tot horen gemynden brudegom, den sie gemynnet ende an gehangen hadde myt alre herten Int yaer ons heren m cccc ende lij op⁺sante ceciliën avent^b).

- Suster alijt ten duune van deventer was ene oetmodige ende devoete conversynne. Dese guede suster, eer si toe cloester quam, so waert sij seer gemynt van horen vrenden Want sie was te male een alten abelen bequamen ionferken. Hoer vader hiet coenraet ten duune ende was een schepen van deventer^c) ende te male een eerbaer man. Ende onse lieve⁺heer toech suster alijde²⁾ herte tot sijnre mynnen ‖ hem toe kiesen tot enen ewigen brudegom.

- Sie verliet dan hoer vrende ende alle pompen der werlt ende quam seer heymelijc ten diepen veen ❘ omme penetencie te doen voer hoer sunden. Ende als dit hoer vrende vernemen, soe quemen sie hoer na ende wolden sie weder heben. Mer wat sie dreygeden ende smeycten³⁾, suster alijt bleef onbewegelijc ende stanthactich· ende en wolde onsen lieven heren niet verlaeten. Ende sie genck dagelix voert in doechden, ende sunderlinge so mynde sie seer dat hillige swijgen· ende hadde onsen lieven heren hertelike lief. Het was een bequaem persoen ende niet grof van complexciën⁴⁾, also dat sie die alre swaerste werke niet en vermochte⁺Mer dat sij vermochte, dat dede ‖ sie seer trouwelijc. Sie mynde devoecie ende alle doechden in enen anderen· want sie was selven een ingekiert⁵⁾ mensche ende seer verlichtet Ende hoer inkier tot onsen lieven heren en was hoer giene pijne noch swaerheit⁶⁾, mer ene genoechlike vermakelicheit. Ende sie was ock alte geerne allene alst wesen mochte - beholdelijc der

1) ‘eerde’ (= erde), schoot der aarde, waarin het stoffelijk overschot van gestorvenen wordt weggeborgen of bijgezet. Verg. in Rein. I (uitg. Jonckbloet), reg. 433-'34: bringhen ter eerden, begraven.

a) Men vindt eene beschrijving van drie ‘inwendige oefeningen’ bij Van Iterson, Stemmen uit den voortijd, blz. 33 volg.

+ 151c

+ 1452

b) Sante ceciliën avent = de dag vóór St. Caecilia (22 November).

c) Zie Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 75 volg. (in de ‘Naemlyst van Schepenen en Raeden’ van Deventer, gedurende het tijdvak 1266-1508), passim.

+ 151d

2) Lees: ‘alijden’ of ‘alijdes’ (zie 188c: suster alijdes vuyle voetkens)?

3) De ‘c’ is bijgeschreven.

4) ‘complexcie’ (= complexie), lichaamsgestel in het algemeen; eig. complexie, temperament, het lichaamsgestel vooral ten opzichte van zijnen invloed op het karakter en het humeur. Verg. gecomplexiet, een (zeker) lichaamsgestel hebbende.

+ 152a

5) ingekiert; vul aan: tot onsen lieven heren.

6) swaerheit, bezwaar, verdriet, onaangenaamheid.

[p. 291]

gehoersamheit - Om dat sie hoer dan te bet tot onsen lieven heren conde geven.

- Dese guede suster alijt hadde hijr ock ene natuerlike suster, ende was ene choer suster ende hiet bye ten duune. Dese was ock een alten lieven vurigen goddienstigen mensche. Ende dese twie hadden hem soe rechte stichtelijc te samen· soe dat sij den gemeenen susteren toe sprekeliker⁺¹⁾ weren dan sij tegen malcanderen ‖ weren.

- Suster alijt was lange tijt al sieckelijc, ende daer hadde sie hoer seer vermijdelick²⁾ ende sachtmodelick in. Deser hilliger zielen plach also seer te gruwelen voer³⁾ den doet. Mer doe hoer die sieckte anquam daer sie an starf ❘ doe lach sij als een sachtmodich lammeken Ende alsoe rechte suetelijc ende mynlick, als oftet een engel godes hadde geweest. Ende als onse lieve here wolde, also wolde sie ock· ende wolde geerne sterven niet allene énen doet ❘ mer duysent doden ter eren godes, haddet mogelijc geweest. Ende waer omme solde sij noede sterven· want een guet doet moste geschien, solde sij comen by den genen den sie baven al begeerde.⁺Sie starf int yaer ons heren m cccc ende lij op sante Cle- ‖ mens dach^a).⁺

- Suster eefce⁴⁾ ten have van der elberch was ene devoete conversynne. Eer sie hijr quam, wonde sie toe deventer mit hoer older moder⁵⁾ ❘ ende die wolde sie in der echt gegeven heben· ende hoer bruyt cleder weren al riede. Mer sie en wolde⁶⁾ genen eertschen brudegom hebben· mer vercoes onsen lieven heren Ihesum cristum voer horen brudegom Ende sie ontgenc horen vrenden ende quam ten diepenveen om horen gemynden brudegom te dienen^b).

- Doe dit hoer vrende vernemen, worden sij seer getrubeert⁷⁾ ende quemen hoer haestelike na als brieschende lewen. Ende hoer brueders dreygeden dit cloester te barnen⁸⁾ ende liepen hijr omme, als of sij niet

+ 152b

1) ‘toesprekelijc’, spraakzaam, vriendelijk (in het spreken); Lat. affabilis.

2) vermijdelick (= vermidelijc), bescheiden, zedig, nederig.

3) ‘gruwelen vore’ (181d: gruwelen tegen), opzien tegen. Verg. blz. 6, aant. 4

+ 152c

a) 23 November.

+ 1452

4) eefce (de gewone spelling is ‘eefse’; zie blz. 65, aant. 1), Eefse, d.i. ons Eefje, ‘Eva’ (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 230; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 181). - In het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’: Evae ten Hove.

5) older moder (= oudermoeder, oudemoeder), grootmoeder.

6) wolde (einde reg.) de.

b) Iets dergelijks wordt verhaald aangaande zuster Constantia in het Windesh. vrouwenconvent St. Agnes te Dordrecht: om ten klooster te gaan, heeft zij haar aanzienlijk geslacht, de tranen harer ouders en de gebeden van haren minnaar getrotseerd. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 213; verg. dl. II, blz. 376, aant. 6.

7) Verg. 74a, 76a: trubeert.

8) barnen (= bernen), in brand steken, in de asch leggen.

[p. 292]

⁺wijs en hadden geweest. Mer wat sij dreven, het was ‖ al omme niet: suster eefce bleef volstandich¹⁾. Het was een schone eersam persoen naden licham, mer voel schoenre van doechden. Sie om griep dat zalige cruce der penetenciën myt alre oetmodicheit ende daer in volherde sie totten eynde hoers levens toe.

- Sie was gecleedet ene choer suster; mer doe sie novycia²⁾ was, soe waert sie van bynnen getagen tot enen oetmodigen staet als totter conversynschap³⁾. Ende solde sie vrede heben, soe moste men hoer dat habijt verwandelen^a)· ende sie waert conversynne professijt ende genck doe voert van duchden in doechden Want onse lieve here gaf hoer overvloedelike sine gracie van bynnen ende van buten. Ende sie arbeyde vurichlike⁺totter eren godes· want sie hadde dat backen ende dat ‖ kernen⁴⁾: daer was sij soe vlijtich ende trouwe in, dat sie vaeke arbeyde baven hoer macht. Och, wat vermach die mynne godes· daer sie inder waerheit is, daer wercket sie grote dinge Ende soe waer dat waerachtige oetmodicheit is, daer is⁵⁾ ock die mynne godes· want die mynne ende oetmodicheit en willen niet gescheyden wesen.

- Sie en was niet allene vlijtich in hore officie, mer oeck was sie bereyt in allen oetmodigen ende swaren werken Want sie was vol mynnen ende seer bedienstich al totten eynde hoers levens toe. Ende sie was ene mynnester alre doechden· sunderlinge der hilliger gehoersamheit. Ende alle dinge die hoer behoerden te doen van der regulen wegen ❘ die vollenbrach-⁺‖ te sie myt groter vlijticheit.

- Als sie aldus vurichlijc horen loep voldaen hadde· ende vercijrt was myt overvloedigen ende mennichvoldigen gueden werken Soe sande hoer onse lieve here ene sieckte an⁶⁾ op alre hilligen nacht^b) ❘ daer sie iij weke

+ 152d

1) volstandich, volhardend, standvastig.

2) nouycio.

3) ‘die conversinscap’ (vrouwelijk, evenals ‘nonschap’, 172c), het conversinschap, het conversinnenleven.

a) Zij moest afleggen het subtiel, ‘dat novicyus suptijl’, 5a, d.i. het koorhemd van wit linnen en zonder mouwen, om dit te verwisselen voor het scapulier (verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 114; Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 202).
Wij lezen in de Constitutiones, pars IV, cap. 3 (De habitu conversarum; Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 310): Vestes et lectisternia conversarum sint sicut aliarum sororum, excepto quod velum nigrum non habent et pro subtili scapulare deferunt et pro mantello nigro mantellum griseum. - Zie ook l.l., in cap. 1 (De recepcione et investicione conversarum; Arch., blz. 309) de woorden: Novicie scapulare brevius, vix ad genua vel parum ultra cingulum, professe vero ultra medium tibiarum portant.

+ 153a

4) kernen, karnen, boter maken.

5) Bijgeschreven.

+ 153b

6) ‘enen iet a(e)nsenden’, iemand iets toezenden, hem iets doen geworden (hetzij goed of kwaad; bijzonder van God gezegd).

b) Alre hilligen nacht = de nacht vóór Allerheiligen (1 November).

[p. 293]

lanck seer lijdelijc¹⁾ an lach Ende verwachte myt groter begeerten die toecomst hoers gemynden brudegoms. In der selver sieckten waert hoer toe gesecht dattet noch wal beter myt hoer mochte warden ende dat sie noch wal weder op mocht comen. Dat was hoer alsoe swaer te horen, datment wal merckte in hoer gelaet dat sie daer seer in gedrucket waert. Mer doe hoer gesecht waert dattet hoer die doet weer ❘ doe waert sie⁺also levendich²⁾ ende ‖ blijde van ansichte als een den ene blijde baschap³⁾ gebracht wort. Ende hoer gemynde brudegom en wolde hoer hertelike begeerte niet langer vertrecken⁴⁾ Mer hij quam seer haestelijc ende nam sie myt hem om hem te beschouwen van ansichte tot ansichte Int yaer ons heren m cccc ende lij in festo clementis^a).⁺

- Suster yutte ter becke van wye⁵⁾ was ene guede, oetmodige ende goddienstige conversynne. Sie quam al yonck ten diepenveen ende heymelic, dattet hoer olders niet en wisten. Ende als siet vernemen, doe quemen sie hoer na ende wolden sij weder halen. Mer het was te vergeves: suster yutte bleef daer sie was· ende genck voert in allen doechden Ende was⁺seer stichtich in ‖ al hore wanderinge· ende bleef altoes by dat ierste fondament van diepen veen totten eynde hoers levens.

- Sie was seer vurich ende bereyt tot oetmodigen ende swaren werke· als backen, brouwen, spaeden ende dier gelijc· daer was sie altoes die ierste ende die leste in. Ende sie pijnde hoer altoes by dat snoetste ende verworpenste te comen om die susteren te verlichten. Ende aldus pijnde sie hoer baete over al te doen:⁶⁾ ende als sie myt yemant plach te keymen⁷⁾, die so voel niet doen en conde als sij Soe plach sie al heymelijc hoer vleyen⁸⁾ in der suster coerf te leggen⁹⁾· op dat die suster niet bescheemt en solde warden^b). Ende als men dan die wolle vergaderde, soe waert

1) lijdelijc (= lidelijc, van ‘liden’, in den zin van dulden, dragen), kunnende lijden, voor lijden vatbaar. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: lidelik, litlik, 1. leidensfähig, passibilis. Verg. Mnl. Wdb. op ‘lidelijc, 1ste art., n^o. 1’.

+ 153c

2) levendich, opgewekt; eig. krachtig, vlug. Verg. den vorigen volzin en het in het Mnl. Wdb. op ‘levendich, n^o. 2’ aangehaalde voorbeeld uit Hs. Cyrill., 76v.

3) De tekst heeft ‘ba (einde reg.) schap’. Lees: ‘baeschap’ (verg. b.v. blijschap) of ‘baetschap’?

4) vertrecken, uitstellen, verschuiven.

a 23 November.

+ 1452

5) wye, Wijhe (dorp in Overijsel).

+ 153d

6) De dubb. punt achter ‘doen’ (einde reg.) staat ook in het hs.

7) Zie blz. 106, aant. 2.

8) ‘vley’ (= vloe, hetz. als ‘noppe’), pluis van wol, wolvlok, wolpluimpjc. Verg. de aant. bij ‘noppen’, 131a.

9) legge.

b Men noemde zulks ‘deugden stelen’, d.i. het werk van anderen in stilte voor hen doen, zonder dat zij er iets van merken (blz. 12, aant. 9), of ‘ootmoedige werken stelen’ (Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 285 volg.).

[p. 294]

sie ondertijden gescholden, om dat sie niet meer gedaen en hadde. Ende ‖⁺daer was sie wal mede te vreden, want sij was ene mynnester der gewariger doechden.

- Van der voersienicheit godes soe hadde sie alten swaren leven van bynnen, dat hoer synne al na genck¹⁾ Want sie was seer schroepeloes, cleynmodich ende anxtvoldich. Doe hoer dat angenck²⁾, doe waert hoer al bange· ende hoe dat hoer banger waert, hoe sij hoer meer veroetmodicde· voer al die susteren, om dat sie te trouweliker voer hoer solden bidden. Hijr in en conde sij hoer selven niet raeden, wattan dat sie ander susteren in der saeken wal raeden ende troesten conde Want het was een verstendel persoen· ende wy vermoeden dattet hoer vegevuer solde wesen.

- Onse weerdige vader^a) hadde sie lief ende in groter weerdicheit.⁺Ende hij plach ‖ te seggen· hadde sie dat niet gehad, sij hadde in meerre³⁾ perikel⁴⁾ der zielen gecomen Als te dragen sorge van ander luyde zielen· ende dat reygement des huyses Want daer hadde sie recht bequame toe geweest van doechtlijcheit ende van verstandeliker wijsheit. Sie was apenhertich onsen weerdigen vader here iohan brinckerinck· ende wat hij hoer doen hiete, daer was sie gehoersam in.

- Seer barmhertich was sie over enen anderen· mer hoer selven strenge ende hart. Ende sij hadde seer geerne dat men vry tot hoer was hoer gebreke te seggen Welck onse weerdige mater salomee^b) seer trouwelijc plach te doen ❘ om hoer vurige begeerte genoech te wesen. Ende als dan⁺suster yutte vaste veroetmo- ‖ diget waert, daer voelde sie groten vrede in, soe dat hoer duchte dat sie lange tijt hoer daer te bet van voelde ende soe groten strijt niet en hadde.

- Op een tijt was sie myt een punte beswaert van bynnen· ende genck tot eenre suster ende belydet hoer ❘ om dat siet geerne wt horen herten gehadt hadde. Ende onder ander woerde soe segede die suster dat sie ock also voelde. Als suster yutte dat hoerde, soe waert sie bevaren ende segede eersamlijc⁵⁾ weder totter suster: ‘Sult gy my sterken in mynen passiën·

+ 154a

1) ‘nagaen’, treffen, kwellen, aangrijpen, aan het hart gaan (van eene gemoedsaandoening gezegd). Verg. iet gaet mi na, te na, miere herten na, iets treft mij (in het gemoed), gaat mij aan het hart.

2) ‘enen a(e)ngaen’, iemand aantasten, hem overkomen, aanvallen (van allerlei aandoeningen en ervaringen gezegd).

a) Johan Brinckerinck. Zie de volgende kolom.

+ 154b

3) meerre (= mere), grooter. Zie 35b-c: also dat die edele vrouwe van vreden noch tot merre volcomenheit solde comen.

4) periker.

b) Salomee Sticken.

+ 154c

5) Zie blz. 15, aant. 5.

[p. 295]

ic mochtet den putswengel bet gesecht hebben dan u·’ want het en was hoer menynge niet dat sie myt hoer toe solde slaen¹⁾. Als die suster⁺dit hoerde, soe waert sij daer seer in ‖ gestichtet ende segedet ander susteren voert.

- Dese guede suster yutte viel op een tijt soe seer, dat sie alsulck gebreck an hoer bien creech· dat sie daer na altoes op crucken moste gaen. Mer nochtans en liet sie niet of die gemyene borden des arbeydes den susteren te helpen dragen· Want sie plach doe noch al²⁾ helpen te keymen· ende soe wat sie sittende conde doen, dat dede sie seer trouwelijc.

- Doe onse lieve here sinen boemgart ten diepenveen schudde· ende suster yutte sach dat die vurige stichtige susteren vaste³⁾ van onsen lieven heren gehaelt worden Soe beclagede sij hoer alte seer dat sie hijr blijven moste· ende hadde anxt dat sie onsen lieven heren niet behaechlijc en was.⁺Ende als suster gijsele^a) ende suster griete tasten^b) ‖ gestorven weren· ende dat graf gegraven was daer sie in solden liggen Soe genck suster yutte by dat graf staen ende clagede onsen lieven heren horen druck. Ende onder den beclagen soe quamt hoer haestelike schieten in hoer sijt, soe datmen sie van den grave opt sieckhuys te bedde moste dragen. Ende als sij daer lach, soe hadde sie anxt dattet hoer hoer oelde sieckte hadde geweest. Doe quam suster elsebe hasenbroecks tot hoer ❘ der segede sie dat sie anxt hadde dattet hoer die doet niet en weer. Doe segede sij hoer weder ❘ ‘suster yutte, geloeveds vrylike⁴⁾, het is u die wisse doet.’ Doe die hillige ziele dat hoerde, waert sie seer blijde ende vroelijc - Welck hoer quam overmyds lieften die sie hadde tot onsen lieven heren·⁺ende wt eenre gue- ‖ der concienciën - Want alle anxt ende cleynmodicheit⁵⁾ was hoer of genamen⁶⁾ ende sie lach seer mynlike ende vredelijc ende verwachte die toecomst hoers mynliken brudegoms.

- Doe hoer ziele van den lichame scheyde, doe weren twie susteren van meyster gerijts huys onder weghen om ten diepenveen te gaen. Doe hoerden sie soe suverliken sueten geluyt inder lucht ❘ soe dat sij tot malcanderen segeden datter ummers waer⁷⁾ een guet mensche moste

1) Zie blz. 75, aant. 11.

+ 154d

2) noch al, zeer, flink.

3) vaste, in groot getal. Zie blz. 225, aant. 1.

+ 155a

a) D.i. Gis. ter Aves, eene nicht van Johan Brinckerinck. Zie over haar 148b.

b) Zie over haar 147c-148b.

4) geloeveds - d.i. geloevet (= gelovet) des - vrylike, geloof het vrij, geloof mij hierin toch, ik verzeker het u.

+ 155b

5) cleynmodicheit (= cleinmoedicheit), beschroomdheid, vreesachtigheid. Zie 154a.

6) ‘of nemen’ (= afnemen), wegnemen, opheffen (gezegd van iets, dat iemand bezwaart).

7) Zie blz. 288, aant. 2; ‘ummers (= emmer) waer’ of ‘ummers iewaer’, bepaald ergens, zeker ergens.

[p. 296]

gestorven wesen. Ende doe sie hijr quemen¹⁾, soe vrageden sie, of hijr ock yemant op die tijt gestorven weer. Doe waert hem geantwaerdet dat suster yutte ter beecke gestorven weer. Doe segeden sie wat sie gehoert⁺hadden· ende vermoedent te wesen den sanck der engelen· die ‖ hoer hillige ende oetmodige ziele voerden inden hemel myt groter blijschap. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende lij op sante kathrinen dach^a).⁺

- Suster elsken^b) stock vissches van borken²⁾ was ene vurige ende oetmodige conversynne. Ende suster fye van reden^c) was hoer moyken³⁾· welck een eersame dienst ionfer plach te wesen, eer sie hoer bekierde. Ende doe onse lieve here hoer herte beruerde in sijnre mynne om hem te dienen· soe quam sie toe meyster gerijts huys, daer men sie seer vrentelijc ontfenck. Ende doe pijnde sie hoer dagelix voert te gaen in doechden· ende was seer vlijtich ende vurich hoer natuer onder te doen.

- Het was een seer eersam persoen in zeden ende in wanderynge·⁺ende was seer devoet ‖ tot onsen lieven heren Ende ock seer vlijtich totten wtwendigen arbeyt, ende sunderlinge dat hoer natuer contrary was. Sie plach alsoe gaen te sitten, dat sie alman⁴⁾ die wat te doene hadde ende hulpe begeerde ierst an mochte tasten Recht of sie niet guedes in en hadde ende hoer niet myt geesteliken dingen becummeren en conde· mer het was hoer al om sterven⁵⁾ te doen.

- Om hoere vuriger stichtiger wanderinge willen· soe satte sie onse weerdige vader here iohan brinckerinck ten diepenveen. Ende als sie daer een wijltides geweest hadde· soe waert sie te zanten⁶⁾ gesant in ene vergaderinge om daer moder te wesen^d). Ende dat reygement vuerde sie also eerbaerlijc⁷⁾ ende goddienstelijc⁸⁾, soe dat sie seer liefgetal⁹⁾ waert ❘

1) queme.

+ 155c

a) 25 November.

+ 1452

b) Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 230, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 181: Elsebet; ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’: Elseken.

2) borken, Borken (in Westphalen, tusschen Winterswijk en Essen).

c) Zie de aant. bij ‘fye van reden’, 94b.

3) ‘moyken’ is het verkleinwoord van ‘moye’ (= moeye) en beteckent lieve, beste tante.

+ 155d

4) alman, iedereen.

5) sterven (term dev.), het afsterven van zichzelf. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 291-294.

6) zanten, Xanten (tusschen Wezel en Goch).

d) Zie ms. 8849-'59, fol. 32v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 335); ook hs. G. bl. 50: Soe waert si in gehorsomheit wt gesant toe santen in den lande van cleue om daer ene nije vergaderinge te helpen begijnnen.

7) eerbaerlijc (= eerbaerlike), edel; eig. op eene wijze, waaruit blijkt iemands ‘eerbaerheit’, d.i. iemands reinheid van gemoed, zijne onbesprokenheid van wandel.

8) Hs. G, bl. 50: Ende daer (nl. te Xanten) bewees si oer seer stichtelick ende goddienstelick in oere wanderinge.

9) Verg. blz. 170, aant. 1.

[p. 297]

⁺beyde onder geestelike ende werlike luy- ‖ de. Ende sie was ock seer vlijtich onsen lieven heren voel zielen te wynnen. Ende als sie aldus een wijltijdes vurichlijc gearbeyt hadde in den dienste godes· ende onsen lieven heren voel zielen gewonnen hadde Soe en was hem dat noch niet genoech, want sie moste noch doer enen anderen wech wanderen Daer sie hem ende alle sinen hilligen¹⁾ in moste na volgen ende gelijken· dat was die wech des lijdens.

- Soe verhengede onse lieve here dat sij van sommygen vervolget waert, ende sie waert betegen²⁾ myt ketteryen. Ende om dese saeke waert sie toe collen³⁾ gedaget van summygen canonyken⁴⁾, die hoer voel lijdens an deden Ende segeden datmen sie myt rechte solde barnen⁵⁾. Ende doe⁺sie dat niet toe werke brengen en conden⁶⁾· soe brachten siet ‖ daer toe dat sie hoer borsten toenen moste om te besien of sie ock reyne weer ❘ want sij segeden hoer over⁷⁾ dat sie een kint solde heben. Mer wat sij bedachten, het was te vergeves· - want die quaetheit lieget hoer selven⁸⁾ - Ende het waert daer apenbaer dattet al valsch was dat sij hoer over gesecht hadden. Doe toech sie weder toe huys myt groter blijschap ende danckte onsen lieven heren, van wien sie die victorie vercregen hadde· ende bleef daer na in vreden. Ende een deel yaren daer na soe starf sij in vreden vol gueder werken^a).

- Suster elsken hoer nichte voersz.^b) quam hijr ten diepenveen al yonck. Het was te male een suverlijc mensch ende seer aebel van synne⁺ende van hantwerck⁹⁾. Sie legede vollencomelijc dat fonda- ‖ ment van diepenveen in dat ynnerste hoers herten Ende genck voert van doechden tot doechden totten eynde hoers levens toe· ende was bereyt tot allen oetmodigen werken.

+ 156a

1) hillige.

2) ‘enen betiën’, iemand betichten, beschuldigen.

3) collen, Keulen.

4) ‘canonic’, kanunnik. Zie Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 143, op ‘kanunnik’.

5) barnen (= bernen), naar den brandstapel brengen, levend verbranden.

+ 156b

6) conde.

7) ‘enen iet overseggen’, iets zeggen ten nadeele van iemand, hem iets (eene smet) aanwrijven of iets te laste leggen.

8) die quaetheit - selven (spreekwoord), de boosheid bedriegt zichzelve; het kwaad graaft voor zichzelf een kuil, komt (altijd) bedrogen uit.

a) Zij is in 1429 gestorven. Zie blz. 179, aant. a.

b) Zie 155c.

+ 156c

9) Dit ‘hantwerck’ slaat op de practische kloosterwerkzaamheden (handenarbeid en ambachtsbedrijf), door haar als conversin (155c) te verrichten. Verg. de aant. bij ‘conversynne’, 54a.

[p. 298]

- Seer grote mynne hadde sij tot horen oversten ende hadde sie in groter weerdicheit ❘ ende was hem apenhertich in allen dingen. Ende hoer oversten hadden sie ock weder in groter weerdicheit· want het was een devoete, oetmodige ende gehoersame suster Ende seer vlijtich in allen dingen die hoer toe behoerden te doen ❘ van bynnen ende van buten· Ende ock was sij seer stichtich hoers ommegaens¹⁾. Onse weerdige vader here iohan brinckerinck segede van hoer dat men sie senden mocht waer⁺datmen wolde· want ‖ sij en solde nummer van onsen lieven heren gaen.

- Doe sie noch buten den slate was, soe worden hijr iij susteren wt gesant in brabant^a) om daer ene nye vergaderinge te maken Dat alle drie devoete susteren weren. Ende die ene van dien hiete suster stijne roevers, ende was ene seer wijse ende verstandele suster. Dit was die dienst ionfer van zutphen, die onse weerdige vader here iohan brinckerinck gemeedet²⁾ hadde een yaer lanck Ende weert dattet hoer dan niet en gaede³⁾ onsen lieven heren te dienen· so wolde hij hoer hondert gulden geven Want hij sach wal watter an te doene was· ende dat onse lieve here noch groete⁺dinge doer hoer werken solde. Ende als dat yaer omme gecomen ‖ was, soe vragede hij hoer, of hij hoer die c gulden solde geven· doe wast hoer al vergeten. Doe segede hij hoer van der vorwerde die hij myt hoer gemaket hadde. Doe segede sie: ‘hadde ic hondert gulden, ic geve sie u, op dat ic blijven mochte·’ want het was een alten devoeten vurigen mensche^b).

- Sie^c) plach vaeke in der coeken te wesen ❘ ende op een tijt als sij daer was ende men totter elevaciën⁴⁾ clepte⁵⁾, soe was sij in den kelre omme bier te tappen. Doe liep sij mit groter vuricheit om onsen lieven heren te sien ende vergat den tappe⁶⁾ in der hant. Ende doe sij onsen

1) ‘ommegaen’ (de onbep. wijs als zelfst. naamw. gebruikt), omgang, verkeer.

+ 156d

a) Misschien wordt bedoeld het St. Agnesklooster te Tienen of Tirlemont (48 KM. ten O. van Brussel), in Brabant, in het bisdom Luik. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 364, aant. 2.

2) ‘meeden’ (= meden, mieden), huren, in zijn dienst nemen.

3) ‘gaden’, behagen, aanstaan, bevallen; Kil. placere.

+ 157a

b) Elders wordt iets dergelijks medegedeeld aangaande Fye (Sophie) van Reden. Zie hs. G, bl. 49; ms. 8849-'59, fol. 32v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 334 volg.); Colacien van Claus van Euskerken, fol. 151r-v (Arch. v.h. Aartsbisdom Utrecht, dl. XXVIII, blz. 31 volg.).

c) Verg. ms. 8849-'59, fol. 32v-33r (Ned. arch. v. kerkgesch, N.S., dl. I, blz. 335).

4) eluacien.

5) Ms. 8849-'59, fol. 32v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 335): audiuit subito pulsari in ecclesia nolam (schelletje) in signum eleuacionis Dominici corporis. - Verg. Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 40.

6) tappe (ook ‘tap’), kraan; Lat. ducillus. Ms. 8849-'59, fol. 33r (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 335): duciculum siue vmbonem (= umbonem) vasis.

[p. 299]

lieven heren gesien had ende merckte dat sij den tappe in der hant hadde, soe waert sie seer begaen Want sij hadde anxt dattet bier al wt gelopen⁺hadde geweest. ‖ Mer doe sij daer by quam, soe en was daer niet¹⁾ wt gelopen· doe was sij te male blijde ende danckte onsen lieven heren.

- Die ander²⁾ suster hiete lamme santinges· ende was een alten sachtmodigen oetmodigen sueten schemelen mensche Ende hadde onsen lieven heren stedelike in den herten· want sij was ene mynnester alre doechden Ende waerde den vrede ende die mynne myt al horen mede susteren. Want sij wiste wal: soe waer dat vrede ende mynne niet en is, dat daer hoer gemynde brudegom niet wesen en wil Want sine wonynge is in vreden^a). Ende omme dat sij oetmodich ende sachtmodich van herten was· soe hadde sij hoer fondament gelecht opten vasten steen Ihesu cristo^b), die selven⁺secht: ‘Leert van my dat ic sachtmodich ‖ ende oetmodich bin van herten· ende gy sult ruste vinden uwer zielen.’^c) Dese guede suster was seer vlijtich ende vurich in al dat gene dat hoer toe behoerde te doen· ende was seer gemynt van horen mede susteren³⁾.

- Ende die derde dat was suster elsken stockvyssches, daer hijr voer van geschreven is^d).

- Ende als dese drie daer⁴⁾ quemen, soe weren sie seer vlijtich te arbeyden inden wijngaert ons lieven heren, daer sie om wt gesant weren Ende sij en vonden daer anders niet dan die hillige aermoede^e). Doe was daer ene eerbaer vrouwe nader werlt ❘ welck ene fondierster was van dat huys; dese besorgede onse susteren in hore lijftucht⁵⁾. Ende doe onse susteren dat huys soe veer gebracht hadden· dat sij die hillige oerde van

+ 157b

1) niet, niets.

2) ander, tweede.

a) Toespeling op Ps. LXXV: 3 (Vulg.).

b) Verg. 1 Cor. III: 11, Eph. II: 20.

+ 157c

c) Matth. XI: 29b.

3) De tekst heeft een verticaal streepje door de tweede ‘e’ van ‘mede’. De bedoeling zal wel niet zijn om de ‘e’ te schrappen, maar veeleer om de beide woorddeelen te scheiden, zoodat gelezen moet worden, evenals o.a. in de vorige kolom: mede susteren.

d) Zie 155c, 156b-d.

4) daer, nl. in Brabant. Zie 156d.

e) De heilige armoede, ‘het ideaal aller welmeenende asceten’ (Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. 11, blz. 37) stond in de Middeleeuwsche conventen hoog aangeschreven: de meeste kloosterlingen waren er groote voorstanders van, en openbaarden haar bij voorkeur in het dragen van ‘snoode kleederen’, in het gebruik van ‘grove spijzen’ en in het streven om in de kloosters geene of althans de nederigste betrekkingen en ambten te bekleeden. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 189-192; dl. II, blz. 286-289 (hier tal van voorbeelden, aan ons hs. ontleend).

5) lijftucht (= lijftocht), levensonderhoud.

[p. 300]

⁺sante Au- ‖ gustijnus an genamen hadden· soe quemen sij alle drie weder ten diepen veen, daer sij begeerden te leven ende te sterven.

- Mer onse lieve here haddet noch wat anders myt hem voer. Want doe sie ene corte tijt weder te huys hadden geweest, soe worden sie begeert op een ander stede in brabant, dat genoemt was ‘te Sante gertruyden’^a). Ende sie toegen daer alle drie myt groter droefheit¹⁾ ❘ ende leden daer ock grote aermoede²⁾ ende deden daer swaren arbeyt. Ende onse lieve here die was myt hem ende halp hem, soe dattet ock alten gueden huys waert Ende nemen daer ock an die oerde van sante Augustijnus³⁾. Ende suster stijne roevers die nam daer die oerde mede an ❘ ende sie waert daer die ierste rectrix⁴⁾ Ende daer na die ierste⁺pryorynne· ende ‖ sij reygeerde dat cloester seer goddienstelijc, also dat sij seer gemynt was van den susteren. Ende suster lamme santinges die bleef by hore ierster oetmodicheit ende starf daer vol gueder werke. Mer suster elsken stockvyssches quam weder ten diepenveen myt groter vrouden in hore moder schoet, daer sij hoer herte altoes gelaten hadde. Ende sie waert int slot gelaten myt groter vrouden nader begeerten hoers herten Ende waert conversynne gecleet int yaer ons heren m cccc ende xxiiij.⁺Hoer wanderinge was seer oetmodich ende gelaten⁵⁾· ende ny en conde men gemerken in woerden oft in gelate dat sij wat geweest hadde Mer sie pijnde hoer puerlike onsen lieven heren te sueken in allen dingen.⁺Ende sie was seer barmhertich ende guedertieren den susteren, ‖ mer hoer selve⁶⁾ strenge ende hart.

- Ende doe hoer die sieckte an quam daer sie an starf ❘ doe dede sie hoer soe groet gewelt ❘ dat sij daer wal viij daege an genck⁷⁾ Ende sij

+ 157d

a) D.i. St. Truyen (St. Trond), in Brabant (20 KM. ten O. van Tienen of Tirlemont), in het bisdom Luik, met een voorheen bloeiend vrouwenklooster, aan St. Lucia gewijd. Ook bij Lindeborn, Hist. episcopatus Daventr., p. 163 (evenwel niet bij Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. I, blz. 314), komt met name ‘S. Lucia Santrudonia’ voor als een van de geestelijke huizen, door Diepenv. zusters òf nieuw ingericht òf hervormd. Volgens ms. 8849-'59, fol. 33r (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 335) is Stijne (Stijntje) Rovers, na St. Lucia te St. Truyen langen tijd bestuurd te hebben, daar ten jare 1446 overleden. Zie ook in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ (in de lijst der zusters, die niet te Diepenveen gestorven zijn): Stijne Reuers (sic!), priorinne to Snte Lucien obiit a^o. 1446.

1) myt groter droefheit, nl. omdat zij haar geliefd Diepenveen moesten verlaten. Zie de volg. kolom; verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 298.

2) De tekst heeft ‘aermoe’ (einde reg.). Doch zie de vor. kolom, waar ook ‘aermoe’, staat op het einde van een regel, maar gevolgd door ‘de’ (op den volgenden regel).

3) ‘Augus’ (einde reg.) is met rooden inkt onderstreept.

4) Zie blz. 214, aant. 5.

+ 158a

+ 1424

5) gelaten (term dev.), onderworpen aan God, eenswillend met God. Verg. gelatenheit.

+ 158b

6) Zie Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 456 (§ 356, b).

7) Verg. 163b: also lange genck sij daer an (zóó lang leed zij daar aan.)

[p. 301]

was waer¹⁾ énen dach int sieckhuys ende lach daer seer suetelijc ende mynlick. Ende sie vragede eenre suster, hoe sie voelde²⁾: of sij ock vermoede dat sij sterven solde ❘ soe geerne hadde sij gestorven Want sij becande onsen lieven heren enen mynliken ende barmhertigen vader te wesen ❘ welck hoer quam wt eenre gueder concienciën. Ende sie is gevaren tot horen gemynden brudegom, den sie trouwelijc gedient hadde Int yaer ons heren m cccc ende lij.⁺

⁺- Suster ave sonderlant van utricht was ene vurige choer suster, ‖ ende agatha eernstes^a) was hoer moye, dat een alten goddienstigen weduwe was Ende was³⁾ seer vlijtich onsen lieven heren voel zielen te wynnen· ende daer en spaerde sij hoer selven niet in. Ende sij was een vrent alre gueder menschen; ende soe wat sij vermochte in raede ende in dade, daer was sij vlijtich in ❘ voer schepen ende heren Want sij was een wijse walsprekende vrouwe ende seer gemynt om hore eerbaerheit willen ❘ also dat sij wal wat vercrijgen conde.

- Sie was daer een groet hulpe toe dat dat cloester van iherusalem^b) voert genck, ende sij dede daer vele arbeydes omme Voer die schepen⁺ende heren, eert totter tymmeringe quam ende eer dat sij daer ‖ twie susteren van diepen veen kreech Als suster lijsabet van delft^c) ende suster belye van duseldoerp, dat ene goddienstige conversynne was. Ende na suster lijsabets doet^d) quam sij⁴⁾ weder⁵⁾ myt groter blijschap ten diepenveen in hore moder schoet. Ende in overvloedigen werken voleynde sij daer hoer leven ende voer tot horen gemynden brudegom· den sij trouwelijc myt herteliker mynnen gedient hadde Om hem te gebruken in ewicheit.

- Dese guede vrouwe agatha eernstes voersz. was daer ock een guet hulpe toe dat bethlehem^e) gestichtet waert Dat een beslaten suster huys is

1) waer, maar, slechts. Zie Mnl. Wdb. op ‘maer, 1ste art.’ (dl. IV, kol. 997 volg.).

2) hoe sie voelde, hoe zij meende, wat zij dacht.

+ 1452

+ 158c

a) Over haar is reeds gesproken 72d.

3) Het verzwegen onderwerp is Agatha Eernstes (Lat. Ag. Ernesti).

b) Als ‘fundatores et primi promotores’ van het Windesh. vrouwenklooster Jeruzalem bij, later binnen Utrecht (zie over dit klooster Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 209-212), worden door Busch, Chron. Wind., p. 196 (ed. Grube, p. 363), opgegeven ‘magister Bruno et Agatha Ernesti omnium religiosorum precipue ordinis nostri et terciariorum pia mater et procuratrix’.

+ 158d

c) Zie over haar 130b-133c.

d) Zij is gestorven 4 September 1423. Zie 133a.

4) Bij ‘sij’ moet gedacht worden (verg. 133b) aan Belia van Dusseldorp, gestorven in 1444 (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 229; Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 181; ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

5) weden.

e) Het Tertiarissenklooster Bethlehem te Utrecht heeft gestaan in de voorstad, ‘te weeten in dat gedeelte ❘ 't welke genaemt word de Nieuwe-weert’ (Van Heussen en Van Rijn, Historie ofte beschryving van 't Utrechtsche bisdom, dl. I, blz. 652; verg. blz. 439), niet ver van het Windesh. vrouwenconvent Jeruzalem, waarmede het zekere goederen gemeen had. Het is omstreeks 1423 gebouwd als eene dépendance van het begijnenhuis van St. Caecilia, waar de zieke zusters de buitenlucht konden genieten; maar reeds in 1425 ontstond er twist en werden de beide huizen gescheiden. Zie Buchelius bij E. Van Engelen, Grafschriften en wapens der Utrechtsche kerken (hs. Utr. Stads-arch.), I, 395.

[p. 302]

van der derder oerde¹⁾. Ende die moder van dat cloester was hoer natuerlike suster ❘ ende was een devoet vurich mensche ende reygeerde⁺dat ‖ cloester seer wijselijck. Ende die guede vrouwe agetha begaf hoer daer in ❘ ende pijnde hoer den wech der hilliger gehoersamheit te wanderen Ende offerde hoer ziele den sueten mynliken ihesus, om wes mynne sij trouwelijc gearbeyt hadde.

- Suster ave hoer nichte voersz. was een alten sueten satigen²⁾ suverliken persoen. Sie hadde toe utricht geweest in ene vergaderinge· die geheyten is ‘in den wijngaert’^a), dat doe noch niet beslaten en was. Doe vercoes sij dat seker voer dat onseker ende quam hijr ten diepenveen om onsen lieven heren te bet te dienen. Ende sie angreep myt groter vuricheit dat zalige cruce der penitenciën· ende pijnde hoer dagelix voert⁺te gaen in doechden Ende sie was bereyt tot allen oetmodi- ‖ gen werken· ende was seer ynnich ende devoet tot onsen lieven heren.

- Sie conde wal³⁾ schrijven, soe dat sie den choer trouwelike by stont myt boeken. Sunderlinge was sij bereyt den genen wat te schrijven, die niet wal wat crijgen en conden. Want sij hadde alten mynnenden herte· ende was seer toesprekende⁴⁾ ende vrentelic den cleynen Want sij was schemel ende cleyn in hoer selven.

- Dese guede suster hadde van bynnen voel strijdes· also dat hoer vaeke al doer bange waert Want het coste hoer vleysch ende bloet ende al hoer crachten Welck strijt onse lieve here op hoer verhengede· om dat sie in oetmodicheit blijven solde. Ende sie was daer ock seer lijdsam in ❘

1) van der derder oerde, d.i. van de orde der Tertiariërs. Verg. blz. 248, aant 3.

+ 159a

2) Zie blz. 253, aant. 2.

a) Bedoeld wordt het ten jare 1378 te Utrecht gestichte ‘O.L.V. gasthuis inden Wijngaert inder Oudelle’ (tusschen de Tolsteegh- en Witte-vrouwenpoort), dat in 1446 bekend stond als een van de vier zusterhuizen binnen de stad. Vóór 1444 had het zich laten besluiten, en nog in 1474 wordt in een brief aan Dirc vander Horst, ridder en landdrost op de Veluwe, melding gemaakt van den ‘Confessoer vande besloten susteren inden Wijngaert’. In 1484 evenwel vestigde zich de orde der Brigittijnen bij hare komst te Utrecht in genoemd zusterhuis. - Alles ontleend aan J.J. Dodt van Flensburg, S. Brigitte en hare Aflaten, te Utrecht (in N. van der Monde, Tijdschrift voor geschiedenis, oudheden en statistiek van Utrecht, 9de jaarg., 1843, blz. 60-65).

+ 159b

3) Zie blz. 261, aant. 6.

4) Verg. elders (b.v. 152a): toesprekelijc.

[p. 303]

⁺al- ‖ soe dat sij wal myt den martelaers te loene mach gaen¹⁾ Want die martelers strijden ene corte tijt; mer dese street lange yaren ende mytter hulpe godes: soe kreech sie victorie.

- Doe die susteren sieck worden daer sij vaste an storven· doe was sij hem seer bedienstich. Ende doe sie ock sieck geworden was, soe wolden sie hoer medecijne geven Mer sij segede: ‘och neen, laet my doch in vreden sterven!’ Doe liet men sie myt vreden· ende sij waert int sieckhuys gebracht, daer sij seer suetelijc lach Want also als hoer leven geweest hadde, also was ock hoer eynde· dat seer genoechlijc was te sien. Sie is gevaren tot horen gemynden brudegom ❘ omme wes mynne sie⁺menlike gestreden ‖ hadde· tegen hoer vleysch ende tegen hoer synlike toeneygelicheit Voer welken strijt sie nu sunderlinge blijschap heeft van horen gemynden brudegom vercregen. Sie starf int²⁾ yaer ons heren m cccc lij op sante lijnus dach^a).⁺

- Suster lijsabet tayen van tiel, ene devoete choer suster. Dese guede suster quam hijr byna mytten iersten· ende heeft trouwelijc gedragen dat suete yuck ons lieven heren Ende heeft hijr mennygen swaren arbeyt gedaen.

- Doe dit cloester geslaten waert ende die xij susteren gecleedet worden^b)· doe bleef sij daer noch een tijtlanck³⁾ buten om dat reygement daer te dragen. Want daer bleven wal xx susteren buten ❘ want backen, brouwen⁴⁾, caken⁵⁾ ende al ander dinge bleven daer buten te doen.

⁺- Doe men schreef m cccc ende xvj, doe cleede ‖ men hijr xviij⁺susteren^c), daer sij ene van was In welken staete sij hoer goddienstelijc hadde· ende was vlijtich te doen die dinge die sij gelavet hadde. Ende sij hadde alte grote genoechte in den dienste gods; ende des en was hoer geen verdriet, al hoe lanck hi ock was. Ende als hij wt was⁶⁾, soe hadde sijt noch wal weder begonnen overmyds groter genoechten die sij daer in hadde.

- Ene corte tijt nae hore professiën soe waert sij vestiaria, dat sij

+ 159c

1) ‘te loene (= lone, hemelvreugde) gaen’, ten hemel, naar den hemel gaan. Zie Mnl. Wdb. op ‘loon, n^o. 2, b’ (dl. IV, kol. 769 volg.). - Verg. hs. G, bl. 139: Alsoe groet gewelt dede si [nl. H. van Mekeren, gest. 1453] oer in allen dijngen dat die zusteren van oer plegen te seggen dat si mijenden dat si mitten martelers geloent solde werden.

+ 159d

2) nit.

a) 23 September.

+ 1452

b) In 1408 op St. Agnes (21 Januari). Zie blz. 243, aant. a.

3) In één woord geschreven, evenals 118a.

4) brouwe.

5) caken (Oostmnl. vorm voor ‘coken’), koken.

+ 160a

+ 1416

c) Zie 78a.

6) als hij (nl. die dienst gods, de kerkdienst) wt was, als de godsdienstoefening was afgeloopen, als de kerk uit was.

[p. 304]

trouwelijc ende wal verwaerde. Als die susteren tot hoer quemen ende begeerden wat van hoer ❘ ende seyden van vermijdelicheit dat siet hem solde geven als sij doch op wolde staen¹⁾ Soe antwoerde sij weder ende segede· ‘onse statuten holden²⁾ dat ment sal geven sonder vertreck·’ ‖⁺also pijnde sie alle dynge te doen, als sij hoerden³⁾.

- Doe men schrief m cccc ende xxiij, doe waert sij priorynne gecaren⁺toe Mechel in brabant in een nye cloester van onser oerden^a). Doe nam sij die suster van diest^b) mede, welck een hillige ende oetmodige conversynne was, ende was onse sieckwaerster Welck wi seer noede over gegeven hadden, om dat sie seer barmhertich ende goddienstich was. Sie toegen te samen heen in gehoersamheit om die liefte godes Ende sij lieten diepenveen, mer niet sonder grote swaricheit, dat geen wonder en was· want diepenveen en solden sij daer niet vinden. Ende als sij daer quemen, soe pijnden sie hem diepenveens manieren te leren. Ende als sij daer ix⁺yaer trou- ‖ welijc gearbeyt hadden ende daer mytter hulpe godes een guet huys gemaket hadden Soe stonden daer sommyge op in den huys myt twydracht tegen die priorynne Want hem duchte dat sij te strenge ende te rechtverdich was· also dat die guede suster van diest genoech te doen hadde dat sij hem die passiën wt sloech⁴⁾. Mer het en baete niet: die verkierden cregen die overhant ❘ ende maecktent also dat sij⁵⁾ of quam⁶⁾ In welken die guede, die geerne die rechte weghe gewandert hadden, seer bedrucket worden. Doe toegen sij weder te huys myt groter blijschap· mer nochtans hadden sij medelijden myt den genen die sij bedrucket lieten.

- Sie quemen te huys, doe men schrief m cccc ende xxxiij, ende⁺⁺wan- ‖ derden myt ons in alre oetmodicheit, als sij voer gedaen hadden. Daer na, als men schrief m cccc ende xlvij^c), doe waert die ierste⁺pryorynne of gesat⁷⁾, als onse gemynde mater salome sticken Om hoer

1) ende - staen, en zij uit bescheidenheid, uit zedigheid zeiden, dat zij het hun zou geven als zij toch op moest staan (d.i. niet onmiddellijk). Misschien moet er daarom gelezen worden: als sij doch op solde staen.

2) ‘holden’ (= houden), inhouden, behelzen.

+ 160b

3) ‘hoeren’ (= horen), behooren, betamen. Verg. onze tegenw. uitdrukkingen: zóó hoort het, dat hoort niet.

+ 1423

a) Bedoeld wordt het in 1422 gestichte Windesh. vrouwenklooster Bethanië (‘Domus B. Mariae in Bethania’) bij, later binnen Mechelen in Brabant, in het bisdom Kamerijk. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 214-215.

b) D.i. Johanna van Diest, over wie gehandeld wordt 161b-162c.

+ 160c

4) dat - wt sloech (= utesloech), om hen - de zusters - tot bedaren, tot kalmte te brengen; eig. dat zij bij hen de hartstochten uitsloeg, uitdreef.

5) sij, nl. de priorin.

6) of quam, elliptisch voor ‘of quam van hore officie’.

+ 1433

+ 160d

c) Volgens 16a is Salomee Sticken afgetreden in 1446. Doch zie de aant. aldaar (blz. 28, aant. b).

+ 1447

7) ‘enen ofsetten’ (= afsetten), iemand (uit eene betrekking, uit een ambt) doen aftreden.

[p. 305]

cranckheit willen, dat ons seer swaer was ‖ doe sij xxxiij yaer^a) priorynne geweest hadde· ende hadde dit huys gereygeert myt groter vroetheit¹⁾ ‖ ende in alre doecht. Ende suster lijzabet tayen waert weder in hoer stede priorynne gecaren^b) Welck sij trouwelijc verwaerde na horen vermogen der wijlen dat siet hadde. Want sij was oelt ende cranck, also dat siet giene lange yaren en hadde Want als siet twie yaer verwaert hadden²⁾· soe waert suster armgert henricks van vollenhoe priorynne gecaren^c).

⁺- Doe wander- ‖ de suster lijzabet tayen in groter ruste ende in inwendiger oefenynge van bynnen Ende in groter oetmodicheit van buten totten eynde hoers levens toe. Doe sij den loep hoers levens zalichlijc over gebracht ende sij drie yaer of geweest hadde· doe haelde sij onse lieve here te huys om hoer te lonen Want sij trouwelijc in sinen wijngaert³⁾ gearbeyt hadde.

- Suster lijzabet hadde hijr ene natuerlike suster oelent tayen, dat te male een erbaer persoen was Vurich ende devoet ende ingekiert tot onsen lieve heren⁴⁾. Hoer wanderinge was seer stichtich, also dat sij in corten yaren toe nam in allen doechden. Ende sij waert meystersch⁵⁾ gecaren toe collen, daer sij ene guede vergaderingen.⁶⁾ maeckte overmyds hore⁺oetmodic- ‖ heit ende gueder wanderinge. Ende daer starf sij in vreden an der pestelenciën^d).

- Die suster van diest voersz.^e), ene devoete conversynne, die was van rienen⁷⁾ van gueder ridderschap Mer sij was verarmet, also dat sij voer ionfer diende. Ende sij quam hijr als ene dertene ionfer ende was seer werlick Mer hoer bekieringe was in der waerheit ende sij sochte ende myende⁸⁾ puerlijc onsen lieven heren in allen dingen· als al hoer leven wal bewees. Want sij legede dat fondament der waerachtiger oetmodicheit Ende ommevenck dat zalige cruce der penytenciën myt groter ynnicheit Ende

a) Lees: ‘xxxiiij yaer’ of ‘xxxv yaer’? Immers S. Sticken is in 1412 tot priorin gekozen (5b: omtrynt sante lohannes misse; 134d; verg. 126c). Zulks wordt bevestigd door wat wij lezen ms. 8849-'59, fol. 152v: Anno vero domini m^o cccc^o ix^o non longe post professionem suam facta est suppriorissa et postea priorissa anno m^o cccc^o xij^o.

1) vroetheit, wijsheid, verstand, beleid.

b) Vandaar, dat zij genoemd wordt ‘de ander (tweede) confirmeerte Priorinne’. Zie b.v. Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228.

2) Verg. Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 287 (§ 217).

c) In 1449, dertien weken vóór den dood van S. Sticken. Zie 18b-c.

+ 161a

3) wij (einde reg.) gaert.

4) Zie de aant. bij ‘onsen lieve heren’, 7d.

5) Verg. wat de bet. aangaat, blz. 215, aant. b; wat den vorm aangaat, blz. 164, aant. 5.

6) Lees: vergaderinge.

+ 161b

d) In het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ lezen wij (in de lijst der zusters, die niet te Diepenveen gestorven zijn): Oeland Tayen, moeder to Collen obiit 1439.

e) Zie 160b en c.

7) rienen, Rhenen.

8) Verg. Mnl. Wdb. op ‘menen, 1ste art., n^o. I’ (dl. IV, kol. 1377 volg.).

[p. 306]

volherde daer in totten eynde hoers levens Want sij was bereyt tot allen⁺oetmodigen werke vroe ende laete· ende en ‖ sochte hoer selven niet. Sie plach die sieken te verwaeren ende was hem seer guedertieren. Ende als daer een suster gestorven was, soe was dat hoer werck· dat sij dan vluchts wiesch¹⁾ dat die suster onreyn gemaket hadde. Hoer selven was sij hart, mer enen anderen guedertieren.

- Sie was seer onsoekelic ander tafelen· want als sij ene grote schottele pottays gegeten hadde ende dan dat pottay over genck²⁾ Soe vulde sij hoer schottele weder³⁾. Van den specke nam sij dat gaste⁴⁾ ende dat geel; ende dat hadde sij en wech, eer een ander toe sach. Ende des gelijcks dede si in al dat sij at, mer enen anderen gunde sij wal dat hij dat beste nam. Selden dranck sij enen dronck guedes biers; mer als die⁺susteren ge ‖ geten hadden, soe plach si dat bier dat daer over gebleven was, te vergaderen in een kenneken· ende settet op hoer stede ende dranck dat. Hoer natuer dede sij in allen dingen groet gewelt ❘ hoer habijt was soe rechte verworpen; ende aldus pijnde sij hoer over al⁵⁾ te sterven Om die mynne hoers gemynden brudegoms.

- Onder hoer bedde daer sij sliep, legen voel groter roeden, als oft geyselen⁶⁾ geweest hadden ❘ daer sij hoer selven mede plach te slaen voer die zielen. Want die zielen plegen hoer syenlijc te apenbaren⁷⁾ ende bleven by hoer staen, hent soe lange dat sij hoer deel mede cregen Ende sij plegen hoer vaeke al bange te raden⁸⁾ omme wat van hoer te heben.

- Dese guede suster hadde hoer oversten in groter weerdicheit. Onse⁺weer- ‖ dige mater salomee plach sij vaeke te veroetmodigen omme die anderen te stichten· soe rechte oetmoedelijck plach sij hoer dan te heben.

+ 161c

1) Verbeterd uit ‘wiechs’, blijkbaar eene verschrijving ten gevolge van het onmiddellijk voorafgaande ‘vluchts’.

2) ‘overgaen’, eig. voorbijgaan; van spijzen gezegd: rondgaan, rondgediend worden (maar zonder dat men er iets van gebruikt).

3) Juist hierdoor (sij vulde hoer schottele weder) toonde de zuster hare ‘onsoekelijcheit’, d.i. het niet maken van pretensies, het niet kieskeurig zijn. Blijkens het verband moet de ‘pottay’ zeer onsmakelijk geweest zijn. - Zie over de liefde der Windesheimers voor onsmakelijk voedsel (ook voor ‘grove spijzen’) Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 287-288. Een sterk voorbeeld in ons hs. is het aangaande de Vrouwe van Vreden opgeteekende, 37d.

4) ‘gast’ (met syncope van de ‘r’ = garst, hetz. als ‘garstich’), garstig, bedorven, slecht smakende of ruikende. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: garst, garstich, ga(r)sterich, ranzig, stinkend, bitter von Geschmack; rancidus. - Verg. Mnl. Wdb op ‘geelgast’.

+ 161d

5) over al, in ieder opzicht, geheel en al.

6) ‘geysele’ (= gesele), touw met knoopen of prikkels (gebruikt tot tuchtiging of zelfkastijding).

7) ‘apenbaren’ (= openbaren), verschijnen.

8) Zie de aant. bij ‘banghe riet’, 2d.

+ 162a

[p. 307]

Eer dat sij wt toech, hadde sij iiij of v susteren te verwaren^a), die sij besoergede¹⁾· die weren alte drovich, doe sij toe Mechel toech. Ende sie was seer besorget voer die iongen· om dat sij anxt hadde dat sij hoer gerack niet crijgen en solden Ende dit was hoer also swaer, dat sij onder wegen daer omme schreyde. Doe vragede hoer die priester die myt hem²⁾ toech, waer omme dat sij schreyde· sij antwaerde· ‘ic beschreye myne kinder.’ Doe hadde hij gemeent dat sij ene vrouwe³⁾ weer ❘ mer hij vragede soe lange, dat hiet vernam hoe siet meende. Mer en hadde ‖⁺hiet niet gevraget, sij hadde hem van oetmodicheit in den wanen laten blijven.

- Al hoer bedrijf⁴⁾ by sunderlinge te schrijven dat solde te lanck vallen Mer dattet een hillich mensche was dat apenbaerde in die ure hore doet. Want in ene vergaderynge was een yonck susterken, dat in groten lijden was, ende al die vergaderinge mit hem. Dit waert deser gueder suster gesecht, ende men begeerde alte vrentelijc van hoer dat sij onsen lieven heren daer voer bidden wolde, als sij by hem queme. Doe antwaerde sij: ‘come ic by onser god ende crijge ic macht by hem ❘ hoer sal hulpe geschien.’ Doe segede sij voert ❘ ‘lieve here, dit hadden myne sunden⁺bet verdient dan dit guede ‖ puer herte·’ welck hoer quam wt enen oetmodigen gront Want hoe dat een mensche hilliger is, hoe hij oetmodiger ende cleynre in hem selven is. Ende doe dese hillige ziele noch lach in horen verscheyden· doe voelde dat susterken die barmherticheit godes op hem ❘ ende doe sij gestorven was, doe waerdet noch beter Soe dattet doe te male verdrachlijc waert Daer hem dat susterken ende al die geheele vergaderinge hem seer van verblijde. Ende sij danckten ende laveden onsen lieven heren van der groter guedertierenheit die hij hem bewesen hadde overmyds dat gebet ende verdienste der hilliger suster Iohan⁵⁾ van diest^b).

⁺- Suster barte van der list van zwolle was ‖ ene goddienstige choer

a) Zie 160b, waar gezegd wordt, dat zij was ‘onse sieckwaerster’.

1) ‘enen besoergen’ (= besorgen), iemand verzorgen, hem van het noodige voorzien.

2) myt hem, d.i. met Johanna van Diest en Elisabeth Tayen van Tiel. Zie 160b.

3) vrouwe, gehuwde vrouw.

+ 162b

4) bedrijf (in concreten zin en als collectief gedacht), verrichtingen, daden.

+ 162c

5) ‘Iohan’ i.p.v. ‘Iohanna’ wordt ook elders gevonden, b.v. hs. G, bl. 87 (iohan van dusseldorp). Matthaeus noemt in de ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 229, de zuster eveneens ‘Johan van Diest’; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 180, en het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ hebben daarentegen ‘Johanna van Diest’. - Herhaaldelijk komen in het Mnl. mansnamen voor vrouwen voor: de meest bekende is ‘vrou Jacob’.

b) Johanna van Diest is gestorven in 1444 (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 229; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 180; ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

+ 162d

[p. 308]

suster. Dese guede suster hadde ene¹⁾ oem, ende was decken toe deventer ende hiete here rembert van der list^a). Dese guede man was een vrent alre gueder menschen· ende was seer mylde dat sijne den armen te geven. Ende hij plach ock onsen weerdigen vader here iohan brinckerinck vaeke gelt te lienen ende ock te geven totter tymmeringe²⁾. Ende doe barte sijn nichte hijr comen solde, doe gaf hij hoer die bybele mede· ende noch een ander groet boeck Also dat hij diepenveen trouwe geweest heeft.

- Suster barte was een suverlijc persoen· ende doe sij in die werlt was, doe was sij vol werldes³⁾ Mer nochtans reckelijc ende eerlijc. Sie⁺hadde ene natuer, die voel te sterven ende te strijden hadde· mer ‖ mytter hulpe godes so bleef sij baven. Ende sij was seer trouwe in allen oetmodigen swaren werken. Ende als sij in den velde was ende halp hoyen, soe plach sij die harke an hoer boerst te setten om dat hoey te samen te schuven. Ende dat dede sie soe vurichlijc, dat hoer die boerst al swart waert van den⁴⁾ schuven.

- Sie dede hore naturen dagelix seer groet gewelt ❘ want sij pijnde hoer by den genen te comen, die alsulck gebreck hadden· datter niemant natuerlike geerne by en was. Seer cleyn ende oetmodich was sij in hoer selven· ende hoer gelaet was als of sij altoes voer dat ordel godes⁵⁾ gestaen hadde.

⁺- Sie plach also berouwelijc te bijchten, dat sij die vaders tot ‖ tranen bewegede, daer sij tegen bijchte. Ende sij was seer lijdsam, alst hoer niet voerspoedelijc en genck in horen werke Ende pijnde hoer herte aldus in vreden te bewaren, op dat sij horen brudegom by hoer beholden mochte· want sine wonynge in vreden is^b).

- Als sij den loep hoers levens vollenbracht hadde in alre goddienstiger oetmodicheit ende sachtmodicheit Ende sie oelt was ommetrynt lvj iaer, soe waert sie sieck an die sieckte daer al die susteren an storven. Ende sie bevyel⁶⁾ mytten iersten· mer sij was die leste die daer an starf: also

1) Dit behoeft geene schrijffout te zijn: de 4de naamw. mann. ‘ene’ komt in het jongere Mnl. meer voor, in ons hs. nog 163c. - Zie Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 467; verg. De Vooys, Middeln. Marialegenden, dl. I, blz. 105, de aanteekening.

a) Zie de aant. bij ‘remmelt van der lyst’, 144d. Volgens de aldaar aangehaalde plaats uit Dumbar is hij gestorven 16 December 1415.

2) totter tymmeringe (de tekst heeft ‘tymmernige), nl. van het klooster te Diepenveen.

3) vol werldes (1a, 90d en elders), de wereldsche genietingen najagende, iemand van de wereld zijnde. Verg. in het Eng.: a complete man of the world. - Zie over ‘werelt’ Taal- en Letterb, IV, 259 volg.

+ 163a

4) de.

5) dat ordel godes (= ordeel Gods), het laatste oordeel, het jongste gericht.

+ 163b

b) Toespeling op Ps. LXXV: 3 (Vulg.).

6) Zie blz. 156, aant. 1, en blz. 170, aant. 2.

[p. 309]

lange genck sij daer an¹⁾. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende lij op⁺alre kinder dach^a) ende was die xix^b) die an die sueke²⁾ starf.

⁺- Hijr eyndet die zalige lange bruloft, van welken onse gemynde suster Alijt comhaers die zalige weduwe voer segede^c) Welck ny geschiet en is van anbegyn³⁾ des cloesters.

1) Verg. 158b: daer sij wal viij daege an genck.

+ 1452

a) 28 December.

b) Verg. 138a-b, waar het getal 20 wordt opgegeven.

2) sueke, ziekte, meer bepaald besmettelijke ziekte of epidemie; Hd. seuche. Verg. Lübbfn e. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘suke’ en op ‘sucht’.

+ 163c

c) Zie 143b-c.

3) anbegyn (= aenbegin), eerste begin, aanvang. - Verg. voor de weglating van het lidw. van bepaaldheid na voorzetsels Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Syntaxis, § 240, n⁰. 3 (blz. 74).