Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen Veen

[p. 241]

IX.
Die xij susteren, die ierst die hillige oerde an nemen van sante Augustijnus in diepenveen.

[p. 243]

[Die xij susteren, die ierst die hillige oerde an nemen van sante Augustijnus in diepenveen.]

HIJr¹⁾ begynnen²⁾ die xij susteren, die ierst die hillige oerde an nemen van sante Augustijnus in diepenveen^a).

- Die ierste was geheyten suster hille sonderlants^b), ende was wt⁺cleverlant³⁾ van eerbaren olders Ende ‖ hadde ene werlike dertene begijne geweest. Sie was een bequame eerbaer persoen. Sie wonde iersten toe meyster gerijts huys· ende doe men hijr ten diepenveen began te tymmeren· doe sande sie onse weerdige vader here iohan hijr. Sie was seer devoet ende ynnich· ende cleyn in hoer selven ende wanderde altoes in den anxte godes Ende hoer wanderinge was also dat sie van hem allen gemynnet waert. Ende als die xij susteren gecleedet worden, waert sij ock mede gecleet· ende waert geordyneert rectrix Ende was inder officiën iiij yaer, hent dat die ierste priorynne ten diepenveen gecaren waert^c). Ende doe sie ene corte tijt of hadde geweest⁴⁾, soe waert sie toe amsterdam^d)+priorynne gecaren ‖ omme hore doechden willen Om dat sij hem daer een guet fondament solde leggen. Ende doe sie daer ommetrynt xij iaer geweest hadde, soe waert sie weder of gesat. Doe sie daer grote vrucht gedaen hadde· quam si weder ten diepenveen· ende wanderde daer als ene oetmodige suster. Ende als sie een wijltijts te huys geweest hadde, soe waert sie toe clarenwater^e) begeert Om aldaer een guede ordynancie⁵⁾ te maken. Daer was sie ene wijle, mer sij en conde daer niet schicken⁶⁾, als sij geerne gedaen hadde.

1) De tekst heeft ter plaatse waar ‘IJr’ staat: ‘Hijr’.

2) begynne.

a) Bedoeld worden de twaalf zusters, die 21 Januari 1408 zijn ingekleed; drie van hen, Hille Sonderlants, Griete Daegens en Geertruid Monickes, werden dien zelfden dag tevens geprofest, ‘reliquis novem sororibus noviciis per annum remanentibus’ (Busch, Chron. Wind., p. 190; ed. Grube, p. 362). - Verg. 4d.

b) Enkele mededeelingen over Hille Sonderlants, ontleend aan hetgeen thans volgt (tot 127a), vindt men bij Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 360-361.

+ 126c

3) cleverlant, Kleefsland.

c) Salomee Sticken.

4) of hadde geweest, elliptisch voor ‘of hadde geweest van hore officie’.

d) In het Windesh. vrouwenklooster Mariënveld of Oude Nonnen (‘Domus Campi B. Mariae’). Zie hierover Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 192-195.

+ 126d

e) D.i. Klaarwater, een Benedictijner vrouwenklooster bij Hattem. Zie hierover Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. 11, blz. 15 volg., 185 volg., 247.

5) ordynancie, verordening, regeling (klooster-)regel; statuten.

6) schicken (hetz. als ‘ordineren’), in orde brengen, de zaken regelen; dus hervormen.

[p. 244]

- Doe spreken die guetwillige susteren¹⁾ te samen ende scheyden van daer ❘ ende toegen te samen in vrieslant ten nyen cloester^a). Ende daer toech sij myt hem ende halp hem daer een guet huys maken Ende nemen⁺daer sante Ber- ‖ nardus oerde²⁾ an. Ende als sie daer vele guedes gedaen hadde, doe quam sie weder ten diepenveen. Niet lange daerna waert sie weder priorynne toe ghent³⁾ gecaren Genoemt ‘toe sante mariën in galyleën’^b), daer sie oc een guet reyement⁴⁾ maeckte. Ende alst daer op enen gueden voet ghecomen was· doe voer sij tot horen gemynden brudegom vol gueder werke· den sij puerlike gesocht hadde Ende trouwelike gedient. Ende sie is gevaren wt deser drovyger pelgrymadsen tot horen vaderlande op sante pauwels bekieringe dach^c) Int iaer ons heren m cccc ende xij^d).⁺

DIe ander⁵⁾ was geheyten suster gertruyt monickes. Sie was wt westvalen ende een suverlijc persoen Ende sij was van gueder⁺ridder- ‖ schap· ende hadde ene werlike nonne geweest. Hoer bekieringe was waerachtich ende vurich. Sie quam ten diepenveen, doet noch niet lange begonnen en was· ende sij genck daer ene wijle in horen roechgelen⁶⁾ Mer dat waert hoer verwandelt in een suptijl⁷⁾· ende dat was soe grof, als

1) die guetwillige (= goetwillige) susteren, d.i. de goedgezinden onder de zusters; Lat. sorores bonae voluntatis.

a) D.i. Nyeklooster of Aula Dei in Friesland; het behoorde tot de orde der Cisterciënsers. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 361, aant. 2.

+ 127a

2) sante Bernardus oerde (= orde), de orde van St. Bernard - Bernard van Clairvaux, gest. 1153 -, de Bernardijnen (andere naam voor de Cisterciënsers).

3) Met rooden inkt onderstreept.

b) Zie over het Windesh. vrouwenklooster ‘Domus B. Mariae in Galilaea’ te Gent in Vlaanderen, in het bisdom Doornik Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 218-219.

4) Verg. o.a. 34a, 182c: reyment; 113c, 128c en elders: reygement.

c) 25 Januari.

d) Lees: m cccc ende xlv, volgens Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176. - Ook het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ (zóó zal het voortaan aangehaald worden) geeft op: Hille Sonderlandes obiit a^o. 1445.

+ 1412

5) ander, tweede.

+ 127b

6) roechgelen (= rochlen, rockelijn?), ‘een ruimer of minder ruim koorhemd, soms afdalende tot de enkels, soms slechts reikende tot omstreeks de knieën, nu eens zonder, dan weer met mouwen, hetzij tot aan de ellebogen of tot aan de handen’ (Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 101). Zie Du Cange, Gloss. op ‘roccus’; verg. Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 199, op ‘rokelijn’. - Busch, Chron. Wind., p. 93 (ed. Grube, p. 306): Habitus canonicorum regularium est vestis linea sive toga linea, quam Romani roketum romanum, Germani subtile sarracium sive scorlicium appellant.

7) suptijl (= subtijl), subtiel, wit linnen koorhemd, het gewone ordegewaad der Windesheimers en korter dan het ‘rochetum’. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 100-102, 103 volg. Verg. 4d: novicyus suptijl.

[p. 245]

oft enen graven kedel¹⁾ hadde geweest. Aldus genck sie ende dede die oetmodige werke die men hijr te doene hadde· hent dit cloester geslaten waert. Doe men sie cleede· dede sie mede professie^a). Ende cort daer na waert sie cantrix^b), want sie hadde ene schone stemme Soe datmen int hof van romen daer van wiste te seggen· ende dier gebruyckte sie wal. Want doe⁺sie noch in dat werlike cloester was· doe hielt sie dat choer allene ‖ op myt twien oelden nonnen ❘ sij stont wal ende luyde die clocke ende hielt daet²⁾ choer mede op. Sie was seer vlijtich ende vurich in den gotliken dienste³⁾. Sie hadde waeke⁴⁾ enen harden stoet⁵⁾ van sieckten, als of sij sterven solde· mer des anderen dages genck sie weder toe choer, als of hoer niet gescheelt en⁶⁾ hadde. Sie was ock vestyaria^c), daer sie hoer ock goddienstelijc in hadde. Hoer oefenynge was in den gront der oetmodicheit⁷⁾, welck men hijr wt merken mochte. Sie vercreech myt groter bede dat sij ene van den novyciën wesen moste· welck hoer swaerlike gegont waert Want sie was op éne nae⁸⁾ die oldeste suster. Doe dede sij als die novyciën;⁺dan⁹⁾ sie behielt hoer officiën^10)d) Mer al an- ‖ der dinge dede sij Als voer wtten capittel te gaen^e) ende ander dinge, die den novyciën toe behoren^11)f). Dit dede sij wal drie yaer lanck omme die mynne hoers brudegoms. Ende onse lieve here plach sij sunderlinge te begaven myt

1) kedel, kiel, wijd en kort overkleed.

a) Zie Busch, Chron. Wind., p. 190 (ed. Grube, p. 361 seq.).

b) Zie blz. 96, aant. e. - Behalve eene cantrix (voorzangeres, voorgangster in den kerkelijken koorzang; het Mnl. woord is ‘cantersce’) heeft het klooster te Diepenveen in de 15de eeuw ook nog een cantor gehad, nl. den schoolmeester ‘here otte’, d.i. Otto Pooten.

+ 127c

2) Lees. ‘daert’ of (misschien beter) ‘dat’? Zie twee regels te voren.

3) Verg. blz. 113, aant. 6.

4) waeke, d.i. vaeke.

5) stoet (= stoot), aanval.

6) ende (einde reg.).

c) Zie blz. 160, aant. b.

7) in den gront der oetmodicheit = grontoetmodich. Verg. blz. 45, aant. 11.

8) Verg. 190c: op één graf na.

+ 127d

9) dan, maar, maar alleen. Zie Mnl. Wdb. op ‘dan, 1ste art., II, n^o. 3’ (dl. II, kol. 54).

10) offcien.

d) Zij bleef dus cantrix en vestiaria.

e) Na afloop van het meergenoemde kapittel houden op den Vrijdag-morgen verlieten de zusters de kapittelkamer, ‘die jongsten ierst, ende voert die anderen, na ordinancien’. Zie de Constitutiones, pars III, cap. 6, in fine (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 295; verg. blz. 396). - G. Monickes, hoewel ‘op éne nae die oldeste suster’, werd als novice tot de juniores gerekend.

11) behore.

f) Over de ‘noviciae’ of ‘novicien’ handelen de Constitutiones, pars III, cap· 1-3 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 282-287; verg. blz. 384-391).

[p. 246]

sijnre graciën Want sie was seer oetmodich ende cleyn in hoer selven Ende die plecht onse lieve here¹⁾ sunderlinge sine gracie te geven· want het sijnt²⁾ sine wonyngen. Sie voer vol gueder werke tot horen gemynden brudegom Int iaer ons heren m cccc ende xxvj op sante Iulyanen dach 1426 der hilliger ionferen^a).

DIe derde suster was gehieten suster griete daegens^b), ende was van zwolle gebaren· van gueden ende rijken olders. Sie quam al yonck⁺toe meyster³⁾ ‖ gerijts groeten huys om onsen lieven heren te dienen. Ende als sij daer een wijltijdes geweest hadde, quemen die becaringen⁴⁾ soe starck, dat sie weder te huys toech. Doe sij daer ene corte tijt weder geweest hadde, soe roudet hoer alsoe seer dat sij hoer niet gelijden⁵⁾ en conde· ende hadde geerne weder by guede luyde geweest. Mer sij en mochte toe meyster gerijts huys niet weder comen Want het is daer ene gewoente dat soe wie daer eens sonder oerlof wt gaet, die en heeft daer giene stede meer^c). Ende als sij dan daer niet weder en mocht comen· soe quam sie toe lammen huys van diesen^d) Ende was daer, hent dat men hijr ten diepenveen began te tymmeren. Doe sande sie onse weerdige⁺vader ‖ here iohan brinckerinck hijr self derde⁶⁾. Die ene was suster⁷⁾ geese boevyncks^e)· mer die derde suster en quam hijr niet om te blijven,

1) In margine.

2) Zie Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 306 (§ 243, c).

a) 16 Februari. Zie Grotefend, Zeitrechnung, Bd. I, S. 105, op ‘Julianentag’.

b) Enkele mededeelingen over Griete Daegens, ontleend aan hetgeen thans volgt (tot 130b), vindt men bij Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 359-360.

+ 128a

3) De eerste ‘e’ is bijgeschreven.

4) ‘becaringe’ (= becoringe), verzoeking, verlokking ten kwade; hier lust, trek, nl. om weder huiswaarts te gaan.

5) Zie blz. 153, aant. 2.

c) ‘Wie mit sins willen eens uytgaet of sonder sinen wille uytgesat woert ‖ die en sal nummermeer incomen’ (Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 549, in het hoofdstuk, bevattende de ‘Wetten en inzettingen’ van Meester-Geertshuis). Zie ook Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. VI, 's-Gravenh. 1897, blz. 66 (in J. de Hullu, De statuten van het Meester-Geertshuis te Deventer).

d) In 1388 is te Deventer door zekere Lamme van Diese gesticht het z.g. ‘Lammenklooster’ of ‘Lamme-van-Diesenhuis’ (aan St. Caecilia gewijd). Zie Lindeborn, Hist. episcopatus Daventr., p. 158-159 (Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. I, blz. 305-306); Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 595-598; Houck, Gids voor Deventer en Omstreken, 3de druk, blz. 103 volg.

+ 128b

6) Zie de aant. bij ‘self sovende’, 22a.

7) Waarschijnlijk zijn hier eenige woorden uitgevallen. Herstelt men den tekst volgens 112d, dan voege men in: ‘hille sonderlants, die ander (tweede) hiete (suster) griete daegens· ende die derde’, of iets dergelijks.

e) Volgens 98a en 100a had zij te Diepenveen voor den koestal te zorgen, en volgens het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ behoorde zij tot degenen, die ‘buten de (lees: den?) slote’ gestorven zijn.

[p. 247]

mer dat sij¹⁾ hijr solde helpen arbeyden. Ende suster griete daegens waert vluchtes dat backen bevalen· daer sie seer vlijtich ende trouwe in was Want het was hijr noch seer arm ende swaer wat te crijgen. Ock so was sie vlijtich in allen anderen werken· als te weven ende ander oetmodige ende swaer werke te doen, die hijr overvloedich weren. Sie was die derde van den xij. Sie dede mede professie²⁾ doe men sie cleede^a)· ende alte hant daer na waert sij suppriorynne^b). Ende als sie in dier officiën ommetrint⁺twie yaer geweest hadde, soe waert sie pryoryn- ‖ ne gecaren in brabant ten barbaren dael^c)· daer was sie tien yaer ende maeckte daer een guet reygement^d). Doe quam sij weder ten diepen veen ende wanderde daer als ene oetmodige ende devoete suster.

- Een deel tijdes hijr nae^e) waert sie weder priorynne gecaren toe betanyen by aernem^f) In welken cloester drie pryorynne³⁾ geweest hebben wt diepenveen. Die ierste was suster fye van montfoerde, een devoet ende eerbaer persoen· van gueden banrudsen⁴⁾ Ende die susteren hadden sie lief ende weert. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende xxv^g)+des vierden dages na sante gregoryus^h).

- Hijr na quam suster griete daegens voersz· om dat guede te oeken⁵⁾,⁺dat suster fye begonnen ‖ hadde. Ende als sij daer een deel tijdes geweest hadde ende den staet des huyses gemerket Soe ondervant sie dat hem die recktoer een groet hynder⁶⁾ was· - sij was daer mede in groten lijden - ❘

1) Bijgeschreven.

2) perfessie.

a) Zie Busch, Chron. Wind., p. 190 (ed. Grube, p. 361 seq.).

b) Zie over de ‘suppriorissa’ of ‘suppriorynne’ in de Windesh. vrouwenkloosters de Constitutiones, pars II, cap. 2 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz 269-270; verg. blz. 366-367).

+ 128c

c) Zie over het Windesh. vrouwenklooster Barberendaal (‘Domus Vallis St. Barbarae’) te Tienen of Tirlemont in Brabant, in het bisdom Luik Acquoy Kl. te Wind., dl. III, blz 195-197.

d) Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 360, aant. 2.

e) Na den dood van Fye van Montfoort. Zie de volgende alinea.

f) Zie over het Windesh. vrouwenklooster Bethanië (‘Domus B Mariae in Bethania’) bij Arnhem, in het bisdom Utrecht Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 215-218.

3) Lees: pryorynnen (de gewone schrijfwijze in dit hs.)?

4) van gueden banrudsen, van adellijk, van aanzienlijk geslacht.

g) Lees: m cccc ende xxx (in verband met Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 360, aant. 2; ook volgens Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p 227, Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl II, blz. 176, en het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

+ 1425

h) Sante gregoryus (St. Gregorius I papa) = 12 Maart. - Verg. 190c: sante Gregorius dach des hilligen bisschoppes van utricht (St. Gregorius episc et confessor), vallende op 25 Augustus.

5) Zie blz. 18, aant. 10.

+ 128d

6) hynder (het woord komt in het oudere Mnl. niet voor), hinder, kwelling, verdriet.

[p. 248]

ende sie maeckte hoer toevlucht tot onsen lieven heren ende bat hem om hulpe. Sie verwachte die gracie godes myt groten betrouwen. Ende doe men daer vysitieren¹⁾ solde, so en wolde die recktoer niet dat die vaders van onser oerden²⁾ daer vysitieren solden Mer hij liet die grauwe vaders³⁾ daer comen. Ende als die susteren alle tot hem geweest hadden· soe quam suster griete daegens, betrouwende op die hulpe godes. Sie segede hem oetmodelike hoer gevoelen ende guet duncken. Ende alst god hebben wolde,⁺soe gevoel- ‖ den die vaders als sie Ende maecktent also, dat die recktoer of quam.

- Doe weren daer sommych van den susteren, die noch niet gesmaket en hadden den rechten gront eens geesteliken levens· ende hieldent myt hem Ende maecktent also myt sommych van horen vrenden· dat suster griete weder ten diepenveen quam Daer men hoer niet leede an en dede⁴⁾· want sie quam int eertsche paradijs^a). Mer die gueden hadden hem hijr seer in te lijden.

- Hijr nae waert daer⁵⁾ weder gecaren suster fenne byckes. Ende dit geschiede overmyds dat gebot des bysschops van utricht, genoemt here sweeder van culenboerch^b) Anders en hadde sie hem niet geworden. Dit⁺was oec een devoet persoen· ende ‖ hadde van horen yongen yaren onsen lieven heren gedient. Sie plach te diepenveen schoelmeystersche te wesen ❘ ende die susteren goddienstelijc te leren Want sie was seer wal geleert in der schrift Mer voel bet in den geeste ende in den doechden Ende in der oefenynge des levens ende der passiën ons lieven heren Ihesu cristi, den sie lief hadde baven al dat in der eerden was. Sie was soe beset myt gueder oefenynge, dat sij selden ledich was. Ende onse lieve here plach sij soe te begaven myt sijnre graciën, dat siet niet wal verbergen en conde. Sie was soe reynen ionfer, dat hoer borsten wit melck wt geven in een

1) vysitieren (= visiteren), kloostervisitatie houden.

2) van onser oerden (= orden), d.i. van de orde van St. Augustinus.

3) die grauwe vaders, d.i. de Franciscanen. Zie Kil. op ‘grauw monick, grauw broeder’. - Bedoeld worden de Tertiariërs of Franciscanen van den derden regel (tertius ordo de poenitentia). Zij stonden in de ME. bij geestelijkheid en volk hoog aangeschreven, waren met de moderne devoten ‘ab eadem stirpe et radice’ (Busch, Chron. Wind., p. 213; ed. Grube, p. 373) en golden als de minst gestrenge kloosterlingen van hunnen tijd. Verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. ii, blz. 94-102.

+ 129a

4) ‘Daer - dede’ is eene litotes, beteekenende waar men haar (groot) genoegen mede deed. - Verg. 129d: niet luttel.

a) De Diepenv. zusters hadden groote liefde voor haar klooster: uit tal van plaatsen in ons hs. blijkt zulks ten duidelijkste. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 298.

5) daer, nl. in het klooster Bethanië bij Arnhem.

b) Zie over Bisschop Zweder van Kuilenburg (gest. 22 September 1433) Coppens, Alg. overzicht der kerkgesch. v. Noord-Nederland, 2de uitg., blz. 335-341.

+ 129b

[p. 249]

teyken hore reynicheit^a). Sie was van deventer gebaren van gueden⁺eerbaren ol- ‖ ders.

- Ende als sij dan een wijltijdes in dat cloester pryorynne geweest hadde· ende die doechden hadde helpen sterken Soe voegedet onse lieve here dat sij weder ten diepenvene quam, ende wanderde seer oetmoedelijc, als sij te voeren gedaen hadden. Ende sij waert doe costersche, daer sij hoer goddienstelike in hadde. Ende daer in eynde sij hoer leven, mynlijc ende suetelijc in onsen lieve heren¹⁾ rustende Int iaer ons heren m cccc ende lviij des dages na sante tijburcius ende vaelryanus Martelers^b).⁺

- Doe suster griete daegens weder gecomen was van betanyen ten diepenveen· soe waert sie cort daer na begeert toe clarenwater^c) Om dat⁺cloester te informyeren· welck daer op die tijt groet noet ‖ was^d)· ende vercregent myt groter bede van onsen oversten. Dit geschiede al voer dat suster hille sonderlants daer quam. Ende als dan suster griete dat reyment onder vant ❘ onder ander punte soe vernam sij dat die pravest^2)e) geset was op grote heerlicheit, ende en hadde niet voel geestes Ende brachte dat guet des cloesters overvloedelike toe· daer sie niet luttel in begaen en was. Sie gaf hoer tot horen gebede³⁾ ende sochte hulpe an onsen lieven heren· ende verwachte die hulpe godes, hent onse vaders daer quemen⁴⁾. Ende als sij⁵⁾ daer gecomen weren· soe apende sij hem hoer herte ende onderscheyde⁶⁾ hem alle dinge. Doe ondervonden siet ock also ende quemen hem te hulpe· dat den convente nutte was an ziele ende an⁺lijf. ‖ Mer suster griete en was hijr niet of sonder lijden· - ende dat ist recht van den doechden vervolgynge te lijden - Mer dat loen blijvet in ewicheit. Sie quam weder ten diepenveen, hoer seer verblijdende van dat god doer hoer gewracht hadde. Sie hadde so mynnenden herte⁷⁾ tot onsen lieven heren· dat sij hoer niet en conde gesparen, waer hij sie toe hebben

a) Zie ‘De Divisie-Kronyk over Geertruid van Oosten’ (in R. Boitet, Beschrijving van Delft, Delft, 1729), blz. 394. Verg. Moll, Joh. Brugman, dl. II, blz. 105; ook, wat ons hs. aangaat, 156b.

+ 129c

1) Zie de aant. bij ‘onsen lieve heren’, 7d.

b) Sante - Martelers (SS. Tiburtius, Valerianus et Maximus mart.) = 14 April.

+ 1458

c) Zie de aant. bij ‘clarenwater’, 126d.

+ 129d

d) Zie Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. ii, blz. 15 volg.

2) pravest (= provest, proost), proost; Lat. praepositus.

e) Hij heette Wessel en is de eerste proost van het klooster geweest. Zie Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 470.

3) De lettergrcep ‘de’ is bijgeschreven.

4) daer quemen, nl. om kloostervisitatie te houden.

5) Bijgeschreven.

6) ‘enen iet ondersc(h)eiden’, aan iemand iets duidelijk kenbaar maken, hem iets in bijzonderheden mededeelen.

+ 130a

7) so mynnenden herte, d.i. so mynnende een herte.

[p. 250]

wolde. Ende dattet een ingetagen¹⁾ devoete suster was, dat bewees al hoer wanderinge ende manier. Sie was oelt van yaren; nochtans genck sij dach ende nacht toe choer. Ende onse lieve here begavede sie dicke myt soe groter graciën, dat siet niet verbergen en conde, ten apenbaerde van buyten. Seer troestelic was sij den susteren in horen becaringen of drucke,⁺diet an ‖ hoer versochten. Mit aldusdanigen doechden ende gueden werken is sie gevaren tot horen gemynden brudegom Omme hem te gebruken in overvloediger vrouden in ewicheit der ewicheit Int iaer ons heren m cccc ende lij des dages na sante Leonys^a).⁺

SUster lijsebet van delft^b), die vierde van den xij, die was van gueder ridderschap Ende was een wtnemende werlike ionfer ende genck seer schoen ende costelijc vercijrt. Sie was seer gemynt van den menschen ende hadde grote genoechte in alle²⁾ dat der werlt genoechlic is Mer sij was nochtans reckelijc ende eerlijc.

- Als sie hoer yaren een wijltijdes aldus toe hadde gebracht, soe dede⁺onse lieve here sine barmherticheit myt ‖ hoer ende ruerde hoer herte hem te dienen ende een guet leven an te nemen. Sie hoerde datmen ten diepenveen een cloester began: soe viel hoer rechtevoert dat herte daer op· dat sij daer wonen wolde ende nergens anders.

- Sie genck totten pater der bruederen van doesboerch, genoemt here derck gruter^c) ❘ ende apenbaerde hem hoer opset Ende begeerde van hem dat hij hoer helpen wolde dat sij hijr ene stede mocht crijgen, welck hij geerne wolde doen.

- Ende na sante Iohannes mysse^d) was toe doesboerch feest, soe

1) ingetagen (= ingetogen), òf in zichzelf gekeerd, welke bet. ook het Mhd. îngezôgen heeft, òf, gelijk wij tegenwoordig zeggen, ingetogen, zedig. Aan de tweede verklaring zou ik hier de voorkeur willen geven. - Verg. het Hd. eingezogen, zoowel in zichzelf gekeerd als ingetogen, en zie verder het Mnl. Wdb. op ‘ingetogen’.

+ 130b

a) Sante Leonys (St. Leo) = 13 Maart of (meer waarschijnlijk) 11 April. Volgens Grotefend, Zeitrechnung, vierde het bisdom Utrecht den feestdag van St. Leo somtijds op 13 Maart. - De vorm ‘sante Leonys’ komt mij vreemd voor; toch bestaat er, geloof ik, geene reden om iets anders te lezen, b.v. ‘sante Deonys’ (verg. Ferguut, reg. 3832: Sente Denijs), d.i. St. Dionysius, vallende op 9 October.

+ 1452

b) Bij Busch, Chron. Wind., p. 196 (ed. Grube, p. 364) heet zij Elisabeth van Doesburg (‘Elizabeth de Doesborch’). Zie echter Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 210, de aanteekening.

2) alle (oudere vorm voor ‘al’), alles. Zie Mnl. Wdb. op ‘al, 1ste art., II, 1, aanm. 2’ (dl. I, kol. 317) en Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 480 volg.

+ 130c

c) Ten jare 1405 is in de Bergstraat te Doesburg door Dirk (de) Gruter een fraterhuis gesticht. Zie hierover Delprat, Verhandeling over de Brocderschap van G. Groote, 2de druk, blz. 131-136. - Verg. Wilh. Vornken, Epistola de prima institutione monasterii in Windeshem (als Bijlage I afgedrukt in Acquoy, Kl. te Wind., dl. III), cap. X: in Doesborch dominus Tricus Gruter.

d) Zie de aant. bij ‘sante Iohannes misse’, 5b.

[p. 251]

datmen dat hillige sacramente daer droech. Doe was daer ionfer lijsebet tot hoers brueders huys, ende dat was een hoege huys. Daer stont sie⁺geproncket ‖ ende gecijrt ende sach die prosessie. Ende als dat sach here derck gruter, so trat hij wt der prosessie ende sach sij an ❘ ende als sij dat sach, schaemde sij hoer seer. Doe die prosessie gedaen was ende sij ten eten sat mytten anderen, soe waert sij schreyende· ende stont op ende genck in die camer. Doe quam hoers brueders wijf hoer na ende vragede hoer, waer omme dat sie schreyde· Sie segede: sij hadde in horen herten dat daer nummer wt comen en solde; niet meer en conde sij vernemen. Niet lange hijr na soe toech sij ten diepen veen, datmens niet en wiste. Ende een eerbaer man - hoer oem - toech hoer na, genoemt hermen van mekeren· daer plach sij mede te wonnen. Als sij dat vernam, soe waert sij seer verveert ❘ ende doe sij hem toe spreken solde, soe bat⁺sij den ‖ susteren¹⁾ dat sie voer hoer bidden solden· sij solde mit den duvel toe strijde gaen. Ende als sij by hem quam, soe vragede hij hoer die saeke, waer omme dat sij van hem getagen weer ❘ of hoer yemant verturent of te cort gedaen hadde²⁾. Sie antwoerde: ten hadde hoer nyemant gedaen, mer sie weer daer om hijr gecomen dat sij onsen lieven heren mochte dienen. Doe hij dat hoerde, waert hij wat gesachtiget³⁾ ende segede: ‘ist also, soe wil ic u helpen al dat ic mach,’ ende scheyde van hijr wal te vreden. Na luttel daghe toech sij myt suster elsebe hasenbrocks toe doesboerch om saeken willen. Doe kreech sij daer enen sack myt noppen⁴⁾; den legede sie opt hovet ende droech den doer die stat⁺oetmoedelijc Om dat sij ‖ vaeke soe homodelijc doer die stat gegaen hadde. Dit was een⁵⁾ groet werck des hilligen geestes; want daer hij inder waerheit is, daer werket hij grote dinge· als hoer leven wal bewesen heeft.

- Doe sie iersten ten diepenveen bijchte· was hoer bijcht soe rechte berouwelijc⁶⁾ ende apen myt enen oetmodigen herten. Ende op dat pas⁷⁾ bijchten die susteren tegen die hochtijt van maria magdalenen^a). Ende doe suster lijsebet gebijchtet hadde, soe bad sij onsen weerdigen vader

+ 130d

+ 131a

1) den susteren, nl. te Diepenveen.

2) ‘te cort doen’ (Mnd. to kort dôn), te kort doen, nl. iemand in zijn recht; op iemands rechten inbreuk maken, ze verkorten.

3) ‘sachtigen’ (ook in het Mnd.), kalmeeren, tot bedaren brengen.

4) ‘noppe’, pluis van wol, wolvlok, wolpluimpje; ook eene oneffenheid of ongelijkheid in eenig weefsel van wol, laken of fluweel, een knoop. Verg. Kuyper, Technol., dl. II, blz. 193 en 429.

+ 131b

5) Bijgeschreven.

6) berouwelijc (hetz. als ‘berouwich’), berouwvol, ootmoedig.

7) pas, een bepaalde tijd, tijdstip, oogenblik. Verg. 12c: Wattan al plach siet alle weghe te begeren, mer sunderlinge begeerde siet seer hertelijc op dat pas.

a) 22 Juli.

[p. 252]

here iohan om onser god¹⁾. Doe segede hij tot hoer ❘ conde sij myt magdalenen schreyen totten voeten Ihesu^a), soe geve hij hoer oerlof²⁾. Sie antwoerde hem ende segede· ‘en doe ick des niet, dat is my leet,’⁺ende sij genck tot onsen lieven heren. Ende als sij ‖ woer³⁾ dat venster quam, doe merckte hij dat sij soe beschreyt⁴⁾ was· doe en conde hij sine tranen niet ontholden^b). Ende ock sach hij alsulke gracie in hoer, dat hij segede dat sie nummer van gode en solde gescheyden warden. Ende doe voert an schicte sie hoer te wanderen myt alre vlijticheit ende vuricheit die rechte weghe der doechden Ende pijnde hoer myt alre oetmodicheit an te grijpen die swaer ende oetmodige werke, gelijck den anderen.

- Sie was die vierde van den xij, ende alte hant waert sie costersche, ende dat bewaerde⁵⁾ sij goddienstelijc. Ende doe sie dit ene corte tijt bewaert hadde· doe starf suster dymme van rijsen^c) suppriorynne. Doe⁺waert suster lijsebet van delft weder in hoer stede ‖ suppriorynne gecaren. Ende al wast dat sij baven ons allen gesat was naest⁶⁾ mater ❘ nochtans bleef sij also in horen gront⁷⁾, als of sij onder ons allen hadde geweest. Sie genck gelijck ons te werke, als die schottelen te wasschen ende die cleeder· te backen ende te brouwen ende dier gelijck. Ende als men graven of spaeden solde, daer was sij mytten iersten· Soe nemen sij hoer van weerdicheit den spaeden wtter hant, soe griep sij den mes mytter hant ende droech den daer hij wesen solde. Sie dede hoer selven also groet gewelt, dattet alremalc verwonderde· want het was een weeckelijc ende cleynlijc⁸⁾ persoen. Mater hadde hoer dat officium gegeven: als yemant die susteren te werke wolde hebben ofte behoefde in den arbeyde·⁺dat sij sie ‖ dan te werke schicken solde. Als men hoer dan bad om hulpe, soe plach sij altoes die ierste mede in den arbeyde te wesen. Ende

1) om onser god, d.i. om de hostie bij de communie.

a) Toespeling op Luc. VII: 36-50 (het verhaal van Jezus' zalving door eene boetvaardige zondares; ongegrond is echter de meening, dat deze zondares Maria Magdalena zou geweest zijn).

2) ‘enen oerlof (= orlof) geven’, aan iemand verlof, vergunning, toestemming geven.

+ 131c

3) woer, d.i. voer.

4) De lettergreep ‘be’ is bijgeschreven.

b) Hetzelfde is gezegd van Heer Hendrik van Naaldwijk. Zie 49d.

5) ‘bewaren’, waarnemen, vervullen.

c) 28 Augustus 1413. Zie 119b.

+ 131d

6) naest (van rangorde), na, onmiddellijk na.

7) in horen gront, in haar binnenste, in haar gemoed; dus naar het inwendige (tegenover ‘naest mater’. d.i. naar het uitwendige). Verg. 38b: Want in horen gront hadde sie gelecht dat fondement der oetmodicheit.

8) cleynlijc (van den lichaamsbouw), fijn, teeder, tenger.

+ 132a

[p. 253]

want sie altoes die ierste daer mede wolde wesen· soe en beden hoer die susteren niet gerne omme hulpe. Ende als sie in den arbeyde was, soe maeckte sie hoer vaeke seer nat ende vuyl: so troulijc taste sie dat werck an. Nochtans was sie soe weekelic ende had een wijltijdes vele bloedes gebraken¹⁾, dat sij byna verteert was. Hoer habijt was soe oetmodich ende verworpen: die sie niet gecant en hadde, die solde gewaent heben dat sie niet wijs geweest en hadde. Sie was soe saetich²⁾ ende zedich waer dat sij quam ❘ hadde men sie niet gesien· men en solde niet geweten⁺hebben datter een mensche gecomen ‖ hadde. Sie was seer stille ende eersam: ons en gedencket niet³⁾, of wy sie ye luytruchtelijc segen lachgen Mer altoes genc sij myt enen geneygeden hoefde⁴⁾ ende goddienstigen ansichte· als of sij der werlt niet toe en hoerde.

- Sie was onsuekelijc an der tafelen: sie hadde dat snoetste wtter schottelen, eer een ander toe sach. Sie hadde hoer natuer in haete ende was hoer selven hart ende strenge Mer enen anderen guetgunnende⁵⁾ ende stuerde hem dat beste toe· soe wal den mynnesten als den meesten. Als sie dat capittel hielt wt maters beveel· soe hadde sie hoer soe rechte oetmodelijc, dat wy daer seer in gestichtet worden. Als sij vermaende of corrygeerde, dat dede sij soe medelijdende· dat nyemant daer myt ‖⁺rechte of gequest en mocht warden. Ende als mater mytten convente vergadert was⁶⁾, soe brachte sij altoes wat voert van horen gebreken· daer sij hoer in veroetmodichde. Ende suster elsebe hasenbroecks ende sij hadden onder hem beyden op gesat ❘ dat sij malcanderen wolden vermanen in horen gebreken, als die ene van den anderen wat merckte Daer plegen sie malcanderen seer trouwe in te wesen.

- Sunderlinge guedertieren was sij den genen die soe van buyten niet geachtet en weren Ende was daer mynlijc ende toesprekelijc mede. In groter reverenciën ende weerdicheit hadde sij hoer oversten· ende wat sij hoer segeden, dat nam sij als wt den monde godes. Ende als onse vader^a)+collacie dede⁷⁾, soe ‖ sat sij ende schrief hem dat wtten monde in hoer

1) gebrake.

2) saetich (= satich), kalm, bedaard; verg. 20c: saetelike, 123b: gesatiger. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: satich, ruhig, friedsam, placidus.

+ 132b

3) ons - niet, wij herinneren ons niet.

4) myt - hoefde (= hoofde), met een nedergebogen, voorovergebogen hoofd; Lat. capite submisso.

5) guetgunnende (= goetgonnende), goedgunstig, welwillend.

+ 132c

6) vergadert was, nl. om (op den Vrijdag-morgen) kapittel te houden. Verg. in de vor. kolom: Als sie dat capittel hielt.

a) Johan Brinckerinck.

+ 132d

7) ‘collacie doen’ is hetz. als ‘collaciën’ (maar in de bet. van eene collatie houden), 82a. Zie de beide aantt. aldaar.

[p. 254]

tafel Ende dat meeste dat wy van alsulken schriften hebben, dat heeft sie vergadert^a).

- Den iongen susteren was sij seer trouwe naden lijve ende ock nader zielen Ende plach hoer gebreken nauwe te merken ende sij daer in te vermanen Ende sie pijnde hem in hoer herte te prenten dat leven ende lijden ons lieven heren. Sie en wolde niet dat sie vele solden lesen, mer dat sie hem inwendelijc solden kieren tot onsen lieven heren· ende hem vaeke oefenen in den wonden cristi. Sie hielt sij tot allen doechden¹⁾ ende was hem²⁾ daer toe oec guedertieren Ende besorgede sij in allen dingen die hem noetdruftich weren, soe veer als siet crijgen conde.

- Doe dat cloester, iherusalem geheiten by utricht, begonnen waert^b),⁺soe waert ‖ sij daer begeert om een guede ordynancie te maken^c), welck hoer baven maten swaer was Ende toech daer myt soe groten druck³⁾· dat sie doe weder bloet brack. Doe sie daer ene wijle rectricx gewest hadde· soe waert sij daer priorynne gecaren^d) Mer sie bleef ende wanderde altoes in oetmodicheit.

- Op een tijt maeckte men daer een heymelicheit⁴⁾ schone: daer wolde sie ummer toe helpen. Doe nemen hoer die susteren die rietschap wtter hant; doe griep sij toe mytten handen ende nam dat sie crijgen conde. Doe sie hoer leven over gebracht⁵⁾ hadde in velen doechden⁶⁾· doe eynde sij hoer leven in teeringe. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende xxiij⁺op sante Augustijnus⁷⁾ octave^e).

- Doe wi hijr ten diepenveen hoerden dat sij doet was· doe schreyde ‖⁺suster elsebe hasenbroecks also seer. Doe waert hoer gevraget, waer om dat sij schreyde· of sie hoer dat ewige leven niet en gonde. Doe ant-

a) Zie Kist en Moll, Kerkhist. arch., dl. IV, blz. 106 volg.

1) Verg. 46b: Dese guede vrouwe sophia hielt kathrinen seer ter doecht.

2) Bijgeschreven.

b) In 1418. Zie over het Windesh. vrouwenklooster Jeruzalem (‘Domus Hierusalem’) bij, later binnen Utrecht Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 209-212.

+ 133a

c) Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 210.

3) druck, druk, benauwdheid, angst.

d) In 1420, volgens 55c.

4) heymelicheit (hetz. als ‘camer’, 37a, ‘sacreet’, 83c en d), bestekamer, geheim gemak.

5) ‘overbrengen’, doorbrengen (gezegd van eene tijdruimte).

6) doechde.

+ 1423

7) Met rooden inkt onderstreept.

e) 4 September. - Lijsebeth van Delft komt niet voor in de ‘Lijst van Diepenv. zusters’ bij Matthaeus, ook niet bij Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 179; wel in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’

+ 133b

[p. 255]

woerde sij: ‘dat ewige leven gunne ic hoer also wal· mer my veryamert¹⁾ dat die werlt beroevet is van soe voel doechden, die in hoer weren.’

- Die suster die daer myt hoer toech ende naemaels hijr weder quam^a), segede ons Dat sie op een tijt voer hoer celle quam; doe sach sij daer een groet licht bynnen der cellen. Doe waert sij verveert ende myende dat daer wat gebrant hadde ende sach doer een gat ❘ soe sach sij dat suster lijsebet verheven was in dat licht²⁾ Ende al verwonderende stont sie ende verwachte dat eynde. Doe sie weder tot hoer selven quam,⁺genck die suster tot hoer ende vra- ‖ gede hoer, hoe dat sij hoer voelde ende hoe dattet myt hoer weer. Sie antwoerde: ‘my is al krenckelijc·’³⁾ niet meer en conde sij van hoer crijgen. Het is te vermoeden dat hoer onse lieve here wat sunderlinges apenbaerde van horen eynde· want sie bleef voert an al weekelic, hent sie starf.

DIe seste suster^b) van den xij, genoemt truyde schutten^c)· ende was van campen van gueden olders. Doe hoer vader starf, was sie noch yonck· ende hoer moder bleef weduwe Ende waert bekiert by meyster gerijts groten tijden myt sijnre predicaciën· Ende oec ene ander vrouwe, dat ock ene weduwe was. Dese twie ionge weduwen, ghenoemt⁴⁾ truyde⁺schutten ‖ ende Alijt dreyers, weren seer vurich. Ende doe men dat cloester toe windesem tymmeren solde, spreken sij te samen dat sij daer trecken wolden· ende helpen dat cloester tymmeren myt horen guede Ende dienen den werckluden ende den brueders, als sij deden, myt groter vuricheit^5)d). Truyde schutten brachte hoer dochterken, dat een abel suverlijc kint was, to zwolle in eenre vergaderynge Dat daer seer gemynt waert van allen

1) ‘mi verjamert’ (hetz. als ‘mi jamert’), het spijt mij, het doet mij leed, ik betreur het.

a) Volgens 158d heeft de conversin Belia van Dusseldorp haar vergezeld.

2) Verg. 116d: myt enen op gehevenen (in eene verhoogde stemming verkeerende, opgewonden, geëxalteerd) gemoede in onsen lieven heren.

+ 133c

3) my is al krenckelijc (= crankelijc), ik ben erg zwak, ziekelijk. Meer gewoon is in dit hs. de uitdrukking ‘my is quelke’.

b) De vijfde zuster, wier levensbeschrijving hier ontbreekt, is geweest Dymme van Rijsen, van wie gezegd wordt 118b: Doe was sie ene van den tweleven die op die tijt gecleet worden. - Zie over haar 117d-120c.

c) Elders heet zij ‘Trude Schulten’ (Matthaeus ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 227; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176; ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

4) ghenoent (een der haaltjes van de ‘m’ ontbreekt).

+ 133d

5) Men kan ook achter ‘deden’ de komma weglaten en lezen: als sij deden myt groter vuricheit.

d) Beider namen [Alheidis Scutken (?) en Alheidis Dreyers] worden opgegeven door Busch, Chron. Wind., p. 44 (ed. Grube, p. 277) in het hoofdstuk: De primis benefactoribus monasterii nostri in Windesem. Verg. Busch, l.l., p. 48 (ed Grube, p. 280). - Zie over den bouw van dit klooster en de kerkwijding aldaar op 17 October 1387 Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 61-72.

[p. 256]

gueden menschen· want het was een kint, daer die geest des heren in was. Ende van rechter guetheit des kindes senden siet van der eenre vergaderinge in die ander omme verweckinge der devociën¹⁾. Truyde schutten, des kindes moder, was myt hoer deel guedes toe wyndesem ❘ ende Alijt dreyers· ende dienden daer onder hem beyde den brue- ‖⁺ders ende den werckluden. Het weren twie suverlike vrouwen personen van ansichte ende staturen. Als sij dan den werckluden dienden, als voersz. is· soe maeckten sie hoer ansichte swart van potten ofte van ketelen· op dat sie niemant oersaeke en solden geven te sundigen. Sie arbeyden vurichlike van buten ende weren van bynnen becummert myt onsen lieven heren. Doe men schrief m cccc ende vj^a), doe waert⁺diepenveen²⁾ begonnen· Ende doe was truyde van xx yaren, ende was seer cloeck ende verstandel· also dat den vader³⁾ beter ende nutter dochte wesen dat sie in een slot⁴⁾ weer dan in eenre vergaderinge. Doe begeerden die vaders van here iohan onsen vader dat hiet toe wolde laten dat sij ten diepenveen mochte comen. Soe heeft onse vader hoer begeerte⁺vervult ende ‖ heeft hoer ten diepen veen ene stede gegeven. Ende als sie hijr ene corte tijt geweest hadde, doe creech sij dat lijnen neyen. Ende ommetrynt twie yaer daer nae nam sie die hillige oerde an ❘ ende genck vurichlike voert van doechden tot doechden. Sie was soe vol guedes: als men sij een weynich ruerde, soe waert men gewaer wat in hoer was Want sie was van bynnen alsoe verlichtet⁵⁾ mytter graciën godes· dat enen menschen te bet was⁶⁾, die by hoer was ende myt hoer sprack.

- Sie was goddienstich ende seer sachtmodich ende wanderde in der mynnen godes van bynnen ende van buten. Sie was gemynt van horen oversten ende van al den susteren· want sie becanden gode in horen herten⁺te wonen. Die susteren hadden soe geerne ‖ medesprake myt hoer van den inwendigen toekier tot onsen lieven heren Ende van den gebreken te verwynnen· ende te wanderen naden herten godes Aldus danige voedinge der zielen haelden sie van hoer als wt eenre abteyken. Ende want sie die

1) Verg. b.v. in Deut. XXXII, 16 en 21 de woorden: tot ijver verwekt, en Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 281: opdat wy verwecket moghen werden tot sijnre mynnen.

+ 134a

a) Dit jaartal is niet juist; lees: m cccc ende j. Zie o.a. 112c.

+ 1406

2) Achter ‘die’ (einde reg.) staat een afbrekingsteeken.

3) Lees: vaders? Zie den volgenden volzin; doch verg. 118d: vaderen.

4) slot, (besloten) klooster (hier tegenover ‘vergaderinge’, zusterhuis).

+ 134b

5) verlichte.

6) ‘te bet sijn’ (met den 3den naamv. van den pers.), er te beter aan toe zijn, gelukkiger zijn; ook voordeel, genot van iets hebben. Verg. 10a: dat sie des lange te bet voeren.

+ 134c

[p. 257]

gracie godes in hoer mercten, soe waert sie van hem allen in groter weerdicheit gehad. Doe aldus die gracie godes lange tijt in hoer geëert hadde geweest Soe wolde onse lieve here apenbaer maken, oft ock puer golt was overmyds den oven des lijdens. Dus soe moste sijne bruyt doer den wech des lijdens· daer alle die gene doer moeten, die hem gebruken sullen in sinen rijke Want sie moeten gecleedet wesen myt synen cleede,⁺dat ‖ is myt lijden. Int yaer ons heren¹⁾ m cccc ende xij doe waert hijr⁺die ierste priorynne gecaren, genoemt salomee sticken^a) Ende suster hille sonderlants waert wt der officiën geset Want sie waert mytten iersten in die officie der priorynnen geset, hent soe lange dat men mytter tijt een ander kiesen mochte^b). Suster truyde schutten hadde suster hillen sunderlinge lief, want sie in den anxte godes wanderde Ende ock want sie daer an gewennet was· ende ock sommych ander, dient seer swaer was dat sie of quam²⁾. Ende dit waert swaerliker van hoer genamen³⁾ dan van den anderen ❘ om dat sie wijser ende goddienstiger geholden waert. Om deser saeken willen waert sij te male seer veroetmodiget, soe alst onse lieve ‖⁺here op hoer verhengede, als hij altoes op sijn wt vercaren pleget. Mer die onsen lieven heren puerlike sueken ende hertelike mynnen· soe wat onse lieve here op hem verhenget of toe sent, daer doen sie hoer baete in. Sommyge weren hoer om deser saeken merkelike swaer· mer sie was als ene wijse bye ende dede hoer baete in dat gene dat hoer dicke ende vaeke hijr van beyegende Want hoe sie meer vernedert waert, hoe dat sij hoer selven meer vercleynde ende vernederde Ende myt groter begeerten plach sij die neder dinge te verkiesen. Sunderlinge pijnde sie hoer te wesen myt horen brudegom in heymeliken steden^c), alst wesen mochte sonder⁺opsien Ende storte hoer herte dan wt voer hem myt groter ‖ ynnicheit ende herteliken toekier. Ende onse lieve here plach sie vaeke te begaven myt sijnre graciën· soe dat sie geheel wt hoer selven getagen waert⁴⁾. In deser saeken waert hoer doecht dicwijl geprueft, of sie in den gront der oetmodicheit stont Ende of sij in der mynnen godes gewortelt was^d). In

+ 134d

1) here. - Zie 4c: Int iaer ons heren (eveneens verbeterd uit ‘here’).

+ 1412

a) Zie 5b.

b) Hille Sonderlants is in 1408 rectrix geworden, ‘Ende was inder officiën iiij yaer, hent dat die ierste priorynne ten diepenveen gecaren waert’, 126c.

2) of quam, elliptisch voor ‘of quam van hore officie’.

3) ‘iet swaer nemen’, iets pijnlijk gevoelen; eig. iets zwaar opnemen.

+ 135a

c) Verg. 4a, waar ook aangaande Salomee Sticken gezegd is, dat zij ging ‘liggen in een heymelijck stedeken [nl. van de kerk]· daer sie hoer vrylijc ende onbecummert tot onsen lieven heren mochte geven’.

+ 135b

4) ‘ute hem selven getogen werden’ (term dev.) is hetz. als ‘opgetogen werden’. Zie 94a en de aant. aldaar bij ‘op getagen’.

d) Verg. Eph. III: 17b.

[p. 258]

deser saeken waert hoer doecht vake geprueft ende apenbaer Want het is wal gesien dat sij der geenre voetstappen custe, die hoer om deser saeken alre swaerste weren. Hijr wt ist te merken, hoe mynlic dat siet nam ende hoe lijdsam dat sie daer in was. Ende al wasset dat sie nu wat scheen gelaten¹⁾ te wesen van der vrentschap der menschen· sie waerde hoer⁺herte ende mont Ende ‖ hielt hoer vaste ander mynnen cristi· ya noch vele meer dan sij te voeren plach.

- Als sij den loep hoers levens van xxx yaren over gebracht hadde myt groter goddiensticheit ende vuricheit Soe waert sij seer van bynnen getagen geestelijc bedevaert toe romen tot sante Agnieten²⁾ te trecken^a)· die sie sunderlinge lief hadde. Sie segede hoer opsat eenre suster, genoemt suster gertruyt huyginc^b), die sie wiste dat sante Agnieten ock seer lief hadde Ende segede hoer dat sij des dages na dertienden dach³⁾ wt wolde reysen Op dat sij te romen weer op sante Agnieten dach^c), dat sij dan hoer kerke^d) mochte versueken⁴⁾. Dese bedevaert wolde sie doen myt oefenynge⁺ende myt gebede· sunderlinge alle daege ·l· avemariën⁵⁾ ‖ te lesen Ende sie begeerde van suster gertruyt dat sij hoer die bedevaert wolde helpen doen. Mer suster gertruyt en consentierde hoer niet, om dat sie

1) gelaten (deelwoordelijk bijvoeg. naamw. van ‘laten’, verlaten, alleen laten), eig. verlaten, alleen gelaten; hier verstoken.

+ 135c

2) Met rooden inkt onderstreept.

a) Verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 36, 44.

b) Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228 (zie ook Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 178): Gertruit Huginx. Ob. 1464. feria 2. post Epiphaniae.

3) ‘dertiende dach’ of gewoonlijk ‘dertiendach’, Driekoningen (= 6 Januari), ‘naardien het op den dertienden dag des kerkjaars viel, dat met kerstdag begon’ (Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 215). De Engelschen daarentegen spraken (zie J. Brand, Observations on the popular antiquities of Great Britain, vol. I, Lond. 1848, p. 21) en spreken nog van ‘twelfthday’, d.i. het feest op den 12den dag na Kerstmis.

c) 21 Januari.

d) Uitvoerige mededeelingen over de St. Agneskerk te Rome worden gevonden bij de Bollandisten in de Acta Sanctorvm, Jan. II, p. 355. Wij lezen daar o.a. het volgende: Hic ergo corpus asservatur S. Agnetis, sive praecipua illius ossa: nam caput aliaeque alibi corporis partes, ut mox dicemus. Huc ingens hominum vis confluit XII Kal. Februarii, natali Sanctissimae Virginis. Eoque die bini agnelli candidissimi antiqua caerimonia benedicuntur: ex eorumque deinde lana pallia texuntur, sive stolae variis insignitae crucibus, quibus amiciri Pontificem cum solennibus sacris operatur, mos est. Tradunt id Octavius Pancirolus et Andreas Fulvius libro Antiquitatum Romanarum cap. 12.

4) versueken (= versoeken), bezoeken.

+ 135d

5) De tekst heeft ‘auemã’.

[p. 259]

anxt hadde· dat sij hoer opten weghe¹⁾ vergeten²⁾ of vertragen³⁾ solde. Sie vragede hoer, hoe lange sie daer blijven wolde ende wanneer dat sij weder comen solde. Doe antwaerde sie dat sij daer eens also geweest hadde, ende doe bleef sie daer drie daghe Mer wanneer dat sie nu weder comen solde· daer en conde sie hoer geen bescheyt van seggen⁴⁾.

- Des derden dages na dien dat sij dit der suster segede, als op alre kinder dach^a), so quam hoer soe swaren sieckte an⁵⁾ Dat sij op den tijnden dach daer na, als des dages na dertijnden dach, op welken sie⁺op gesat hadde wt te ‖ reysen Soe vuer sie wt dit tijtlike leven in dat ewige leven Ende wt deser drovyger pelgrymmaedsen in dat gloriose genuechlike hemelsche vaderlant⁶⁾ Tot sante Agnieten⁷⁾ myt hoer te gebruken den mynliken sueten Ihesum. Sie starf int yaer ons heren doe men schrief m cccc ende xvij, des dages na dertijnden dach.⁺

SUster swene^b) ter poerten, die sovende van den xij, ende hoer natuerlike⁸⁾ suster, gertruyt^c) genoemt, was die viij de. Hoer beyder vader was geheyten iohan ter poerten^d), ende was toe male een eerbaer staetelijc man na der werlt ende was een schepen toe deventer^e) Ende was

1) opten weghe, onderweg.

2) ‘hem vergeten’, nalatig zijn. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb: vorgeten, -getten, refl. vergesslich, säumig sein.

3) vertragen, in iets verslappen of vertragen. Verg. Verdam, Die Sp. der Sonden, dl. II, kol. 167, reg. 17-21: ‘Ic heb u gedienet boven gade van hemelrijc ende boven alle die gene die leven, ende nye dan uwen wille en dede, noch nacht noch dach daer aff vertraget, helpt mi nů wt deser noet’.

4) ‘besc(h)eyt [= besc(h)eit, van “besc(h)eiden”, in den zin van verklaren, duidelijk maken] seggen’, bericht geven, mededeeling doen. De gewone uitdr. is ‘besc(h)eit doen’ (Mnl. Wdb., dl. I, kol. 992).

a) Alre kinder dach = 28 December.

5) ‘enen a(e)ncomen’, iemand overvallen, hem aangrijpen; iemand op het lijf vallen (van eene ziekte gezegd).

+ 136a

6) Verg. 127a: Ende sie is gevaren wt deser drovyger pelgrymadsen tot horen vaderlande.

7) De stip op ‘ni’ is uitgeschrapt en verplaatst, zoodat er ‘Agineten’ schijnt te staan; òf - het nauwelijks zichtbare schrapje op ‘ni’ moet aanduiden, dat dit de ware stip is. Ik houd het tweede voor juist; ‘Agnieten’ is bovendien de gewone schrijfwijze in het hs.

+ 1417

b) Niet ‘Zwete’, zooals opgegeven wordt door Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 227, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176.

8) ‘natuerlijc’ (= natuurlijc), vleeschelijk, eigen.

c) Zie over haar 137a-143c (eigenlijk tot 138b).

d) Een paar bijzonderheden over Johan ter Poorten kan men lezen in ms. 8849-'59, fol. 28v, 31r (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 326 volg., 331) en bij Dumbar, Analecta, tom. I, p. 11. Verg. Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 46 volg.

e) Zie Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 72 volg. (in de ‘Naemlyst van Schepenen en Raeden’ van Deventer, gedurende het tijdvak 1266-1508), passim.

[p. 260]

een trouwe vrent alre gueder menschen· ende sunderlinge¹⁾ den cloester ten⁺diepenveen. Hij plach ‖ dit cloester seer bystandich²⁾ te wesen in velen dingen ende ock myt sinen tijtliken guede. Sijn huys vrou hiete lutgert, ende was een eerbaer vrouwe· ende seer goddienstich. Sie weren beyde bekiert van meyster³⁾ gerijt die groete· ende leveden inden anxte godes. Iohan ter poerten wast doe voert an soe swaer in den raet te wesen ❘ om dat hem dochte dat hij sine conciencie niet bewaren en conde Ende hij arbeyde daer seer omme dat hij daer geerne wt geweest hadde. Ende als dat niet te werke⁴⁾ en wolde· soe vensde hij hem lam te wesen ende genck op krucken. Hij was een lanck eerbaer man ❘ daer omme soe lietet hem cummerliker⁵⁾ dan of hij cleynre geweest hadde. Mit deser gevenstheit^+a) quam ‖ hij wt den raet, van welken hij hem seer verblijde· ende danckede onsen lieven heren van der verloesinge.

- Doe ten diepenveen soe voel getymmert was dat daer een deel susteren woenden Soe brachten sie daer van groter devociën twie dochteren Als suster swene, die oldeste, dat een alten vurigen stichtigen suster was· trou⁶⁾ ende vlijtich in allen oetmodigen werke. Doe suster lijsebet van delft suppriorynne waert^b), doe waert suster swene ter poerten costersche^c)· daer hoer suster swene goddienstelijc in bewees. Sie schrief den susteren boeke in den choer, die niet en hadden. Ende sie was sunderlinge gekiert totten oetmodigen ende ongeachten susterkens· daer niemant niet vele⁺mede te doen ‖ en hadde Den was sie doegentlijc ende pijnde hoer daer by te comen· ende wat guedes daer mede te callen. Sie was bereyt ende willich tot allen oetmodigen ende verworpenen werken.

- Als sie den loep hoers levens ten eynde gebracht hadde· ende hoer schuren overvloedelijc vervullet weren myt voel gueder werken Soe kreech sie een seer⁷⁾ inder boerst, daer sie ix dage cranck an lach⁸⁾. Ende inder tijt hore sieckten so hielt sie hoer oefenynge als sie plach· sunderlinge in

1) sunder (einde reg.) derlinge.

+ 136b

2) bystandich (138d: by stendich), bijstand verleenende, behulpzaam.

3) De eerste ‘e’ is bijgeschreven.

4) Na ‘werke’ (einde reg.) is het werkwoord ‘comen’ uitgevallen. Verg. het Mnd. tô werke komen, ‘zur Ausführung kommen, zur Thätigkeit kommen’ (Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘werk, wark’).

5) daer omme - cummerliker (= commerliker), daarom stond het hem treuriger.

+ 136c

a) Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 376, aant. 8, deelt een paar staaltjes mede, dat het veinzen met geestelijke doeleinden door de devoten als niet ongeoorloofd werd geacht.

6) Elders: trouwe. Het woord ‘trou’ staat op het einde van een regel.

b) In 1413, na den dood van Dymme van Rijsen. Zie 131c-d.

c) Zie 11d en de aant. aldaar bij ‘costerschen’.

+ 136d

7) Zie blz. 156, aant. 4.

8) Verg. 144d: doe creech sie ene abstony (gezwel, absces) in hore boerst, daer sie ix dage an lach.

[p. 261]

die wonden ons lieven heren^a). Als hoer yemant toe sprack, dat en mochte niet lanck wesen Om dat sie inwendelijc soe suetelijc becummert was myt horen gemynden brudegom Den sie wtvercaren hadde ende mynde baven alle dinge deser werlt.

⁺- Dus soe is sij ‖ tot hem gevaren· om te gebruken die groete gueden, die hij belavet heeft den genen die hem mynnen. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende xxxix des dages na sante Luciën dach der ionferen^b).⁺

DIe ander¹⁾ dochter, genoemt gertrut ter poerten· ende was die viij van den xij. Dese was ene devoete ende goddienstige suster, welc onse lieve here begavede myt eenre groter gaven der hilliger sieckheit²⁾ Want sie hadde een seer³⁾ hovet ende sie was gebraken⁴⁾, daer sie hoer seer sachtmodelijc in hadde. Sie was nochtans vlijtich in den arbeyde in al dat sie vermochte· soe dattet te verwonderen was dat sie vaeke dede⁵⁾ Mer die mynne godes vermochte vele in hoer. Ende sie conde wal⁶⁾ schrijven,⁺soe dat sie die gro- ‖ te choer boeke plach te schrijven^c)· ende wes men daer anders behoefde, daer sie seer vlijtich in was.

- Op een tijt was sie al merckelike sieck, ende onse vader here iohan liet sie tot hem halen ende sprack hoer toe. Ende onder ander woerden soe verboet hij hoer te sterven bynnen iiij of v yaren. Ende dit was sine menynge daer in ❘ om dat sij daer en bynnen mochte comen tot meere bekennisse⁷⁾ des inwendigen lichtes ende der graciën godes. Ende alte

a) Verg. blz. 175, aant. b. - Zie ook 132d.

+ 137a

b) Sante Luciën dach der ionferen (St. Lucia virg. et mart.) = 13 December.

+ 1439

1) ander, tweede.

2) hillige sieckheit (= heilige siecheit), epilepsie; Lat. morbus sacer, morbus comitialis, morbus caducus, morbus herculeus. Zie Du Cange, Gloss. en Stephani Blancardi Lexicon medicum in quo artis medicae termini ... dilucide breviterque exponuntur, Lips. et Lugd. Bat. 1735, beide op ‘morbus sacer’.

3) seer, pijnlijk.

4) sie was gebraken (= gebroken), zij had eene breuk.

5) dat sie vaeke dede, wat zij dikwijls al deed.

6) wal (= wel), goed, mooi.

+ 137b

c) Aan het schrijven der koorboeken, d.i. der muziek- en tekstboeken van het koor, werd in de kloosters de grootste zorg besteed.
Wat de Windesheimers betreft, ‘libros chorales in quadris aut oblongis notis solphizare, in singulis pausis iuxta vocum et notarum congruenciam distincte virgulare modisque melioribus formaliter componere ac ligare curaverunt’ (Busch, Chron. Wind., p. 105; ed. Grube, p. 313). Het was ‘bij hen als reguliere kanunniken, d.i. als geestelijken, die een groot deel van den dag in kerkelijke diensten sleten, een punt van godsdienst, een plicht van vroomheid, het koor van prachtige boeken te voorzien’ (Acquoy, Kl. te Wind, dl. II, blz. 230 volg.). Zie verder Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 190 volg., en verg. Thomas a Kempis, Vita Gerardi Magni, cap. XIII § 2, in fine.

7) bekennisse (= bekennesse), kennis, inzicht. De uitdrukking ‘bekennisse - godes’ is een term der devoten, evenals een paar regels verder ‘dat grote becennen van bynnen’ en ‘die grote gracie des inwendigen lichtes’.

[p. 262]

hant hijr na soe starf onse weerdige vader here iohan brinckerinck^a). Ende bynnen den drien yaren na sijnre doet soe kreech sij also groten becennen van bynnen· ende soe grote gracie des inwendigen lichtes¹⁾ Also⁺dat sie daer van gestercket waert in toe nemyn- ‖ ge der doechden· ende wassinge der graciën godes al hoer leven lanck Also dat sie die xxxiij iaer die sie daer na levede^b), over brachte in groter vuricheit ende oetmodicheit. Want dese gracie ontfenck sie van gode overmyds dat gebet hoers hilligen vaders here iohan brinckerinck· als sie vermoede.

- Op een tijt vragede hij hoer, waer van²⁾ sie hoer getijde³⁾ geholden hadde· sie segede: ‘van sante Anthonis.’^4)c)d) Doe vragede hij hoer, of men ock ‘tedeum’ gelesen⁵⁾ hadde· sie segede: neen ❘ men hadde ene⁶⁾ nocturne⁷⁾ geholden^8)e). Doe vragede hij hoer, wat sie daer wt

a) 26 Maart 1419.

1) Verg. 11a: Dat dede dat grote bekennen (het diepe inzicht) ende dat overvlodige licht der godliker graciën.

+ 137c

b) Geertruid ter Poorten is gestorven in 1452. Zie 138b.

2) waer van, van wien, d.i. van welken heilige. - Zie Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Syntaxis, § 199.

3) Zie Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 130, op ‘getijden’, en verg. Kil.: ghetijden, ghetijdghebeden, horariae preces, preces canonicae.

4) Met rooden inkt onderstreept.

c) Men onderscheidt zeven getijden, door mij opgegeven blz. 22, aant. e. Om het volgende ‘nocturne’ moet hier bij ‘[die getijde] van sante Anthonis’ gedacht worden aan de metten van St. Antonius.

d) Niet Antonius van Padua, de Franciscaan (1195-1231), maar Antonius de abt, de ‘vader der monniken’ (251-356). Deze is hier te lande een populair heilige geweest; zijn dag valt op 17 Januari. - Wat ons hs. aangaat, volgens 9c-d was Salomee Sticken gewoon jaarlijks ‘een thonys verken (een Sint-Antoniusvarken) te mesten’ ten behoeve van de arme klerken te Deventer. Zie Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 246 volg., en verg. Römer, Kloosters en abdijen van Holland en Zeeland, afd. I, blz. 299.

5) gelesen, gebeden (na de nocturne, als slot van de metten). Zie de aant. bij ‘lesen’, 59a.

6) Lees: éne? Evenwel verg. in dezen zelfden zin de geschiedk. aant. bij ‘nocturne geholden’.

7) nocturne, nocturne. Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 168: nocturne (hoofdbestanddeel der metten). Zie verder (ook voor het straks volgende ‘lexcen’) de aant. bij ‘noctornen’, 102c.

8) In margine.

e) Is in de aant. bij ‘noctornen’, 102c, gezegd, dat de metten één of meer nocturnen bevatten, die, welke in het begin der 15de eeuw te Diepenveen werden gehouden (dus ook de metten van St. Antonius), schijnen slechts één nocturne gehad te hebben. Verg. t.a.p. de woorden: in der noctornen. - Zeker is zulks evenwel niet; doch het is bekend, dat vóór Paus Pius V (gest. 1572), den hervormer van het ‘Breviarium Romanum’ (verg. blz. 97, aant. a), te dien opzichte buitengewoon groote verscheidenheid heerschte: niet alleen iedere diocese, maar zelfs ieder gewest of iedere parochie huldigde eigen gewoonten.

[p. 263]

verstaen of ontholden hadde· doe segede sie hem wat wt der lexcen. Doe hij dat hoerde, waert die hillige vader alte blijde ende sprack¹⁾ wt enen⁺vurigen ‖ herten ende segede: ‘Suster, wildy soe merken²⁾ wat gy leset, soe suldy wal merken wat u noet is te doen· ende te laten Ende sult voert gaen van duchden tot duchden, hent dat gy comet totten staete der vollencomenheit.’

- Sie hadde grote mynne ende begeerte tot zalicheit der zielen ❘ haddet in hore macht geweest, sie solde geerne al die werlt hebben bekiert. Sie was ene van den hoer susteren³⁾, als daer yemant myt vremden luyden sprack. Ende als sij dan daer werlike lude voer die vinsteren⁴⁾ kreech, soe was si⁵⁾ soe sorchvoldich den wat guedes te leren ende in te prenten Als dat sij solden wanderen in den anxte godes ende in sijnre mynnen· ende die x gebade te holden ende dier gelijck Ende onse suete vrouwe⁺te eren ende die hilligen ‖ lief te hebben· ende hijr mede dede sie vaeke grote vrucht. Sie was oc soe vol barmherticheit tot allen armen menschen ende tot alle den genen die in lijden weren. Sie hadde soe grote mynne totten doechden ende tot allen gueden werken, soe dat sie lange begeerde te leven, om dat sie vele gueder werke ten love godes mochte doen. In aldus vuriger begeerten ende gueder andacht quam onse lieve here tot hoer ende visijteerde sie. Want int iaer ons heren m cccc ende lij soe⁺maeckte⁶⁾ onse lieve heer ten diepenveen ene grote hochtijt, soe dat hij vele van sinen bruyden toe huys haelde. Want hijr quam eenrehande sieckte· den enen wast in der sijt, den anderen in den rugge ende sommygen⁺inden hals Ende daer voeren ‖ wal hore xx mede hen tot horen hemelschen brudegom ❘ daer sie ene van was, ende sie haddet in den hals^a). Ende als sie an deser sieckten bevallen was⁷⁾, doe genck sie tot onsen pater Ludolphus^b) ende begeerde dat hij omme gods willen hoer bijcht wolde

1) sprck.

+ 137d

2) merken, letten op, opmerken.

3) ‘hoer suster’ (= hoorsuster), eene kloosterzuster, die de menschen hoort of te woord staat; meer bepaald zij die als derde bij gesprekken van eene zuster met een vreemde tegenwoordig is, toeluistert. Zie de aant. bij ‘hoersuster’, 38c, en verg. Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 160, op ‘luisterzuster’.

4) ‘vinster’ (= venster), spreekvenster; Lat. fenestra locutorii. Zie de aant. bij ‘spreckvinsteren’, 9d.

5) Bijgeschreven.

+ 138a

+ 1452

6) maecke.

+ 138b

a) Verg. 81b, en zie 145c-163c: Die suverliken droem .... van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde. - Voor de hier beschreven ziekte en voor het begrip ‘hochtijt’ (zie de vorige kolom) verwijs ik naar de ‘Inleiding’.

7) Zie blz. 156, aant. 1, en blz. 170, aant. 2.

b) Zie blz. 33, aant. c. - Waarschijnlijk is hij dezelfde als van wien gezegd wordt: frater Ludolphus van Wilsem presbiter, quondam rector hujus domus obiit a^o. 1468 in die animarum (in het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’).

[p. 264]

horen ende geven hoer onsen lieven heren¹⁾, als hij dede. Doe genck sie opt sieckhuys, ende in eenre corter tijt voer sie mit horen gemynden brudegom ter ewiger rusten Hem daer steedelike te beschouwen van ansichte tot ansichte Int iaer ons heren m cccc ende lij^a) op sante⁺kathrinen avent^b). Iohan ter poerten hadde noch een ander dochter in der echt, ende hiet Alijt; dese dochter was van xj yaren, doe sie den⁺man kreech^c). Hoer vader haddet noede ge- ‖ daen, om dat sie noch soe yonck was Mer hij²⁾ en liet niet of, eer hij sie kreech om hoerre olders willen. Het was een eerbaer rijck man, geheiten gerijt comhaer^d), gebaren van bomel³⁾. Hij plach die praestye⁴⁾ te verwaren^e)· ende als hij dat

1) ‘enen onsen lieven H. geven’, eig. aan iemand de hostie geven, dus hem de communie toedienen. - Verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 51, aant. 4.

a) Het sterfjaar 1352, opgegeven door Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228, is eene drukfout.

+ 1452

b) Sante kathrinen avent = de dag vóór St. Katharina (Katline ioncfrou), vallende op 25 November. Verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 250.

+ 138c

c) ‘Ten aanzien van den leeftijd dergenen, die tot de kerkelijke trouw mogten toegelaten worden, heerschte de kanonieke bepaling, dat de bruidegom minstens veertien, de bruid althans twaalf jaren oud moest zijn, een voorschrift dat door de burgerlijke wetgeving overgenomen werd’ (Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 5). - Hebben wij hier dus met eene uitzondering te doen, of moet i.p.v. ‘xj’ gelezen worden b.v. ‘xij’?

2) hij, nl. de bruidegom.

d) Wat in dit hs. opgeteekend staat over Gerrit Comhaer en zijnen zoon Goswin of Gozen, is hoofdbron geweest voor de belangrijke studie van den Hoogleeraar W. Moll: Gozewijn Comhaer, een Nederlander aan het hoofd der kerk van IJsland, uitgegeven eerst in de Verslagen en Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, afd. Letterkunde, 2de reeks, dl. VI [Amst. 1877], blz. 48-110, en daarna, maar herzien en op sommige plaatsen gewijzigd, in Moll en De Hoop Scheffer, Studiën en Bijdragen op 't gebied der historische theologie, dl. IV, Amst. 1880, blz. 145-206.

3) bomel, Zalt-Bommel.

4) praesty (= proostie), proostdij; Lat. praepositura. Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 194: proosdij of proostdij (Het ambt, maar ook de woning van den proost); proost (dat is de voorzitter van een kapittel). - Verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. I, blz. 315-317.

e) Tot toelichting van deze woorden maakt Prof. Moll de volgende opmerking: ... waarom ik veronderstel, dat hij ook ambtenaar bij het kapittel der Lebuïnus kerk zijner woonplaats zal geweest zijn, belast met eenig opzicht over de kapittelgoederen, die onder het beheer van den proost stonden’ (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 147 volg.). - Gerrit Comhaer moet dus toen te Deventer gewoond hebben. Hiermede stemt overeen een getuigenis in de Kronijk van Arend toe Bocop (Codex diplomaticus Neerlandicus, uitgeg. door het Hist. Genootschap, 2de serie, dl. V, Utr. 1860), blz. 395, waar in een brief van 15 Mei 1392 met name genoemd wordt zekere ‘Ghert Corshaer’ [d.i. blijkbaar Gerrit Comhaer], als een van de ‘burgers offte inghesetten der stadt Deuenter, des vors. Stichtes ende bisdoems van Uttert’.

[p. 265]

ene corte tijt gedaen hadde· soe waert hij des bysschops van utricht, genoemt frederijc van blanckenboerch¹⁾, rentemeyster^a). Dese gerijt comhaer was een alten gueden man ende een vrent alre gueder menschen· sunderlinge den susteren van diepen veen Want sijn wijf hadde hijr twie susteren^b), welck hij seer lief hadde. Ende ock hadde hij seer lief onsen eerweerdigen vader here iohan brinckerinck ende was hem seer trouwe ‖⁺ende by stendich²⁾#x0358; sunderlinge doe hij dat cloester ten diepenveen tymmerde. Ende als onse vader heer iohan begaen was omme gelt³⁾, soe plach hij gerijt comhaer toe te spreken. Ende sunderlinge op een tijt liende hij hem c nobelen⁴⁾ tot sijnre tymmerynge· ende hij dede⁵⁾ dat die nederste stoelen int choer gemaket worden· omdatter vele personen in mochten comen Ende dese stoelen becoestichde hij selven. Dese twie, als gerijt comhaer ende alijt sijn wijf, weren beyde seer eersame personen· ende leveden seer nader werlt· want sie weren toe male rijke in tijtliken guede.

- Ende als sie dus lange tijt in groter weelden ende genoechten hadden geweest ❘ soe gevyelt dat bisschap⁶⁾ vrederijc van utricht voer⁺staveren lach om dat te wynnen^c) Daer ‖ hij voel guedes om verteerde·

1) Eigenlijk: blanckenheym. - De vorm ‘blanckenbo(e)rch’ komt evenwel meer voor, o.a. in de Colacien v. Claus v. Euskerken, fol. 154v (Arch. v.h. Aartsbisdom Utrecht, dl. XXVIII, blz. 35): Vrederick van Blanckenborch.

a) Namelijk van Salland, waar Gerrit Comhaer rentmeester geweest is van 1394 tot 1397 (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 148). - In de Kronijk van Arent toe Bocop, blz. 382-394, kan men over Salland met de hiertoe behoorende steden, dorpen, kloosters, enz., ook over het rentmeesterschap aldaar, de noodige aanwijzingen vinden. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 64, aant. 2.

b) Swene (gest. in 1439) en Geertruid (gest. in 1452). Zie over de eerste 136a-137a, over de tweede 137a-143c (eigenlijk tot 138b).

+ 138d

2) Zie de aant. bij ‘bystandich’, 136b.

3) ‘begaen sijn om gelt’ (ook 117c), in geldverlegenheid zijn.

4) ‘nobel’, benaming van verschillende gouden muntstukken, oorspronkelijk in Engeland geslagen, doch ook hier te lande zeer algemeen; Kil. semiaureus, nummus quinquaginta stuferorum pretio aestimatus, vulgo nobilis. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: nobele (nabele), eine (urspr. engl.) Goldmünze. - Zie verder het Mnl. Wdb. op ‘nobel’.

5) ‘doen’, veroorzaken, bewerken.

6) De schrijfwijze ‘bisschap’ (Oostmnl. vorm) komt nog voor 22d en 23a.

+ 139a

c) Frederik van Blankenheim heeft in het begin zijner regeering (1393-1423) verschillende oorlogen gevoerd: eerst met Reinoud IV, burggraaf van Koevorden, vervolgens met de Groningers, en daarna met de Friezen van Stellingwerf en Schoterland, ‘waaraan in 1408 bij verdrag een einde werd gemaakt’ (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 156). - Zie vooral de monographie van Dr. L.C.M. Schmedding, S.J.: De Regeering van Frederik van Blankenheim, bisschop van Utrecht, Leid. 1899 (Acad. proefschrift), waar in het hoofdstuk Het herstel der landgrenzen (blz. 69-111) de eerste krijgsbedrijven van dezen prelaat uitvoerig zijn beschreven.

[p. 266]

ende daer hem gerijt comhaer vele van sijns selves guet toe verleyde¹⁾²⁾. Ende een tijt lanck daer na, als die reyse³⁾ geëyndet was· soe eyschede gerijt dat sijne weder. Doe genckt hem mytten bisschop, gelijck alst den vrenden godes pleget te gaen· want den onse lieve here mynnet, den castyt hij^a). Want die bisschop en wolde⁴⁾ hem niet weder geven· mer hij vervolgede hem ock· also dat hij heymelijc wt den lande toech ende vloe⁵⁾ in denemarken^b). Ende als hij daer ene corte tijt geweest hadde, soe gaf hem onse lieve here gracie, alsoe dat hem die conynck van denemaerck^c) seer lief kreech ende in weerdicheit hadde Ende maekede hem⁺sinen muntenaer⁶⁾, want hij constich⁷⁾ was in goltsmeden. Die of- ‖ ficie der munten dede hij rechtverdelijc, also dattet⁸⁾ hem daer geluckelijc mede genck· ende waert weder rijke ende zalich. Onse lieve here die provet die sine in den aven des lijdens^d)· mer hij en verlaet sie niet int eynde. Ende als hij daer een wijltijdes geweest hadde, soe quam hij weder toe deventer ende besach, hoet myt sijnre huys vrouwen ende myt sinen vrenden was. Ende als hij hijr ene corte tijt geweest hadde· soe toech hij weder omme· ende liet hem sijn huysvrouwe eerlike⁹⁾ ende staetelike¹⁰⁾ na brengen. Ende als sie daer quam mytten vrenden die sie daer brachten, so worden sie eerlike ontfangen· ende die conynck hadde sie beyde seer lief.

⁺- Gerijt comhaer hadde een wijf voer gehad; daer hadde hij ‖ alten

1) verleyde (verl. tijd van ‘verleggen’), verstrekte, uitgaf, betaalde. Kil.: verlegghen, q.d. veurlegghen, erogare, exponere, expendere pecunias, suppeditare, praerogare, repraesentare.

2) ‘De goudsmid deed dus wat middeleeuwsche goudsmeden niet zelden deden en thans de bankiers doen: hij bezorgde zijn patroon op meer of min gunstige voorwaarden gelden uit anderer of eigen beurs, natuurlijk op hoop van zekere winsten’ (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 157).

3) reyse, tocht, krijgstocht; bij uitbr. oorlog.

a) Hebr. XII: 6a. Verg. Apoc. III: 19.

4) Lees: woldet?

5) Zie over de vervoeging van het werkwoord ‘vlien’ (vluchten) Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Etymologie, § 206 en 207.

b) Zie over den tijd, waarop Gerrit Comhaer het vaderland heeft verlaten, de Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 158.

c) Erik van Pommeren of Erik XIII, die in 1412 Koningin Margaretha is opgevolgd als vorst over het vereenigd koninkrijk Zweden, Noorwegen en Denemarken,

+ 139b

6) muntenaer (= muntenare, hetz. als ‘munter’), hij die het recht heeft geld te slaan of te wisselen; vandaar zoowel muntmeester als bankier. Hier het woord te nemen in de eerste beteekenis. - Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: munter, Münzer, der das Recht hat zu münzen oder von der Obrigkeit dazu bestellt ist (Münzmeister); jeder Geldwechsler oder Geldhändler.

7) constich, bedreven, ervaren.

8) dat (einde reg.) det.

d) Zie 134c; verg. 58c.

9) eerlike, overeenkomstig haren stand.

10) staetelike, deftig.

+ 139c

[p. 267]

lieven sone by, die genoemt was goesen¹⁾ comhaer^a). Dese waert een devoet cathuser^2)b) in brabant^c) ❘ ende brachte in dat cloester wal lx hondert cronen³⁾. Dese goddienstige brueder goesen was lange tijt prioer in dat cloester^d) Ende een deel yaren voer sijnre doet waert hij bysschop in ijslandt^e)f). Doe hij noch prior was in sijn cloester, soe toech hij op

1) goesen (= gosen, gosin), Goswin, Gozen. Zie over de afleiding en de beteekenis van dezen naam het Mnl. Wdb. op ‘Gosin’, en Verdam, Uit de geschiedenis der Nederlandsche taal, 2de uitg., Dordr. 1902, blz. 129.

a) Zie over Goswin Comhaer, behalve Moll's studie: Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 148, aant. 3, en Coppens, Alg. overzicht der kerkgesch. v. Noord-Nederland, 2de uitg., blz. 274-275.

2) cathuser (verg. 144a: catuyser), Karthuizer. - Zie over de syncope van ‘r’ vóór ‘t’ in sommige woorden Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 200 (§ 129, g) en Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Etymologie, § 58, n^o. 6.

b) Voor het gunstig oordeel over de Karthuizers in de ME. (hier: een devoet cathuser; 144a: een hillich catuyser) verwijs ik naar de Colacien v. Claus v. Euskerken, fol. 115r (Arch. v.h. Aartsbisdom Utrecht, dl. XXVII, blz. 416) en naar Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 9; dl. II, blz. 334 volg.; dl. III, blz. 238.

c) In het klooster van de orde der Karthuizers te Zeelhem bij Diest. Dit klooster, aan St. Johannes Baptista gewijd, is in de eerste helft der 14de eeuw gesticht, in 1582 verbrand en later prachtig hersteld. Zie Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 152.

3) ‘crone’, benaming van allerlei gouden en zilveren (oorspronkelijk Fransche) munten, waarop eene koningskroon was afgebeeld. ‘Nog heden is de kroon als muntstuk in enkele landen in gebruik, b.v. in Denemarken’ (Mnl. Wdb. op ‘crone, 1ste art., n^o. 5’ - dl. III, kol. 2132 -), waar zij = 100 öre is en eene waarde heeft van ongeveer 65 cents ten onzent.

d) In de ‘Losse aanteekeningen’, gevoegd bij het ‘Afschrift Acquoy’, wordt medegedeeld, dat Goswin Comhaer tegenwoordig is geweest bij de insluiting op 1 (lees: 2) September 1414 van het Windesh. mannenklooster Bethlehem (‘Domus B Mariae in Bethlehem’) bij Leuven, in het bisdom Luik, volgens Petrus Impens, Chronicon Bethleemiticum, lib. III, art. 2 [in het ‘Compendium’ door J. Hoyberge (ms. n^o. 1278 der Bibl. royale te Brussel, p. 89)]: Authoritatem Capituli nostri generalis praesentabant Venerabiles Priores Viridisvallis, Rubeae vallis, et de Corssendoncq. Aderat et Venerabilis Pater Dominus Goeswinus Conchaer Prior Carthusiensium in Zeelem, postea factus Episcopus scolotensis [i.e. van Skalholt] in Jislandia prouincia Daciae. Qui omnes vt Commissarij inclusionis professionem fratrum erant suscepturi. - Zie over het genoemde klooster Bethlehem Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 56-59.

e) Gedurende ongeveer tien jaren, van 1435 tot 1445, is hij bisschop geweest van Skalholt, ‘in het zuid-westen van IJsland, niet ver van de altijd dreigende Hekla’, eene plaats, ‘door reizigers onzer eeuw beschreven als een armzalig gehucht van eenige bouwmanswoningen, die slechts op zekeren afstand een aangenaam voorkomen hebben. Niets herinnert er aan, dat hier voormaals de zoogenaamde hoofdstad des eilands bestond, vanwaar des konings landvoogden hunne verordeningen en de bisschoppen hunne synodale besluiten uitvaardigden’ (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 168).

f) Het ‘Afschrift Moll’ heeft hier de volgende aant. in margine: In het Archief der stad Zutphen werd mij getoond het Necrologium van het klooster Adamanshuis ter genoemder stede, in welk Hs. onder anderen ingebonden is in een zeer klein-formaat een stuk, zijnde een aflaat voor de zusteren van Adamanshuis, van ‘Goswinus, biscop der kercken van Schaloten in IJslander’ (sic!). - Verg. Arngrimus Jonas, Brevis commentarius de Islandia, Havniae, 1593, p. 63, en Rerum Islandicarum libri III, Hamb. 1610, p. 137. Zie Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 191 volg.

[p. 268]

een tijt tot sinen vader in denemarken. Ende als hij daer quam, soe sat sijn vader als of hij wat schrijven wolde· doe vragede hij hem, wat hij schreve. Hij antwoerde· ‘ic schrijve of teykene¹⁾ die hondert nobelen die ic ten diepenveen gelient hebbe.’^a) Doe segede hij ❘ ‘neen vader,⁺schrijvet niet “gelient”, mer “gegeven”’. Die vader segede: ‘ick ‖ hebt hem gelient ❘’ hij segede: ‘neen vader, niet “gelient”, mer “gegeven”’. Noch segede hij derdewerf: ‘ic hebbet hem gelient ❘’ die sone antwaerde· ‘neen vader, schrijft “gegeven”’. Aldus verwan hij sinen vader, dat hij schrief· ‘ic hebbe ten diepenveen gegeven c nobelen.’

- Over²⁾ een deel iaren hijr na soe quam gerijt hijr weder int sticht om sine vrende te visitieren ende om sijn tijtlike guet, dat hij by bomel hadde liggen. Soe gevyelt dat hij by onsen vader heer iohan brinckerinck quam; doe spreken sie vrentelike te samen - want sie malcanderen seer lief hadden - Also dat hij onsen vader noch c nobelen liende.

- Hijr en baven soe plach hij alle yaer sine geestelike vrende te besorgen myt sunderlingen gaven· Mer baven al diepenveen. Want hij ‖⁺plach hijr alle yaer te senden³⁾ vij tonne vissches, soe dat diepenveen niet besorget en drufte⁴⁾ wesen voer visch· also lange als gerijt levede. Hij hadde soe groet betrouwen in der suster gebet; want als hij in last⁵⁾ was of in perijkel der zee Alst dan quam ter mydder nacht ende hij dan ergent gheluyt der clocken hoerde Soe verhief hij sijn stemme myt groter vroelicheit ende troeste sijn gesellen, seggende: ‘Weest wal gemoet; nu bidden die hillige susteren van diepenveen soe trouwelijc voer my·’

- Als gerijt comhaer ende Alijt sijn huysvrou een deel yaren in denemarken gewont hadden, soe dede onse lieve heer sinen willen myt gerijt

1) ‘teykenen’ (= tekenen), opschrijven, noteeren. Verg. blz. 190, aant. b, al. 3.

a) Zie 138d.

+ 139d

2) Over (van een tijdpunt gezegd dat nog komen moet), Na. Zie Mnl. Wdb. op ‘over, 1ste art., I, n^o. 6, b’ (dl. V, kol 2068-'69).

+ 140a

3) sende.

4) drufte (met metathesis voor ‘durfte’, naast ‘dorfte’, verl. tijd van ‘dorven’), behoefde. Zie over de vervoeging van het werkwoord ‘dorven’ Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 289-300, passim; Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Etymologie, § 232-244, passim.

5) last, nood, gevaar. Verg. onze tegenw. uitdr. Holland in last, d.i. Holland in nood. - Zie verder het Mnl. Wdb. op ‘last, n^o. 4’.

[p. 269]

comhaer ❘ ende haelde hem wtter tijt^a) Om hem te lonen der groter⁺guedertierenheit die hij den cloes- ‖ teren ende den geesteliken luyden bewesen hadde om sijnen willen.

- Doe gerijt comhaer gestorven was, doe liet bysschop frederijc synen sone here goesen comhaer lx heren pont¹⁾ volgen van sijns vader guet Ende dat gaf here goesen diepenveen wal vij yaer over²⁾ te gebruken. Hijr en baven so gaf hij ons enen schonen kelic³⁾ ende noch ander cleynoet⁴⁾ ❘ so dat hij diepenveen seer trouwe was in al dat hij vermochte. Hij was een devoet bysschop in ijslant; ende waer dat hij reysede wijde ende sijde· hij droech altoes sine celle⁵⁾ myt hem in sijnre herten⁶⁾ Dat seer groet was van sulken man, die in also groten staete was. Het was een cloeck wijs verstandel man ❘ ende sochte Ihesum cristum in al⁺sinen bedrij- ‖ ve, in wes anxte ende mynnen dat hij levede^b). Ende hij eynde sijn leven in overvloedigen gueden werken Int iaer ons heren m cccc ende xlvij op sante margrieten avent^c)d).⁺

- Als iohan ter poerten vernamen hadde dat gerijt comhaer wtter tijt gevaren was· soe liet hij sijn dochter alijt van daer⁷⁾ halen, die doe weduwe was Ende en mochte niet lijden dat sie was in dat vreemde lant wt horen vrenden. Soe sende hij lutgert sijn huysvrou^e) daer heen myt sommygen eersamen personen· om hore beyder dochter te halen ❘ wattan datmen⁸⁾ sie daer geerne beholden hadde Want sie was een guedertieren

a) Gerrit Comhaer is waarschijnlijk in 1417 of 1418 gestorven. Zie Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 160.

+ 140b

1) ‘herenpont’, verklaard in het Mnl. Wdb.: eene door den heer geslagen munt, een pond vlaamsch (?).

2) over (als uitdr. van uitbreiding in den tijd), door, achtereen, lang. Zie Mnl. Wdb. op ‘over, 1ste art., II, n^o. 3’ (dl. V, kol. 2090).

3) kelic (= kelc), miskelk.

4) cleynoet (= cleinoot), als collectief gebruikt in de bet. voorwerpen van waardè (van goud, zilver, enz.), kostbaarheden.

5) celle, (bid-)cel.

6) hij droech - herten, d.i. hij keerde altijd tot zichzelven in, was voortdurend in het gebed verzonken.

+ 140c

b) Zie Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 167-179, waar eene uitvoerige beschrijving voorkomt van de werkzaamheid en de beteekenis van Goswin Comhaer als bisschop van Skalholt.

c) Sante margrieten avent = de dag vóór St. Margarita, St. Margriet (20 Juli).

d) Goswin Comhaer is gestorven ‘in een Karthuizerklooster’ (Coppens, Alg. overzicht der kerkgesch. v. Noord-Nederland, 2de uitg., blz. 275), ‘“suos inter Carthusianos” .., waaruit wij opmaken, dat hij zich in zijn convent te Zeelhem bevond, of in het klooster zijner orde te Aarhuis in Denemarken, toen de laatste ure voor hem sloeg’ (Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 185).

+ 1447

7) van daer, nl. uit Denemarken. Zie 140a.

e) Zie 136b.

8) wattan dat, ofschoon. Andere voorbeelden van bijwoorden of bijwoordelijke uitdrukkingen, die, met ‘dat’ verbonden, tot voegwoorden worden, vindt men in het Mnl. Wdb. op ‘dat, 2de art., n^o. 3’ (dl. II, kol. 85 volg.).

[p. 270]

vrouwe ende seer voldadich¹⁾ ende rijke, want sie hadde wal ridder guet⁺ende en hadde giene kinder. Sie ‖ toech dan mytter moder ende waert eerlike²⁾ toe deventer gebracht in hoers vader huys Daer sie voert bleef mytter wone³⁾ myt hoeren vader ende moder ❘ welck dat beyde leveden als geestelike menschen. Mer alijt hoer dochter was vol werldes ende levede na hore genoechten, dat hoer olders wal anders genamen⁴⁾ hadden⁵⁾ Want dat sie soe lange yaren gepleget⁶⁾ hadde, daer en was sie also haestelic niet of te brengen. Nochtans al wast dat sie aldus werlick ende wtwendich⁷⁾ was· sie hadde nochtans geestelike ende guede luyde in groter weerdicheit. Int iaer ons heren m cccc ende xix, doe onse vader here⁺iohan brinckerinck in sijnre lester sieckten lach ende seer cranck was, soe waert hij denckende op die c nobelen die hem gerijt comhaer lestwerf ‖⁺gelient hadde^a)· hijr was hij seer mede begaen ende hadde daer vele becummernisse van in sinen herten, ende men en conde nauwe wal verstaen wat hij meende. Doe stont iohan ter poerten niet veer van hem; soe genck hij wat naerre ende verstont daer wat van ❘ ende genck haestelijc ende haelde sijn dochter alijt daer by. Ende als sie daer by quam, soe verstont sie daer ock wat van ende merckede dat hij becummernisse van dat gelt hadde. Doe segede sie wt enen vollen herten· ‘here, weest te vreden ende onbecummert; ic schelde u die c nobelen quijt, die u gerijt comhaer gelient heeft.’ Doe dit geschiet was, doe ruste hij te hant suetelijc in onsen lieven heren^b).

- Onse lieve here en laet niet ongeloent⁸⁾ soe wat om sijnre mynne⁺willen gedaen wort Als hijr wt te ‖ merken is. Want allentelken⁹⁾ soe

1) ‘sie was seer voldadich’, zij bewees (anderen) gaarne een dienst, deed hun gaarne genoegen. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: vuldêdich, Genuge leistend, genügend, en vuldât, f. Genugthuung, satisfactio. - Het woord ‘voldadich’ komt in ons hs. nog eenmaal (146c) voor.

+ 140d

2) Zie blz. 41, aant, 10; ook blz. 266, aant. 9.

3) Hier (evenals 141c): mytter wone; elders (b.v. 24d): mytter wonne.

4) genamen (=genomen), gewenscht, gewild? Verg. Mnd. Wdb. op ‘nemen, n^o. 14’.

5) Misschien zijn na ‘hadden’ (einde reg.) één of meer regels uitgevallen: het volg. redengevende ‘Want’ past niet in het verband.

6) ‘plegen’ (trans., met den 4den naamv. der zaak), doen, in practijk brengen. Verg. de Werken van Jan van Ruusbroec, dl. IV, blz. 149: op dat si hare quaetheit bedecken ende te bat pleghen moghen; ook blz. 260: Want nu vele menschen pleghen werke der doechde sonder doecht.

7) Verg. blz. 174, aant. 4.

+ 1419

+ 141a

a) Zie 139d.

b) Johan Brinckerinck is, gelijk reeds meer dan eens door mij werd medegedeeld, gestorven 26 Maart 1419.

8) ongeloent (= ongeloont), onbeloond, zonder loon.

+ 141b

9) allentelken (deze woordvorm komt in dit hs. alleen hier voor), langzamerhand. Zie Mnl. Wdb. op ‘allentelen’.

[p. 271]

bereyde hij alijt comhaer enen wech, daer hij sij mede tot hem mochte doen comen Als hij sijn wtvercarnen pleget, die hij tot sijnre gloriën vercaren heeft. Want onse lieve here haelde iohan ter poerten horen vader wtter tijt^a), den sie seer lief hadde Dat een alten gueden man was, den alle guede menschen lief hadden· beyde geestelijc ende werlick Ende was bekiert van meister gerijt die groete^b)· ende hadde diepenveen ende ander geestelike luyde seer trouwe geweest myt raede ende myt dade^c).

- Als dese twie weduwen aldus berovet weren, soe bleven sie soe te samen sitten ende leveden eerlijc¹⁾ aldus iiij yaer lanck. Die moder was⁺te male een alten goddienstigen vrouwe Mer ‖ hoer dochter alijt henc der werlt een groet deel an Mer nochtans niet soe seer, als of sie alsulken moder niet gehad en hadde. Noch soe bereyde onse lieve here Alijt den wech wat naerre tot hem te comen.

- Int iaer ons heren m cccc ende xxvij^d) soe waert deventer in terdict²⁾⁺gelecht van bisschop³⁾ van culenborch ende⁴⁾ rodolphus van diefelt^5)e),

a) Uit het vervolg blijkt, dat Johan ter Poorten in 1423 is gestorven. Verg. Stud. en Bijdr., t.a.p., blz. 161.

b) Zie 136b.

c) Ms. 8849-'59, fol. 28v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 326) noemt Johan ter Poorten een ‘defensor’ der devoten, ‘qui eciam sua probitate et industria plerosque alios viros ac mulieres ad fauorem et dilectionem deuotorum facillime inducebat’.

1) eerlijc (= eerlike), op eene brave, edele wijze; dus als rechtschapen menschen.

+ 141c

d) Verg. 64d (blz. 125): Alst wal scheen int iaer ons heren m cccc ende xxv, doe al dat sticht van utricht was in terdick. Zie ook Dumbar, Analecta, tom. I, p. 72 (hierbij in aanmerking te nemen Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. i, blz. 186, aant. 3) en p. 77. - Doch in hs. G, bl. 31, wordt weder een ander jaartal opgegeven: Hier omme in den iaer ons heren m cccc ende xxvj Verhengedet onse lieue here dat hier ene groete tribulacie op stont in den stichte van wtricht Als dat op wtricht op amersfoert ende voert opt overstichte van wtricht intterdict gelecht waert.

2) ‘in terdict’ (= interdict, ‘in terdick’, 64d - blz. 125 -) is eene bijwoordelijke uitdr., beteekenende onder interdict. Voor het begrip ‘interdict’ verwijs ik naar Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 141, op ‘interdictie’, en blz. 101, op ‘ban’ (De ban, banvloek of excommunicatie, onderverdeeld in: de Kleine en de Groote ban, naargelang iemand de nadering tot de H.H. Sacramenten, of alle gemeenschap met de Kerk werd ontzegd. Werd de Groote Ban over eene heele landstreek uitgesproken, dan heette dit interdict). - Over de invoering en den aard der kerkstraffen ‘ban’ (excommunicatio) en ‘interdict’ (interdictum) raadplege men Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 169-178 en blz. 178-184.

+ 1427

3) Vermoedelijk is hier uitgevallen de voornaam ‘sweeder’ (27b) of ‘swieder’ (24b).

4) Lees: Om? Zie 64b (blz. 125).

5) diefelt, d.i. Diepholt.

e) ‘De prelaten, die onze voorvaderen met hunne interdicten kwelden, waren behalve de pausen, de aartsbisschoppen van Keulen, onze bisschoppen en hunne aartsdiakenen of proosten, vooral de dekens en niet zelden de kapittelen, inzonderheid die van Utrecht’ (Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 181).

[p. 272]

die namaels bisschop van utricht waert^a). Doe quam lutgert ter poerten ten diepenveen mytter wone myt hoere dochter alijt omme den ban te vlien^b). Ende als sie hijr twie yaer te samen gewont hadden, soe waert die guede vrouwe ter poerten te maele sieck. Doe begeerde sie⁺daer bynne te wesen ende int slot te sterven. Ende om dat ‖ sie niet te vreden en conde wesen, eer sie daer bynnen was, soe vercreech siet¹⁾.

- Sie quam hijr bynnen na onser vrouwen lichtmysse^c)· ende doe het genaeckte der gecker tijt^d), als den vastelavent²⁾ Soe was die guede moder soe seer besorget voer hoer dochter Alijt, die noch buten den slate

a) Zweder van Kuilenburg (gest. 22 September 1433) heeft den bisschopszetel ingenomen tot 1432. ‘Acht jaren was hij de wettige Bisschop geweest; maar slechts weinig maanden had hij zijn bestuur kunnen uitoefenen’ (Coppens, Alg. overzicht der kerkgesch. v. Noord-Nederland, 2de uitg., blz. 341). Zijn opvolger Rudolf van Diepholt (benoemd 10 December 1432) is gestorven 24 Maart 1455, na eene wettige regeering van drie en twintig jaren (zie Coppens, a.w., 2de uitg., blz. 340 en 347). - Verg. boven, blz. 126, aant. a.

b) Verg. de Geschiedenis der Christelijke kerk in Nederland, in tafereelen, dl. I, blz. 366 volg. (in J.M. Assink Calkoen, Scheuring in het bisdom van Utrecht). Deze schrijver heeft voor zijn opstel gebruik gemaakt van hs. G, bl. 31-44: Hoe (dat) die zusteren verdreuen worden, een verhaal, waarschijnlijk nauw verwant met het Latijnsche De expulsione sororum ex dauentria in ms. 8849-'59, fol. 179v-183r.
Het interdict, dat te Deventer in de eerste plaats de Broeders en Zusters van het Gemeene Leven getroffen en hen gedwongen heeft de stad te verlaten, zal ongetwijfeld ook anderen bewogen hebben zich naar elders te begeven: met name Lutg. ter Poorten heeft met hare dochter Aleid een onderkomen gezocht in het klooster te Diepenveen, waar zij gedurende twee jaren ‘te samen’ gewoond hebben, ‘buten den slate’ (141d), d.i. zooals het genoemd werd, ‘extra clausuram’.
In 1432 is het interdict opgeheven. Zie hs. G, bl. 42; Busch, Chron. Wind., p. 144 (ed. Grube, p. 334 seq.); Dumbar, Analecta, tom. I, p. 77; H.J. Royaards, Geschiedenis van het Christendom en van de Christelijke kerk in Nederland, gedurende de Middeleeuwen, dl. II, Utr. 1853, blz. 83.

+ 141d

1) vercreecht siet. Verg. nement siet, 6b; verboedent siet, 92c.

c) 2 Februari. Zie Grotefend, Zeitrechnung, Bd. I, S. 64; Reinsb.-Düringsfeld, Calendrier Belge, I, 88; verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 241.

d) Niet ten onrechte werd door devote Christenen onder onze voorgeslachten de vastenavond ‘die gecke tijt’ genoemd. Zie Moll., Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 217 volg.

2) vastelavent (= vastelavont, naast ‘vastenavont’), vastenavond. Voor de wisseling van ‘l’ en ‘n’ verg. ‘Asschel(en)woensdach’ naast ‘Asschen(en)woensdach’, Mnl. ‘werkeldach’ naast Ndl. ‘werkendag’, enz. Het woord ‘vastelavont’ is dialectisch nog in gebruik. - Zie ook Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 200, aant. 6.
Zie Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 214, op ‘vastenavond’, waar het woord in drie beteekenissen opgegeven wordt; verg. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘vastelavent’ en op ‘vastelavendes-avent’.

[p. 273]

was Om dat sie anxt hadde dat sij toe deventer solde gaen ende vermaken hoer mytten vrenden.

- Sie¹⁾ was een lanck heerlic persoen· ende ene staetelike vrouwe na der werlt. Ende sij en was doe noch niet seer ynwerts gekiert²⁾, soe dat die moder seer sorchvoldich voer hoer was Want hoer vrende hadden³⁾ hoer seer lief; want waer sie was, daer was een huys vol vrouden^a). Hoer⁺guede moder en conde niet rusten ende en liet niet of, ‖ eer dat sie sij int slot hadde by hoer. Ende sie vervulde die begeerte hore moder, al wast hore naturen seer contrary⁴⁾· alst geen wonder en was Want sie hore naturen overvloedelike genoech plach te wesen⁵⁾ in al hore begeerten· ende dat wal becande⁶⁾ in den slate niet te vinden. Aldus quam alijt by hoer moder, daer hoer die guede moder alte seer van verblijde· ende dat wal myt rechte, want sie enen groten roef⁷⁾ gevangen hadde^b). Doe bleef die guede moder voert in vreden. Sie was een alten devoeten ende goddienstigen vrouwe· ende hadde alten edelen herte alle dinck int guede te nemen⁸⁾ ende ten besten te trecken⁹⁾. Ende seer genoechsem ende dancber was sie in allen dingen, die sie behoefde Ende lijdsam ende⁺ sachtmodich in hore sieckten. Ende myt ‖ veel gueder werken is sie gevaren

1) Sie, d.i. de dochter Aleid.

2) ‘hem ynwerts kieren’ (= hem inwaerts keren) is een term der devoten, beteekenende zich met zijn gemoed bezig houden, een schouwend leven leiden; de uitdr. komt overeen met ‘hem inwaerts geven’ (zie Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 289 en 290). - Verg., wat het tegenovergestelde aangaat, 1c: soe began sie hoer wtwerts tè kieren (zich tot het wereldsche te wenden, zich daaraan over te geven).

3) hadde.

a) Verg. Pred. VII: 4, waar sprake is van ‘het huis der vreugde’, en Jes. XXXII: 13, waar voorkomt ‘op alle vreugdehuizen’ (Vulg. super omnes domos gaudii).

+ 142a

4) ‘der naturen contrarie sijn’ is een term der devoten, herhaaldelijk in dit hs. voorkomende. Zie b.v. 34d, en verg. 6a.

5) ‘genoech sijn’ (term dev., hier met den 3den naamv. der zaak), voldoen; Lat. satisfacere. De meer gewone uitdr. is ‘genoech doen’. - Verg. blz. 29, aant. 3.

6) ‘bekennen’, weten.

7) roef (= roof), buit.

b) Verg. de Colacien v. Claus v. Euskerken, fol. 150v-151r (Arch. v.h. Aartsbisdom Utrecht, dl. XXVIII, blz. 31): doe hij [nl. Joh. Brinckerinck] Diepenveen tymmerde, doe seechde hij, dat hij onsen lieven Heren een roefhuys tymmerde. - Deze plaats wordt opgehelderd door ms. 8849-'59, fol. 32r (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 333): Arcem predatoriam construo Deo, ut exinde a faucibus demonum animas eruere valeam. Zie ook Lindeborn, Hist. episcopatus Daventr., p. 164.

8) ‘iet int guede (= goede) nemen’, iets goed opnemen; ook genoegen met iets nemen, zich in iets schikken. Zie Mnl. Wdb. op ‘nemen, n^o. 14’ (dl. IV, kol. 2324 volg.) en op ‘goet, 3de art., n^o. 2’ (dl. II, kol. 2043).

9) ‘iet ten besten trecken’ (hetz. als ‘iet int beste slaen’, het tegenovergestelde van ‘iet in arge keren, trecken’), iets in een goeden zin opvatten of uitleggen.

+ 142b

[p. 274]

tot horen gemynden schepper hem te laven in ewicheit. Sie starf int yaer ons heren m cccc ende xxx^a) op sante gertruyden dach inder vasten^b).⁺

- Alijt hoer gemynde dochter bleef volherdich in horen gueden opset na hore moder doet Ende genck voert in allen duchden· also dat sie myt groter vuricheit begeerde die hillige oerde sante Augustijny¹⁾ ons vaders· ende vercreech sie myt groter bede²⁾. Sie waert gecleedet conversynne int iaer ons heren m cccc ende xxxij op onser vrouwen baetschap^c) in⁺der vasten Ende sie hielt hoer oerde seer trouwelijc ende was horen oversten onderworpen in alre oetmodiger onderdanicheit ende gehoersamheit.⁺Sie was seer schemel ende mynlick onder ‖ horen mede susteren. Men mach wal van hoer seggen ❘ dat onse lieve here van ene leuwynne gemaket hadde een sachtmodich lammeken Dattet myt groten wonder was an te sien van den genen die sie voermaels gekant hadden· dat sie tot sulken staet ende leven was gecomen. Dit was die verwandelinge der rechter hant godes^d)· sonder wes gracie dit onmogelijc hadde geweest. Sie was seer cleyn ende oetmodich in hoer selven: soe wat sij dede· dat dede sie myt oerlof³⁾, hoe cleyne dattet ock was.

- Seer vlijtich was sie op hoer werck⁴⁾· ende en liet hoer niet duncken dat sie hijr groet guet gebracht hadde Mer sie gelijckte hoer⁵⁾ in allen dingen horen mede susteren in alre nederheit. Die susteren segeden ‖⁺hoer ondertijden dat sie solde gaen ende vertreden hoer⁶⁾ wat: dat moste⁷⁾ sie wal doen. Dit deden die susteren van barmherticheit, want sie soe vele nader naturen plach te hebben. Soe antwoerde sie: ‘ic moet myn broet wynnen·’ soe segeden sie weder ❘ ‘gy hebt hijr genoech gebracht.’ Sie segede schemelike weder: ‘dat heb ic al om gods willen over gegeven· ende byn arm mytten anderen susteren.’ Dit overgeven was alsoe voer gode· ende hoert toe allen geesteliken menschen die onder gehoersamheit staen.

- Sie was seer ingekiert tot onsen lieven heren· als sie inden choer was onder den getijden ende onder mysse, soe was sie soe devoet ende ynnich

a) In het ‘Necrol. hs. n^o. 23 Dev.’ wordt Lutg. ter Poorten (‘a^o. 1430 obiit’) opgegeven onder degenen, die‘sin ungecledet gestorven int beslot’.

b) 17 Maart. Zie Grotefend, Zeitrechnung, Bd. I, S. 74, op ‘Gertrudentag’, folg., en verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 252.

+ 1430

1) Met rooden inkt onderstreept

2) ‘met groter bede(n)’, op dringend verzoek.

c) 25 Maart.

+ 1432

+ 142c

d) Deze uitdr. is ontleend aan Ps. LXXVI: 11, waar de Vulg. heeft: haec mutatio dexterae Excelsi. - Verg. blz. 69, aant. 12.

3) myt oerlof; vul aan: hore oversten.

4) Gedacht moet worden aan de practische kloosterwerkzaamheden, door haar als conversin te verrichten.

5) ‘hem geliken’ (hetz. als het intrans. geliken), gelijken op, overeenkomen met.

+ 142d

6) ‘hem vertreden’, zich vertreden (gelijk ook wij nog zeggen), wandelen.

7) moeten, mogen, de vrijheid hebben.

[p. 275]

tot onsen lieven heren Ende hadde hoer soe sijde¹⁾ neder geslagen²⁾· dat die⁺susteren diet segen, hem ‖ daer te bet van voelden. Ende sie hadde grote mynne ende begeerte wat guedes te lesen ende dat woert gades te horen.

- Doe sij den loep hoers levens tot enen zaligen eynde gebracht hadde· soe creech sie een sieckte, dattet scheen als oft vorst³⁾ geweest hadde. Daer was sie ommetrynt vj weke⁴⁾ sieck an ❘ ende was soe lijdsam ende soe vol guedes Ende kierde hoer soe suetelijc tot onsen lieven heren, myt ynnigen gebede begerende dat hij hem over hoer wolde ontfarmen ende vergeven hoer al hoer sunden. Dit en dede sie niet alleen wakende· mer ock als sie een weynich van hoer selven quam.

- Op een tijt droemde hoer wat, dat hoer niet genoechlic en was· dat was hoer alte swaer, ende clagedet eenre suster, geheyten salomee van⁺den wiel^a) Welck dat by hoer was ende ver- ‖ waerde sie, ende was ene van onsen oeldesten susteren. Dese suster segede tot hoer: sie wolde hoer leren, hoe dat sie suverlike drome solde crijgen· daer sie seer begeerich toe was. Doe segede sij hoer· als sie slapen wolde, soe solde sie hoer hovet leggen op die boerst ons lieven heren⁵⁾ Ende suyken⁶⁾ sine grondelose mynne ende barmherticheit: daer wt soe solde sie suete drome crijgen. Sie dede als hoer geleert was, ende creech doe te hant enen alten suverliken droem⁷⁾. Doe sie ontwakende⁸⁾ was geworden, segede sie tot suster salomee: ‘Och, ic hebbe alten suverliken droem gehad.’ Doe segede die suster: ‘wat is dat?’ ❘ sij segede: ‘hijr sal alten schonen ende langen bruloft wesen,’⁺alst ock geschiede na hore doet, als men noch wal hoeren ‖ sal^b).

- Sie bleef wal te vreden, in hore vuricheit overhalende⁹⁾ dat leven ende lijden ons lieven heren· als sie gewonne was in horen leven. Als sie gevoelde die zalige ure alte hant by¹⁰⁾ te wesen, doe segede sie· ‘nu comtet.’ Doe riep sie myt luyder stemme ende segede· ‘vader, in dinen handen bevele ic mynen geest.’^c) Ende dat riep sie myt soe starcker stemme, dattet

1) sijde (= side), laag bij den grond. Verg. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘sît, side’.

2) Zie de aant. bij ‘neder geslagen’, 100a.

+ 143a

3) Zie de aant. bij ‘voerst’, 126a.

4) Zie 121c: Ommetrint vijf weke (enkelv.). Verg. de aant. aldaar.

+ 143b

a) Zie over haar 163c-172b.

5) ‘dat hovet leggen op die borst ons lieven Heren’ is een term der devoten. Zie blz. 169, aant. b.

6) suyken (= suken, sugen), zuigen.

7) Verg. Mnl. Wdb. op ‘alte, n^o. 2’ (dl. I, kol. 377 volg.).

8) ontwakende, wakker. Zie Mnl. Wdb. op ‘onwake’; ook op ‘ontwaken, 1ste art.’ (dl. V, kol. 1394, aanm.).

+ 143c

b) Zie 145c-163c: Die suverliken droem .... van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde.

9) ‘overhalen’, ophalen, in bijzonderheden overpeinzen of mededeelen.

10) by, nabij.

c) Luc.. XXIII: 46, in het midden.

[p. 276]

ons seer verwonderde· dat een stervende mensche alsulke cracht hadde. Ende in alte¹⁾ corter tijt gaf sie gode horen zaligen geest hem te gebruken in ewicheit Int iaer ons heren m cccc ende lij op sante valentijns dach^a).⁺

SUster mechtelt van apeldoern, die ix van den xij, was ene oetmodige⁺ende god- ‖ dienstige choer suster. Sie was wt gelre lant van gueder ridderschap; hoer wanderinge was seer oetmodich ende schemel Ende myt groter begeerten omme helsede sie dat zalige cruce der penytenciën· want sie was seer vlijtich in oetmodigen werken Ende sij was alte geerne by den oetmoedicsten susteren, die wat ongeachtet²⁾ schenen te wesen.

- Dese guede suster hadde ene natuer, daer hoer vaeke al bange mede waert Mer onse lieve here die halp hoer ❘ soe dat hoer doechden gengen baven dat gebreck der naturen. In den dienste godes daer was sie alsoe vurich in, dat sij daer selden was sonder overvlodigen tranen. Sie mynde swijgen ende sterven der naturen ende alle doechden.

⁺- Sie hadde enen neven, dat ‖ hoers oems sone was, ende hiete hermen van apeldoern. Dese wonde te deventer ende was een alten abelen iongelynck ende seer werlick ende rijke. Dese plach ondertijden tot hoer te comen, ende dan plach sie hem vele guedes te seggen ende te leren. Ende hoe dat sie hem meer guedes segede, hoe dat hij dicker weder quam ❘ ende hij begonste allentelen een vonxken te crijgen Ende ten lesten waert hij soe vurich, dat hijt al over gaf ende toech toe monichuysen^b) ende waert een hillich catuyser³⁾. Ende hij genck seer vurichlike voert, soe dat al dat cloester van hem verbetert was⁴⁾, ende was seer gemynt van alle den brueders. Ende als hij daer een deel yaren enen⁺zaligen ende vurigen loep gehad hadde, soe waert hij sieck, also ‖ dattet zalige eynde quam. Ende doe hij also lach dat die brueders anders niet en wisten dan dat hij doet was Ende sie alle druckich⁵⁾ weren om sijn of scheyden· - want sie hem seer lief hadden ende hadden hem seer noede over gegeven - Doe quam hij weder tot hem selven⁶⁾ ende segede⁷⁾: ‘och brueders, wat doet gy? - god moetet⁸⁾ u vergeven! - Ick was

1) De tekst heeft ‘alter’ (blijkbaar eene verschrijving ten gevolge van den uitgang van ‘corter’, dat volgt).

a) 14 Februari.

+ 1452

+ 143d

2) ongeachtet, eig. onaanzienlijk, niet in tel zijnde (verg. 26d); hier, in eene sterkere opvatting, versmaad, veracht, verworpen.

+ 144a

b) Zie de aant. bij ‘monichuysen’, 108a.

3) Zie de aant. bij ‘devoet cathuser’, 139c.

4) van hem verbetert was, beter door hem werd.

+ 144b

5) druckich, bedrukt, bedroefd, droevig.

6) Doe - selven, toen kwam hij weder tot bewustzijn, toen keerde bij hem het bewustzijn terug.

7) sege. - Dezelfde fout komt nog voor 166a.

8) ‘moeten’, mogen (als wenschende wijs, als optatief). Zie Mnl. Wdb. op ‘moeten, 1ste art., n^o. 3’.

[p. 277]

al in die doer des ewigen levens: daer hebdy my weder wt geropen. Mer doch, comet nu alle gader by my ❘ ic wil u een sermoen in latijne doen Op dat gy sekerlike geloven moegen dattet waer is dat ic u seggen sal· ende alst sermoen wt is, soe sal ic weder varen int ewige leven.’ Ende hij dede hem alten schonen sermoen in latijn, des gelijcks sij ny ghehoert⁺en hadden· noch- ‖ tans en conde hij geen latijn, want hij was een convers^a). Ende als dat sermoen wt was, doe voer sine ziele int ewige leven· soe als hij hem gesecht hadde. Dese brueder heeft gehat een geheel afkier van allen quaden· ende een geheel toe kier tot allen doechden Het hadde anders onmogelijc geweest dat hij also haestelijc tot alsulker vollencomenheit solde gecomen heben. Och, dat gehele toekier tot gode dat brenckt also voel guedes in ende het maket een suete genoechlijc leven.

- Suster mechtelt was alte blijde van sijnre bekierynge, om dat van een wolf een lam geworden was Ende dat horen cleynen arbeyt soe wal bestaedet was¹⁾. Want soe als sie selven pijnde te wanderen na den⁺liefsten wil- ‖ len godes na horen vermogen· soe verblijde sie hoer soe voel te meer in allen dingen, daer god in gelavet mochte warden. Ende doe onse lieve here sijnen willen wolde doen myt sijnre gemynder bruyt ❘ doe creech sie ene abstony²⁾ in hore boerst, daer sie ix dage an lach Ende is also gevaren tot horen gemynden brudegom^b), den sie mynde baven alle dinck.

SUster gertruyt van der lyst, die x de van den xij, ene goddienstige choer suster. Sie was van zwolle· ende here remmelt van der lyst^c), die decken³⁾ van deventer, was hoer brueder. Suster gertruyt was te male

+ 144c

a) Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 113; verg. blz. 112.

1) ‘bestaden’, besteden, gebruiken, gebruik maken van; eig. plaatsen. Ende - was, en dat haar onbeteekenende arbeid (zie 114a) zoo goed geplaatst was, in zulk eene goede aarde was gevallen. - Verg. Mnl. Wdb. op ‘bestaden, n^o. 9’ (dl. I, kol. 1095).

+ 144d

2) abstony (verbastering van ἀπόστημα; Lat. apostema, suppuratio), gezwel, absces. Andere vormen in het Mnl. zijn: aposteme, apostome, apostume, aposteume, apsteume, apostumese, abstoen (De Vooys, Middeln. Marialegenden, dl. I, blz. 224), postema. - Zie b.v. het tijdschrift Janus. Archives internationales pour l'Histoire de la Médecine et la Géographie Médicale, VII (in P. Dorveaux, Note sur la médecine en Flandre au XIVe siècle, p. 197-198): Morisses de surgien ❘ Onderwint hem te ghenesene ❘ Wonden ende apostumen ❘ Ende sweeren met sine salven ❘ Ende met sine plaestren.

b) Zij is gestorven in 1422 (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176).

c) Verg. 162d, waar hij heet ‘rembert van der list’. - Volgens Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 338, is hij deken te Deventer geweest van 1398 tot 1415; volgens Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. I, blz. 123, van 1398 tot 1417.

3) decken (= deken), deken, hoofd van het kapittel. - ‘Nu treden we ter beschouwinge van de Dekenen, welke na het afzetten der Proosten het oppergezagh over ons Kapittel bequamen’ (Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 335).

[p. 278]

een suverlijc persoen ende seer reyne van naturen. Sie plach myt horen brueder den decken te wonen, ende onse lieve here gaf hoer een inslach¹⁾,⁺also dat sie hoer leven begeerde ‖ te beteren ende onsen lieven heren te dienen Ende sie gaf horen brueder den decken hoer begeerte te kennen. Ende hij was hoere begeerten genoech ende halp hoer toe deventer int convent; daer waert sie ene faely begijne^a) In welken staete sie vurichlike voert genck ende levede seer strengelijc in vasten, in waken ende in ander penytencie. Ende doe sie daer een wijltijdes geweest hadde, doe waert sie noch vuriger ende begeerde onsen lieven heren noch naere te wesen Ende hadde grote begeerte te leven onder gehoersamheit Ende begeerde van horen brueder dat hij hoer helpen wolde dat sij ene stede ten diepenveen mocht crijgen. Ende hij was bereyt hoer begeerte te vervullen⁺‖ ende genck tot onsen weerdigen vader heer iohan brinckerinck ende bat hem om ene stede· ende hij gaf sij hem. Ende doe sie ten diepen veen gecomen was, gaf sie hoer seer vurichlijc totten doechden Want hadde sie voer²⁾ vurich geweest, sie waert doe noch voel vuriger. Mer sie en moste³⁾ nu soe niet vasten ende waken· ende ander penytencie doen na horen willen als sij plach Mer sie moste nu gehoersam wesen, als hoer ock groet noet was. Want sij hadde hoer natuer also groet gewelt gedaen der wijlen dat sij na horen willen ende guet duncken levede Dat sie vaste al sieckelijc was der wijlen dat sie hijr wonde; ende ten lesten⁺viel sie ‖ in teringe^b)· daer in eynde sie dit tijtlike leven· ende voer tot horen gemynden brudegom in dat ewige leven Mit hem te verblijden in ewicheit, op sante valentijns dach^c) Int yaer ons heren m cccc ende xxij.⁺

- Suster elsebe hasenbroeks^d) was die xj van den xij susteren·

- Suster truyde van beveren^e) was die xij.

Hijr eynden die xij susteren, die ten diepenveen iersten die hillige oerde an nemen.

1) ‘een inslach geven’ (het zelfst. naamw. is mannelijk) is een term der devoten, evenals ‘een inslach crigen’, 91d.

+ 145a

a) De faliebegijnen werden zóó genoemd naar het gewone onderscheidingsteeken, dat zij droegen, de ‘falie’ of ‘hoyke’, zijnde een groote mantel, die het geheele lichaam, behalve het aangezicht, bedekte. Verg. F.W.G. Kemmann, De begijnen in Nederland (in den Kalender voor de Protestanten in Nederland, 2de jaarg., Amst. 1857, blz. 70-91); aldaar komt over de faliebegijnen het een en ander voor blz. 79 en 80.

+ 145b

2) voer (= vore), te voren, vroeger.

3) ‘moeten’, behoeven. Zie Mnl. Wdb. op ‘moeten, 1ste art., n^o. 4, c’ (dl. IV, kol. 1828).

+ 145c

b) Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 294.

c) 14 Februari.

+ 1422

d) Zie over haar 107a-117d.

e) Zie over haar 90c-107a. Verg. blz. 200, aant. d.