Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen Veen

[p. 171]

VI.
Van suster truyde van beveren.

[p. 173]

⁺Van suster truyde van beveren^a).

DEse eerweerdige¹⁾ suster truyde was eens seer eersamen mans enyghe dochter, die seer rijke was· ende was genoemt gerijt van beverde Dat een staetlick man was nader werlt ende van gueder ridderschap Ende was wt den stichte van utricht. Ionfer truyde was ene eersame doegentlike ionfer ende was seer gemynnet van den menschen Om hoer oetmodiger gesellicheit²⁾ willen. Ende sie plach den geesteliken luyden sunderlinge guedertieren ende gunstich te wesen. Ende als die brueders van der biddender oerden daer quemen om hoer termijn te halen³⁾ Soe plach sij⁺hoer op te schorten⁴⁾ ende genck goddienstelike ‖ myt hem van huysen tot huysen· soe cregen die bruders voel meer dan of sie allene gecomen hadden.

- Ende als sie tot horen yaren gecomen was, soe waert sie van horen olders in echtschap gegeven enen eersamen man, geheiten⁵⁾ Iohan van beveren Dat een groet staetlic man was nader werlt ende seer rijke ende van gueder ridderschap Een seer abel heerlick man van staturen ende vol werldes. Hij was wt den stichte van munster, ende hij nam myt hoer groet guet.

- Als sie dus te samen gevoeget weren, soe bestade hij sie int ierste myt enen groten ioncker op eenre boerch· ende hij reet by enen groten heren. Die ioncker ende sijn vrouwe hadden sie seer lief ende in groter

+ 90c

a) Een paar mededeelingen over Truide van Beveren en over haren echtgenoot vindt men bij Dumbar, Analecta, tom. I, p. 17 seq., en bij Jungius, ‘Codex diplomatvm’ (achter zijne Historia antiqvissima comitatvs Benthemiensis, Hanov. 1773), p. 272. - Op deze laatste plaats wordt gezegd, dat Johan van Beveren, ‘een rijk en aanzienlijk man in Bentheim’ (Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 29), het klooster Frendeswege heeft begiftigd.

1) eerueerdige.

2) gesellicheit, vriendelijkheid, welwillendheid.

3) ‘Termijnen, termijn gaan, termijn halen zijn uitdrukkingen, eigen aan het spraakgebruik der bedelmonniken [hier: die brueders van der biddender oerden], tot aanduiding van hun uitgaan en omwandelen binnen zekere termini of palen, om te bedelen en de verpligtingen van hun gesticht waar te nemen. Die termini waren gesteld òf door hunne oversten, òf door de burgerlijke en kerkelijke magten, òf door deze gezamenlijk. Zij, die binnen hunne eigen palen kwamen termijnen, heetten terminarii, termijngangers van deze of gene plaats’ (Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 102, aant.). Verg. Du Cange, Gloss. op ‘terminarii’.

+ 90d

4) ‘hem opsc(h)orten’, zijne kleederen opschorten of opbinden.

5) geheite.

[p. 174]

⁺weerdicheit. Ende ionfer truyde die was van bynnen merckelic ‖ tot onsen lieven heren gekiert ende tot goddiensticheit ende plach hoer geerne te beden¹⁾.

- Als dan dat heerschap ende die hovelinge hof hielden· ende sie vroelic weren myt dansen ende myt anderen²⁾ vermaecklicheit Soe genc ionfer truyde in die koeken ende liet die meghede gaen totter vermaeckelicheit Ende sie kierde hoer van der homodicheit totter hillige oetmodicheit ende nederheit ende wiesch die schottelen voer die meghede in die coeken Ende liet die gecken te samen verblijden in hore geckheit, dat seer cort was. Ende sie was blijde in hore oetmodicheit, daer sie hoer ewelike van verblijden solde. Doe vragede des ionckeren wijf, waer hoer suster van beveren weer; doe waert hoer geantwaerdet dat sie mocht staen ende⁺wasschen die ‖ schottelen. Wat wonder was dat, dat wal te verwonderen is· dat also staeteliken ionfer was in den dienste der megeden· ende in alsulken oetmodigen werke!

- Als sie daer^a) een wijltijds gewont hadde, soe voeren sie te samen toe schutterpe³⁾. Daer wonden sie seer staetelic ende in groter erbaerheit. Hij was seer wtwendich⁴⁾ ende genck te male costelic myt selden⁵⁾ ende vaetynge⁶⁾ ende myt anderen gesmyde⁷⁾ Ende sie was goddienstich ende plach hoer geerne te beden. Als hij hoer dan toe sprack ende sie niet gerne vele gespraken en hadde· soe nam hi hoer dat pater noster wtter hant ende smetet over dat huys Mer sie bleef al in hore goddiensticheit.

⁺- Als sij ‖ staetelike toe kerken plach te gaen na hore heerlicheit, al slepende myt hore bonter hoyken ende tabberden Soe plach sij onsen lieven heren sijn cruce helpen dragen in horen herten. Dat was een teyken dat die cijrheit van buten, daer dat licham mede om behangen was⁸⁾· dat dat edele stedeken des herten daer onbecummert van bleef Welck seer groet was ende ene sunderlinge gracie godes· ende velen menschen niet gegeven en wort. Ende sie hadde sunderlinge gracie totter doecht der oetmodicheit Want sie plach hoer ionferen ende megeden te schicken totten bequaemsten werke ende sie pijnde hoer by dat oetmodicste te⁺comen. Dit was alte grote gracie van sulker vrouwen, ‖ die in alsulken

+ 91a

1) Zie de aant. bij ‘hoer bedede’, 3b. - In hs. G is het wederk. ‘hem beden’ zeer gewoon.

2) Voor den buigingsvorm van het bijvoeg. naamw. verg. Van Helten, Middeln. Spraakk., § 276, opm. 1.

+ 91b

a) Terugslag op de woorden ‘soe - boerch·’, 90d

3) schutterpe, Schüttorf (een dorp bij Bentheim).

4) Het bijvoeg. naamw. ‘wtwendich’ (wereldsch) staat hier tegenover ‘goddienstich’, dat volgt. Teuth.: utewendich (uyt-, werntlich), mundanus, secularis enz

5) Zie de aant. bij ‘seelt’, 68a.

6) vaetynge (= vattinge; Mnd. vatinge, vatink; Mhd. vazzunge), halsketen. Ook komt in het Mnl. voor ‘vaddinc’; zie De Vooys, Middeln. Marialegenden, dl. II, blz. 32: Ende een gulden vaddinc gheciert mit costeliken ghesteenten.

7) gesmyde, versierselen, kostbaarheden (vooral van goud, zilver en diamanten); eig. alles wat in metaal bewerkt is.

+ 91c

8) Waarschijnlijk is na ‘was·’ (einde reg.) een regel uitgevallen.

+ 91d

[p. 175]

state was Sie en hadde nummermeer hant an werck dorven¹⁾ slaen· ende dat hadde hoer man ock voel liever gehad, mer hij mostet lijden.

- Sie kregen twie kinderkens te samen, ende dat weren beyde twie soenkens· dat ene starf seer ionck ende dat ander levede wat langer, dat hoer erfgename solde geweest hebben na hore doet. Mer onse lieve here haddet anders myt hem beyden voersien ❘ ende haelde dat ander soenken ock tot hem Het solde sijn olders lichte gehindert hebben· onsen lieven heren te dienen.

- Niet lange hijr na soe ruerde onse lieve here iohan van beverens herte mytten vuer des hilligen geestes Also dat hij een inslach creech²⁾ ende hem neder sloech· ende wolde voert an onsen lieven heren dienen⁺ende penytencie doen ‖ voer sine sunden. Hij plach des nachtes op te staen ende genck in sinen hof ende plach hem daer soe lange te geyselen Dat hi soe coelt te bedde quam, dat hij niet één lyt en hadde an al sinen lijve, dat hem warm was. Ende hij droech een haren heemt ❘ ende hij hadde een dinck om sijn lijf^a), dat vijf knopen hadde ter eren der hilliger vijf wonden ons lieven heren^b)· ende dat was in sijn vleysch gewassen.

- Hem waert int ierste also banghe hem of te trecken van den geselschap ende van sinen gewonliken leven. Ende alster hof of spil wesen solde, soe plegen die iongelinge voer sijn huys te comen ende wolden hem mede hebben. Soe sette hiet op in sinen herten dat hiet omme gods willen wolde⁺laten· Dan riet hem dat ‖ vleysch soe bange ende hadde daer geerne geweest. Soe was die geest daer tegen ende en haddet niet geerne gedaen. Soe genck hij ter doeren wert ❘ dan drief hem die geest weder achterwert. Die geest street tegen dat vleysch ende dat vleysch tegen den geest Ende also streden sie te samen, dat den vleysche also bange waert, dat hem die nese ontspranck³⁾. Mer die geest bleef baven. Ende het en was geen wonder dat hem banghe waert ❘ want dat vleysch hadde lange die overhant gehad in groter heerlicheit Want hij plach hem soe wtermaten costelike te vercijren, als hij te hove toech· myt costeliken gesmyde Dat sijn

1) dorven, behoeven.

2) ‘een inslach (de plotselinge inwerking van Gods geest op het zondige gemoed) crigen’ is een term der devoten ter aanduiding van zich beginnen te verbeteren, beginnen godsdienstig te leven. Verg. het verwante ‘een vonxken ontvaen, ontvangen’ (o.a. 24d), en zie Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 53.

+ 92a

a) Zie Dumbar, Analecta, tom. I, p. 18.

b) Algemeen verbreid was in de ME. de vereering der vijf wonden van Jezus, inzonderheid bij de devoten. Zie, wat het eerste betreft, Maerlant's Strophische gedichten (nieuwe uitg., Gron. 1898), blz. 113-119: Van ons Heren wonden, en, wat het tweede aangaat, Moll, Joh. Brugman, dl. II, blz. 77, 166-170, 404.

+ 92b

3) dat - ontspranck, dat hem de neus opensprong, dus dat hem het bloed uit den neus kwam.

[p. 176]

⁺geclanck^1)a) genck baven dat geruchte der spoel- ‖ luyde. Die hovelinge mynden hem seer, want hij was mylde van herten ende hij haddet wal. Mer onse lieve here die sterckte sinen geest soe seer in hem, dat hiet al over quam²⁾ om sijnre lieften willen Want die mynne godes doede in hem die pompen³⁾ deser werlt ❘ ende al dat hem genoechlic plach te wesen, dat waert hem doe bitter.

- Hij dede hem an onse vaders om hulpe ende raet tot enen gueden leven te comen· ende apende sijn⁴⁾ herte alte male tegen hem⁵⁾. Ende als onse vaders vernamen hadden onder ander dinghe, die hij hem apenbaerde Als dat hij hem plach te geyselen ende dat hij een haer⁶⁾ plach te dragen^b) ende dat dinck myt den vijf knopen Soe verboeden siet⁷⁾⁺hem ❘ doe ‖ liet hijt rechtevoert, als of hij onder hem gestaen hadde. Daer in te merken is dat hij onsen lieven heren puerlike sochte ende meende· want hiet vluchtes laten conde, doet hem onse vaders rieden Dat selden pleget te geschien in alsulken begrijp⁸⁾. Mer dat was een guet beghin van gelatenheit⁹⁾, eer hij dat yuc der hilliger gehoersamheit angenamen hadde. Hijr in mocht men merken wat hij namaels doen solde, als hij hem volcomelick onder die doecht der hilliger gehoersamheit geven solde.

- Ock soe nam hij raet mytten vaders, wat hij myt sijnre cijrheit ende gesmijde doen solde. Doe rieden sie hem dat hiet vercoepen solde, ende dat dochte hem ock guet. Mer hij nam ierst een sweert ende houdet⁺ontwie· ende segede· ‘hijr ‖ en sal men niet meer mede sundigen.’ O hoe wonderlic sijn die werke godes· dit was een werck des hilligen geestes, die hem also sterckelic ontsteken ende verlichtet hadde Dat hij claerlike becande dat die glorie ende cijrheit deser werlt myt al hore genoechten niet en is dan als die blome des hoys¹⁰⁾· ende niet lange duren en mach

+ 92c

1) geclanck, geluid, geklank.

a) Zie de aant. bij ‘bellen’, 67c.

2) dat - over quam, dat hij het alles te boven kwam, er zich geheel over henen zette.

3) Verg. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: pomperie, pompêringe, Pomp, Pracht.

4) sij (einde reg.).

5) ‘sijn herte tegen enen apenen’ (= openen), zijn hart voor iemand uitstorten.

6) haer (= hare), haren hemd, haren kleed; Fr. haire. Verg. 92a: haren heemt.

b) Hierbij verwijs ik naar hetgeen voorkomt in de Tartuffe van Molière (acte III, scène 2): Laurent, serrez ma haire avec ma discipline.

7) verboedent siet. Verg. nement siet, 6b; vercreecht siet, 141d.

+ 92d

8) in alsulken begrijp (= begrip), onder zoodanige omstandigheden.

9) gelatenheit, onderworpenheid aan God, eenswillendheid met God; ook berusting, lijdzaamheid (in rampen).

+ 93a

10) ‘hoy’ (= hooi), hooi, gedroogd gras; ook het gras, dat te veld staat en geschikt is om gemaaid te worden. De woorden ‘blome des hoys’ beteekenen bloem des velds en herinneren aan Jac. I: 10 en 1 Petr. I: 24, waar de Vulg. ‘flos foeni’ heeft.

[p. 177]

Dat hijr ene corte tijt den menschen bedriechlick¹⁾ ende smeykende²⁾ toe lachget³⁾ ❘ mer na deser tijt alte seer beswaren sal.

- Op een tijt hadde hij twie nye trippen⁴⁾· doe voelde hij dat sine natuer daer wat mede beholpen was⁵⁾. Doe nam hij slijck ende besmeerde sie al swart Want hij en wolde niet dat dat edele stedeken sijns herten⁶⁾,⁺dat ene wonynge des hilligen geestes solde warden Mit sul- ‖ ken dingen becummert solde wesen Want dat of dier gelike dynge mochte den hilligen geest sijn werck ende indryft benamen hebben. Want hij hadde bestaen te vernemen, wat vredes ende sekerheit die hillige geest gevet den genen die sinen raet ende inspreken⁷⁾ wolgen⁸⁾ Ende hij stont hem selven menlike weder⁹⁾ in allen dingen mytter hulpe ende gracie des hilligen geestes, daer hij gode mede vertuernen mochte. Want die hillige geest is een trouwe hulper den genen die sinen raet willen volgen Sine leer ende raet is tot waerachtiger oetmodicheit ende nederheit ons selven Ende wtgaen ons eygenen willens¹⁰⁾ Mynne, vrede ende eendrachticheit¹¹⁾.

⁺- Hij waert van dagen¹²⁾ toe dagen meer ‖ ende meer getagen onsen lieven heren te dienen. Ende als hij sach dat sijn wijf al slepende te huys quam myt hore bonter hoyke ende tabberden¹³⁾· dat was hem nu soe swaer te sien Dat hij segede: ‘hoe lange sal dit slepen ende dit proncken duren?’ Siet, die hem te voeren niet genoech wesen en conde na staetlicheit der werlt, die was hem nu alte werlick! Mer sie dedet¹⁴⁾ puerlick omme sinen willen na der vrouwen gewoente.

- In der selver stat was ene grote schouster, geheyten stijne die kerckhovesch. Die sat myt enen man in der echt, ende leveden te samen in

1) De tweede ‘e’ is bijgeschreven.

2) smeykende (= smekende), vleiend.

3) Achter ‘lach’ (einde reg.) staat een afbrekingsteeken.

4) ‘trippe’, muil of pantoffel met houten zool. Zie Verdam, Die Sp. der Sonden, dl. II, kol. 170, reg. 2, en de aant. aldaar.

5) dat - was, dat zijn lichaam daar zeer mede gebaat was. Zie Mnl. Wdb. op ‘behelpen’ (dl. I, kol. 732), en verg. de aant. bij ‘daer - beholpen’, 21c.

6) Verg. 91c: dat edele stedeken des herten.

+ 93b

7) inspreken (de onbep. wijs van het werkw. als zelfst. naamw. gebruikt), inspraak, ingeving. Kil.: inspraecke des heylighen gheests, inspiratio diuina, instinctus diuinus.

8) wolgen, d.i. volgen.

9) ‘hem selven menlike (= manlike) wederstaen’, krachtig tegen zichzelf strijd voeren.

10) ‘utegaen ons eigenen will.’ (verg. ons selven wt te gaen, 5c; ons selfs uutgaen, Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 278) is een term der devoten.

11) eendrachticheit, eendracht, eensgezindheid.

+ 93c

12) Achter ‘da’ (einde reg.) staat een afbrekingsteeken.

13) Zie 91c.

14) De ‘t’ is bijgeschreven.

[p. 178]

reynicheit, soe dat sij ionfer starf. Dese ionfer dede recht myt horen⁺brudegom als sante cecilia myt horen brudegom valryanus^a) Want ‖ des iersten nachtes legede sie hem voer hoer opset ende segede hem die heymelicheit hoers herten Ende hij waert te hant als een sachtmodich lam ende was hoer in allen dingen te willen. Dit was een wonderlick werck godes, dat seer te verwonderen is Want dese man was als oft een lewe geweest hadde ende een schone heerlick man vol werldes.

- Sie vercoften beyde hoer guet ende geven dat ghelt den armen. Op een tijt vragede hij hoer na dat gelt; doe antwarde sie ende segede· ‘dat achtet als een dreck.’¹⁾ Sie weren beyde al wat nader werlt ende van gueden luden. Dese ionfer stijne hadde sunderlinge gracie van onsen lieven⁺heren inwendelike ontfangen, soe dattet wtwendelike apenbaer- ‖ de. Sie plach dat hillige sacramente ter weke of vaeker te ontfangen. Als sij dan inder kerken was, soe plach si op getagen²⁾ te warden, dat sie scheen als of sie doet geweest hadde Soe dat die luyde meer na hoer liepen te sien dan na dat hillige sacramente op des priesters hant Wantet een wonderlic dinck scheen te wesen· also dat die gene die die kerke hadde te reygeren guet duchte dat sie in hoer huys solde blijven Ende hoer daer mysse solde laten doen ende dat hillige sacramente aldaer ontfangen, als sie doe voert an dede. Want wonderlike dinge dede onse lieve here myt hoer.

- Doe hoer man wtter tijt was, doe hadde sie ende hoer suster gebbe⁺ten tye^b) soe grote begeerte· te leven ende ‖ te sterven onder gehorsam-

+ 93d

a) Valerianus en Caecilia zijn onder Keizer Alexander Severus te Rome den marteldood gestorven: de eerste 14 April 229, de tweede 22 November 230. - Volgens anderen zouden zij gemarteld zijn tijdens de regeering van Marcus Aurelius (161-180).
In de Legenda aurea wordt, De Sancta Cecilia, cap. B, medegedeeld, hoe Caecilia haren bruidegom Valerianus overhaalde hare maagdelijkheid ongerept te laten. Vreezende deze te zullen verliezen, riep zij op den dag van haar huwelijk te midden der feestvreugde uit: ‘Fiat, domine, cor meum et corpus meum immaculatum ut non confundar!’ - Hierop volgt dan: Et biduanis et triduanis jejuniis orans commendabat domino quod timebat. Venit autem nox, in qua suscepit una cum sponso suo cubiculi secreta silentia. Et ita eum alloquitur: ‘O dulcissime atque amantissime juvenis, est mysterium quod tibi confitear,’ cet. (verg. segede hem die heymelicheit hoers herten).
In het ‘Afschrift Moll’ staat hier ter plaatse in margine aangeteekend, dat dergelijke voorbeelden voorkomen bij Joh. Nider, De visionibus ac revelationibus (recens. H. von der Hardt, Helmst. 1692).

1) Verg. 106b: Alle tijtlike dinge achte sie als dreck tegen die ewighe dinge.

+ 94a

2) op getagen (= opgetogen, van ‘optien’), eig. opgetrokken, naar boven getrokken; dus met den geest verkeerende in hoogere sfeeren, in een staat van zinsverrukking zijnde (zoodat men visioenen krijgt). - Als het visioen wordt medegedeeld, dat Elsebe Hasenbroecks heeft gehad, dan lezen wij dat zij stond ‘in den choer myt enen op gehevenen (in eene verhoogde stemming verkeerende, opgewonden, geëxalteerd) gemoede in onsen lieven heren’, 116d.

+ 94b

b) Eene conversin, gestorven in 1416 (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 229; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 180).

[p. 179]

heit by gueden menschen. Ende als sie te samen opten wech weren ten diepenveen te reysen, soe starf ionfer stijne die kerckhaefsche Daer hoer gemynde suster gebbe, die myt hoer op die reyse was, alte seer in bedrucket¹⁾ was. Mer sie bleef vaste by horen opsat ende quam ten diepenveen· ende waert hijr ene devoete conversynne.

- Dese ionfer stijne, daer wy voer van geschreven hebben· plach die duvel vele lijdens an te doen. Op een tijt vuerde hij sie op in der lucht ende sette sie op enen toeren, mer overmyds den willen godes brachte hij sie weder neder.

- Op een tijt bekierde sie een alten werliken dienstionfer, die ghenoemt⁺was fye van reden^a). Doe segede die du- ‖ vel tot stijnen: ‘Gy menen dat gy fyen²⁾ hebbet; mer als sie weder toe zanten³⁾ comt, soe sal sie doen als si⁴⁾ pleget ❘’ dat also geschiede. Want doe sie weder to zanten quam, doe leyde sie den rey anden dans· mer dat dede sie van gevenstheit, op dat mens niet merken en solde. Mer sie bleef vast in horen opsat ende quam te meyster gerijts huys toe deventer Ende waert ene vurige vlamme⁵⁾ ende wan onsen lieve heren⁶⁾ vele zielen in hore tijt. Sie waert meystersche gecaren toe wesele, daer sie vele verwolgynge⁷⁾ leet van den quaden om hore doechden willen^b).

- Ionfer stijne voersz. was ·onser gemynder suster gebben ten tye⁺natuerlike suster Die hore suster heymelike ‖ dinge wal wiste ende te seggen plach hoe sie die duvel plach te becaren, als sie in bedinge was· ende ock op anderen tijden. Toe northoerne^c) is noch een water vat, dat hoer toe gehoert heeft Dat hij te samen gedrucket hadde, dat men sine clauwen daer noch in sien mach· welc sie holden tot enen lijckteyken⁸⁾.

- Dese ionfer stijne was onser gemynder suster⁹⁾ truden van beveren al hoer herte· daer plach sie toe te gaen ende hoer dinge daer mede toe

1) bedrucke.

+ 94c

a) Zie over Fye (Sophie) van Reden, behalve 155c-156b: Ms. 8849-'59, fol. 32v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 334 volg.), maar vooral hs. G, bl. 48-51: Van suster fye van reeden. - Zij is in 1429 gestorven (Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 555).

2) In margine.

3) zanten, Xanten.

4) Bijgeschreven.

5) ‘vurige vlamme’ is een term der devoten.

6) Zie de aant. bij ‘onsen lieve heren’, 7d.

7) verwolgynge, d.i. vervolgynge.

b) Volgens 156a-b is Sophie van Reden van ketterij en ontucht beschuldigd, waarvoor men haar naar Keulen ter verantwoording heeft geroepen.

+ 94d

c) Zie de aant. bij ‘northoerne’, 87a.

8) lijckteyken, kenteeken, (zichtbaar) bewijs; Lat. corpus delicti. Zie Mnl. Wdb. op ‘lijcte(e)kijn’, n^o. 2’ (dl. IV, kol. 628 volg.).

9) suste.

[p. 180]

vercallen ende hoer raet te vragen. Ende als ionfer stijne verstaen hadde dattet Iohan van beveren soe swaer was dat die vrou van beveren hoer soe wtwendelike hielt¹⁾ Soe genck sie al heymelike heen ende nam hoer⁺alre beste cleeder ende hoer bonte hoyke Ende sloet sij in ‖ hoer kiste, dat sie die niet crijgen en conde. Dat dede sie wt groter mynnen ende vryheit²⁾, die sie tot hoer hadde Ende alre meest omme die mynne godes ende zalicheit hore zielen. Ende die guede vrouwe leedet goddienstelic³⁾, ende iohan van beveren waert verblijt. Ende hij waert alle daghe vuriger ende meer ontsteken onsen lieven heren noch naere te comen ende in een cloester te gaen Ende versochtet an sijnre vrouwen ende dedet ock doer ander luyde an hoer versoeken, of siet hem gunnen wolde in een cloester te gaen. Doe segede sie: hij moste⁴⁾ wal gaen waer dat hi wolde· ya in der woestijnen, mer sie wolde mede Want sie hadden⁵⁾ wttermaten lief ende en condes niet wal verlaten⁶⁾. Doe hij sach datter noch niet ‖⁺van warden en wolde, toech hij myt hoer to zwolle. Ende als sij daer een wijltijds te samen geweest hadden· so worden sies eens⁷⁾ dat hij ene wijle toe windesem wesen solde Ende sij was by den susteren in eenre vergaderinge. Doe waert sie soe rechte vurich ende ingekiert, doe sie myt hem omme genck· ende die oetmodicheit ende goddiensticheit sach ende vernam Dat sij ontsteken waert soe mede te doen wt groter vuricheit.

- Op een tijt genck sie over dat marcket⁸⁾ ende sach daer een susterken staen, die warmoes⁹⁾ vercofte. Doe sprack die vrouwe van beveren der suster toe. Doe vragede hoer die suster, honeer¹⁰⁾ dat sie hoer veroetmodigen⁺wolde ende vercoepen ock warmoes. Doe die ‖ hillige oetmodige vrouwe hoerde dat die veroetmodinge ende dat sterven der naturen soe verdienstelick was Soe genck die hillige ziele niet lange daer na ock ter marcket staen ende vercofte moes. Dit was een alten groten gave van onsen lieven heren· dat alsulken vrouwe daer genck staen voer alre malck¹¹⁾

1) hoer - hielt, zich zoo wereldsch gedroeg.

+ 95a

2) vryheit, edelaardigheid, adeldom van karakter.

3) leedet (van ‘liden’) goddienstelic, schikte er zich in, liet het toe krachtens haar vroom, godsdienstig gemoed.

4) moste, mocht.

5) hadden, d.i. hadde hem.

6) Zie Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Syntaxis, § 15, n^o. 4.

+ 95b

7) ‘des eens werden’, over iets tot eenstemmigheid geraken; wij zeggen met den 4den naamv. het eens worden. Zie Mnl. Wdb. op ‘eens, II, n^o. 2’ (dl. II, kol. 547 volg.).

8) Hier en op ééne plaats in de volg. kolom is het woord onzijdig genomen. In het Mnd. is ‘market’ gewoonlijk onzijdig, zelden mannelijk.

9) warmoes (uit ‘warm moes’), gekookte moeskruiden of groenten. Zie Kil. op ‘waermmoes, waermmoeskruyd’.

10) honeer (= hoeneer), wanneer.

+ 95c

11) alre malck (= alremalc), eig. ieder van allen, dus ieder, iedereen. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: allermallik, -malk (= allermanlik), jedermänniglich, jeder.

[p. 181]

ende vercofte moes. O here, wonderlic sijn dine werke^a) ende seer onbegrijpelic!

- Sie was ock merckelic in gekiert tot onsen lieven heren¹⁾. Want op een tijt genck sie over dat marcket mytter meysterschen van dat susterhuys. Doe geschiede daer wat sunderlinges, soe dat daer groet geruchte waert, dat die meystersche omme sach ende sach daer nae. Ende als sie⁺te huys ge- ‖ comen weren, soe segede die meystersch daer van. Doe die devoete vrouwe dit hoerde, vragede sie waert geschiet weer; doe segede sie dattet op der marckt geschiet weer; doe en wiste sie daer niet van. Doe schamde hoer die meystersche, want die vrouwe noch soe yonck was ende nochtans soe ingekiert in²⁾ onsen lieven heren, datsi daer niet van en wiste Ende sie een oelde begijne was ende noch soe inghekiert niet en was. Dit was recht als sante bernardus^b) by³⁾ dat water reet ende daer niet van en wiste^c).

- Men lest van onser sueter vrouwen dat sie hoer broet wan myt

a) De woorden ‘wonderlic sijn dine werke’ zijn ontleend aan Ps. CXXXVIII (CXXXIX): 14, in het midden.

1) Verg. Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 53.

+ 95d

2) Lees: tot? Zie de vorige kolom.

b) Bernard van Clairvaux (gest. in 1153).

3) by, langs.

c) De Legende aurea, het boek, waardoor de devoten zich zoo dikwijls hebben laten voorlichten omtrent de lotgevallen der heiligen (verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. 11, blz. 337), geeft ook hier weder de noodige opheldering. Wij vinden daar, De Sancto Bernardo, cap. F, in de uitgave, boven - blz. 43, aant. a - genoemd, het volgende: Quodam tempore dum [scil. Bernardus] fratres carthusienses visitasset et ipsi ab eo in omnibus plurimum edificati fuissent unum fuit quod praedicti loci priorem aliquantulum movit: scilicet quod sella cui equitando insidebat minus neglecta erat et parum proferens paupertatem. Quod cum dictus prior uni ex fratribus et ille viro dei retulisset non minus ipse miratus qualis esset sella quaerebat. Nam a clara valle [i.e. Clairvaux] usque cartusias [i.e. Chartreuse] venerat: et tamen qualis esset sella penitus ignorabat. Juxta lacum Lausanensem [i.e. het meer van Lausanne] totius diei itinere pergens penitus eum non vidit aut se videre non vidit. Cum enim sero facto de eodem lacu socii loquerentur interrogavit eos ubinam lacus ille esset. Quod illi audientes plurimum admirati sunt. - Een dergelijk voorbeeld van ‘ingekeertheit’ staat opgeteekend l.l., cap. D, waar wij lezen (volledigheidshalve en tevens tot nadere toelichting van het ‘ende daer niet van en wiste’ uit ons hs. laat ik de passage in haar geheel nog volgen): Ingressus igitur ordinem servus dei bernardus ita totus in spiritu absorptus est et deo totaliter occupatus ut iam nullis sensibus corporis uteretur. Iam quippe annum in cella novitiorum exegerat: et adhuc an domus haberet testitudinem [i.e. Mnl. hemelte; zie boven, blz. 8, aant. 6] ignorabat. Multo tempore ecclesiam intrans et exiens: in capite ubi tres erant unam tantum putabat esse fenestram.
Van de Legenda aurea bestaan meer dan honderd uitgaven; in de z.g. ‘editio tertia’ (recens. Th. Graesse, Vratisl. 1890) vindt men de medegedeelde citaten p. 533 en p. 530. Verg. Acquoy, Handleiding tot de kerkgeschiedvorsching en kerkgeschiedschrijving, 's-Gravenh. 1894, blz. 20.

[p. 182]

horen handen, als myt spynnen^a). Dese oetmodige vrouwe wolde hoer broet ock myt spynnen wynnen, als sie ock dede. Op een tijt hadde⁺sie ‖ eenre vrouwen wat garens gesponnen, ende dat brachte sie hoer weder te huys myt hoers selves handen. Doe gaf hoer die vrouwe enen weggen¹⁾ myt botteren baven hoer loen. Doe dit dese oetmodige vrouwe ontfangen hadde, soe waert sie blijde Ende toendet iohan van beveren horen man, die op die tijt daer was, wat hoer gegeven was Ende hij verblijde hem myt hoer om der gegevenre almyssen. Op die selve tijt soe quam daer tot hem die pryoer van northoerne mytten genen die myt hem weren. Doe sie daer ten eten seten, soe nam iohan van beveren die gegevene aelmysse ende toende sie den pryoer Ende segede hem dat dat truyde sijn⁺vrouwe myt spynnen verdient hadde. Als sie dit hoerden, ‖ wat mochten sie anders doen dan verwonderen? Doe eten sie alte samen myt blijschappen van der oetmodiger gyften. Die gene die wilneer nader naturen seer leckerlijc²⁾ gelevet hadden· ende overvloedich weren in tijtliken guede Die weren nu blijde van der oetmodiger ghiften. Mer wat dede dat· dit wrachte die grote mynne die sie hadden totter doecht der waerachtiger oetmodicheit ende der hilliger armoede Dat hem beyden een vast fondament was onsen lieven heren na te volgen, als sie ock deden na horen vermoegen.

- Iohan van beveren had lange tijt to windesem geweest; doe waert hij al wat siekelic. Doe quam hij ene corte tijt weder by truyden. Ende⁺als hij daer een luttel tijdes geweest hadde, ‖ doe quam die becare³⁾, die een benijder is alles guedes, soe dat sine vuricheit wat verslappet waert ❘ ende hadde doe geerne by hoer gebleven. Doe waert die guede vrouwe soe vurich ende en woldes niet gehengen. Als hij dit sach ende

a) Zie o.a. Hoffmann von Fallersleben, Niederländische geistliche Lieder des XV. Jahrhunderts (pars X zijner Horae Belgicae), Hanov. 1854, S. 60-61, en [J. van Vloten], Verzameling van Nederlandsche prozastukken, Leid. e. Amst. 1851, blz. 116 en 117. Zeer belangrijk is ook, wat wij lezen in hs. n^o. 221 van de Bibl. van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, fol. 194: Sunte Jheronimus scrivet tot tween heiligen magheden dat maria dese reghel plach te houden so dat si van der morghenstont totter tercie tijt toe in bedinghen was ende vander tercie tijt totter noenen toe was si in arbeit van weven van spinnen of van naeyen ..... - Nog verwijs ik naar de Meditationes vitae Christi van Bonaventura, waar in cap. XV van Maria gezegd wordt, dat zij ‘acu et colu pretio laborabat’.
Verg. ten slotte De Vooys, Middeln. legenden en exempelen, blz. 158-159: Exempel van Jhesus in egypten.

+ 96a

1) ‘wegge’, tarwebrood; Kil. panis triticeus. Nog tegenwoordig is het woord in gebruik in de oostelijke provinciën van ons land; zie Gallée, Woordenlijst, i.v.

+ 96b

2) leckerlijc (= leckerlike), eig. lekker, zóó dat iemands lust in lekker eten er door bevredigd wordt; bij uitbr. weelderig.

+ 96c

3) die becare (= becoorre, van ‘becoren’, beproeven, verzoeken, in verzoeking brengen), de verzoeker, de duivel.

[p. 183]

merckte die grote vuricheit der oetmodiger vrouwen, soe waert hij weder ontsteken. Ende sij gengen te samen sitten op enen waghen· ende doe sie by windesem quemen, doe sat hij daer of ende bleef daer Ende sie quam ten diepenveen, ende sie worden beyde twie vurige calompnen¹⁾. Hij was daer een exempel alre menschen, beyde geestelic ende werlick. Hij was vurich ende seer stichtich²⁾· ende als sine vrende of yemant anders⁺die vrendelic myt hem weren, tot hem quemen om hem toe te spre- ‖ ken Soe plach hij hem te seggen dat sie hem van genen werliken dingen en solden seggen Want die mynne godes ende die gracie des hilligen geestes hadde die mynne der werlt te gronde³⁾ in hem gelesschet⁴⁾ ende wt gedaen· soe dat hij daer nu niet van horen en mochte Daer hij soe vol van plach te wesen, ende en mochte nu niet horen anders dan van gode. Dit was ene grote gracie van onsen lieven heren· dat voel geesteliker menschen niet gegeven en wort Die alle weghe wat hebben myt genoechten te edercauwen enter myt woerden ofte myt gedachten Welck enen geesteliken menschen een alten groten hinder is tot enen gehelen toekier⁵⁾ tot onsen lieven heren. Doe hij die werlt liet, doe liet hij sie⁺geheeliclijc ende genck seer voert in ‖ vuricheit, ende sunderlinge in die edele doecht der oetmodicheit. Hij was der brueder schroër⁶⁾, ende dat alre onheblicste⁷⁾ ende snoedest plach hij te lappen ende te neyen^a). Hij was soe rechte cleyn ende neder in hem selven· dat hij was onder die brueders hoe men wolde. Hij was geworden, als onse lieve here secht int hillige ewangelio: ‘Ten sij dat gy warden als cleyne kinder, gy en sult niet gaen int rijke der hemele.’^b) Die brueders mynden hem seer ende hadden hem in groter reverenciën om sijnre hillicheit willen.

- Hij was soe weekelic inder naturen, dat hij die strengycheit der oerden niet wal holden en conde in vasten ende in waken als die ander brueders. Daer plach hij hem alte seer in te veroetmodigen tegen wien⁺dat hem toe sprack. ‖ Mer dese weeckelicheit hadde hij hem selven seer

1) ‘calompne’ (= colompne, colomme), kolom, zuil. De uitdrukking ‘vurige colomme’, vuurkolom, kolom vuurs (ontleend aan Exod. XIII: 21, 22; verg. hoofdst. XL: 34-38) is een mystieke term ter aanduiding van zeer innige devoten. Zie Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 52.

2) ‘vurich ende stichtich’ is een term der devoten. Verg. in het ‘Opschrift’ (boven, blz. 3): van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van diepen veen.

+ 96d

3) te gronde, volkomen, geheel en al; eig. tot aan de diepte, den grond toe.

4) ‘lessc(h)en’ (van vuur, gloed, brand, enz. gezegd), blusschen, dooven, uitdooven.

5) Achter ‘toe’ (einde reg.) staat een afbrekingsteeken.

+ 97a

6) schroër (= schroder), kleermaker.

7) ‘onhebbelijc’, in een slechten staat of toestand verkeerende, slecht onderhouden.

a) Zie Dumbar, Analecta, tom. I, p. 18: et venit in Wyndesem, ibique habitauit et obiit, solens repeciare antiquas tunicas Fratrum,

b) Matth. XVIII: 3.

+ 97b

[p. 184]

besaeket¹⁾ mytter ierster hardicheit²⁾ ende strengicheit, daer hij sijn vleysch mede onder dede^3)a). Dit was hem baven maten swaer dat hij dat hillige geselschap⁴⁾ in allen dingen niet volgen en conde na sijnre begeerten Ende⁵⁾ in der belyenge⁶⁾ worden gestichtet geestelic ende werlick⁷⁾. Hij starf⁸⁾ volherdende in enen vurigen geeste ende is gevaren tot onsen lieven heren, die hem wtvercaren hadde om hem te laven ende te dancken in ewicheit.

- Suster truyde sijn wijf quam hijr mytten iersten, doe hijr noch niet vele susteren en wonden: sie mochte die vierde wesen Want drie susteren weren voer hoer gecomen· als suster griete daegens^b)· ende suster geese⁺boevynck, suster tru- ‖ de van roekel. Daer na quam suster truyde van beveren, int yaer ons heren m cccc ende j^c). Sie genck voert in wonderliker⁺vuricheit, sie brande inder mynnen godes Inder oefenynge die si hadde in den leven ende lijden ons lieven heren Ihesu cristi Ende sie omme helsede dat cruce der penytenciën myt alre vuricheit in allen dingen, die der naturen contrary weren. Hijr was wtermaten voel te doen ende groten swaren arbeyt. Ende sie scheen alle die pompen der werlt van buten⁹⁾ gelaten te hebben Mer sie weren ummer noch vele meer van hoer van bynnen gelaten. Ende myt groter begeerten soe sloech sie hoer

1) De tekst heeft: besaeke. - Het werkw. besaeken (= besaken, van ‘sake’) moet hier beteekenen volgens het zinsverband bezorgen, veroorzaken; verg. het Mhd. besachen, dat de beteekenis heeft van verzorgen (eig. zich met iemand of iets bezig houden). De woorden ‘hadde hij hem selven besaeket’ willen dus zeggen had hij zichzelf veroorzaakt, had hij aan zichzelven te wijten. - Nog eenmaal komt ‘besaeket’ in dit hs. voor, nl. 81b, waar wij lezen: dat hevet sie alte male besaeket, eig. bezorgd of verzorgd, dus beredderd.

2) hardicheit, hardheid, wreedheid.

3) ‘onderdoen’, aan zich onderwerpen, tot gehoorzaamheid brengen (b.v. het lichaam, door zelfkastijding of ascese).

a) Zie 92a en c.

4) dat hillige (= heilige) geselschap, d.i. de kloosterlingen.

5) Ende, maar.

6) belyenge (= beliinge), biecht; eig. belijdenis, bekentenis in het algemeen.

7) De zin is: het deed hem veel verdriet, dat hij met de kloosterlingen (te Windesheim) niet kon mededoen in alles wat den dagelijkschen kerkdienst betrof, maar hij trachtte het weder goed te maken bij de biecht, met hare stichting en opbouwing, met haren zegen voor iedereen (geestelic ende werlick)?

8) starf, nl. te Windesheim. Zie de vorige blz., aant. a.

b) Zie over Griete Daegens (gest. in 1452), de bekende Diepenv. zuster, herhaaldelijk uitgezonden ter kloosterreformatie, 127d-130b.

+ 97c

c) Verg. 112d-113a, waar de namen der eerste bewoonsters van Diepenveen worden opgegeven, maar in eene andere volgorde.

+ 1401

9) van buten, d.i. naar het uitwendige (in kleeding, opschik, enz.); het volgende ‘van bynnen’ beteekent naar het inwendige, dus in haar binnenste, in haar hart, in haar gemoed. Lat. foris et intus.

[p. 185]

hande an die ploech^a) Omme die mynne ons heren Ihesu cristi, den sie⁺wtvercaren hadde tot enen ‖ ewigen brudegom Voer iohan van beveren horen man, den sie wtermaten¹⁾ lief plach te hebben Ende hoer gemynde brudegom cristus, die sie hertelike mynde ende lief hadde· die was hoer hulper ende leydes man^b) den conyncliken wech te wanderen. Hore beyder bekieringe was seer te verwonderen ende ene sunderlinge gracie van gode Want sie begonnent vurichlijc ende sie eyndent beyde noch vurichliker.

- Doe sie hijr iersten gecomen was, doe en was hijr noch niet vele getymmers²⁾. Ende het was hijr busschic³⁾ ende knoestich^4)c): dat moste men myt swaren arbeyde wt der eerden raden⁵⁾ Mit bylen ende ander instermenten, als daer toe behoert. Soe plach dese oetmodige ziele daer⁺toe te helpen:⁶⁾ ende een ander suster, ‖ ende hiet suster gese boevynck ende verwaerde ock dat koehuys^d) Ende was ock den nyen bekierden menschen seer guedertieren⁷⁾ ende barmhertich. Ende als sie aldus te samen inden arbeide weren· ende suster truyde stont ende arbeyde vurichlike al dat sij mochte Ende houde die bussche ende stubben⁸⁾ myt eenre bijlen wter eerden· soe plach suster geese alte mynlike te seggen: ‘Suster, of wy ons nu wat rusten·’ soe segede suster truyde van beveren, die vurige ziele, weder tot hoer: ‘Lieve suster, laet ons nu trouwelic arbeyden in der coelten, het is nu soe goet te arbeyden· na den eten soe willen wy ons dan wat rusten!’ Doe liet hoer suster geese genoegen ende waert⁺alte seer gestichtet in der vuriger vrouwen. Ende naden eten, ‖ doe sie ene lange tijt te samen gearbeyt hadden· doe segede sie echter dat sie hem een luttel rusten wolden. Doe segede sie weder: ‘laet ons noch wat arbeyden die wijle dat wijt vermogen; wy sullen ons te nacht wal rusten.’ Siet, die vurige mynne en liet hoer niet rusten, al wast dat sie manne

a) Verg. Luc. IX: 62, in het midden.

+ 97d

1) wternaten.

b) Verg. in Gez. 69, vs. 5, den regel: Één vriend, één leidsman gaat ons voor (van Jezus gezegd).

2) ‘getimmer’, alles wat getimmerd of gebouwd is; doe - getymmers, toen was hier nog niet veel gebouwd, toen stonden hier nog weinig gebouwen.

3) busschic (= bosschic), boschachtig; Lat. silvester.

4) De ‘n’ is bijgeschreven. Het woord ‘knoestich’ (van ‘knoest’, knoest, kwast, uitwas aan een boom) beteekent knoestig, kwastig.

c) Zie de beschrijving van het terrein, waar het Diepenv. klooster gebouwd werd, bij Lindeborn, Hist. episcopatus Daventr., p. 164, en meer uitvoerig in ms. 8849-'59, fol. 30r (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. I, blz. 330).

5) raden (= roden), met wortel en al uittrekken, uitroeien.

+ 98a

6) De dubb. punt staat ook in het hs.

d) De drie zusters, die te Diepenveen voor den koestal te zorgen hadden en van wie G. Boevink(s) of Bovink(s) [zie de aant. bij ‘boevynck’, 112d] eene geweest is, worden opgegeven 100a.

7) guodertieren.

8) Dit woord is verklaard blz. 158, aant. 7.

+ 98b

[p. 186]

werck dede. Die ny niet vele ghedaen en hadde, die stont doe ende arbeyde by horen halse¹⁾. Dit dede die mynne godes die in²⁾ hoer was. Want waer dat vuer des hilligen geestes is, daer en is gene ruste· het brant bynnen in der herten Ende het werket altoes stichtige dinge van buten.

- Sie plach die cleeder een wijltijdes te verwaren; doe was sie den susteren daer soe rechte bedienstich in Sunderlinge die alden dach in⁺swa- ‖ ren arbeyde geweest hadden Die nam sie so nauwe waer ende plach hem droege heemde ende doeke te brengen, als sie wt den arbeyde moede ende nat quemen. Sie was ock een wijltijdes int werck huys; daer plach sie te spoelen ende den susteren daer seer mynlick te dienen. Ende overlanck³⁾ lieten sie hoer een grof webbe⁴⁾ werken⁵⁾ van hannep ende van graven spijde⁶⁾. Dat dede sie myt soe groter genoechten ende goddiensticheit· soe dat sie by nae niet lievers gedaen en hadde dan werken· nochtans dat dat grave doeck swaer te werken is Mer dat en was hoer niet swaer omme die grote mynne, die sie tot dat oetmodige werck hadde.⁺Ende als sie sat ende wrachte, soe sat sie soe goddien- ‖ stelic ende dedet myt soe groter genoechten· dat men die vroude hoers herten wt horen ansichte mocht merken.

- Op een tijt was hijr een eersam persoen, die suster truyden wal gekent hadde; die sach sie sytten werken. Doe vragede hij al verwonderende, of men hijr alsulke luyde liet weven.

- Op een tijt, als des donredages na paschen, was sie soe ontsteken van bynnen in horen herten van der mynnen, die Magdalena⁷⁾ hadde tot onsen lieven heren. Ende suster lijsabet van tiel^a), die ock te werken plach, die merkede dat suster truyde wat sunderlinges van bynnen in horen herten hadde. Doe vragede sie hoer, waer omme dat sie lachgede· sie segede: om dat sie dachte dat maria den groten man haelen ende⁺dragen wolde^b) Ende dat ‖ sij also verslonden was in sijnre mynnen⁸⁾,

1) by horen halse, alsof haar leven er van afhing, zoo hard zij kon.

2) Bijgeschreven.

+ 98c

3) overlanck, na een poos, na een (vrij) langen tijd. Zie Mnl. Wdb. op ‘lanc, 2de art.’ (dl. IV, kol. 103).

4) webbe, weefsel.

5) werken (van vrouwelijke handwerken gebruikt), weven.

6) Ik versta het woord ‘spijde’ niet. Moet misschien ‘sijde’ gelezen worden?

+ 98d

7) Magdalena, d.i. Maria Magdalena of Maria van Magdala (een vlek in de nabijheid van het Galileesche meer).

a) Namelijk Elisabeth Tayen van Tiel; zij is Salomee Sticken als priorin opgevolgd en in 1452 gestorven. Zie over haar 159d-161a.

+ 99a

b) De Schriftpericope, die gedurende de ME. op Donderdag na Paschen in de kerken gelezen werd (zie Grotefend, Zeitrechnung, Bd. I, S. 53, en verg. het Missale Romanum op ‘feria quinta post Pascha’), was Joh. XX: 11-18 (de verschijning van Jezus aan Maria Magdalena). Blijkbaar heeft Truide van Beveren, nog onder den indruk van het gehoorde, hierover na kerktijd, toen zij zat te weven, nagedacht. De woorden ‘den groten man, d.i. Christus, haelen ende dragen’ (wegnemen, wegdragen in de Statenvert.) zijn een terugslag op hetgeen t.a.p. voorkomt in vs. 13 en vs. 15.

8) ‘verslonden sijn in der minnen Christi’ is een term der devoten. Verg. verslonden sijn in onsen lieven heren, 113c, 187c.

[p. 187]

dat sie dat niet en merckte dat sij des niet en vermochte. Hijr was sie alte vurich in.

- Die hillige armoede was hijr mytten iersten seer groet· die sie seer mynde Als armelick te eten· niet voel des nachtes over te hebben¹⁾; ende in allen dingen, die hem noetdruftich weren, was armoede in. Ende als sie des avendes toe bedde gengen· soe nam een yegelic mede dat sie hadden om over te decken Die sytkussene hadden, die nemen sie mede· ende die sie niet en hadden, die nemen hoer matten^2)a) mede. Ende suster truyde van beveren, die vol mynnen was, hadde enen witten onderrock, die wat bequamer³⁾ was dan hoer ander cleeder. Den plach sie al⁺heymelick te nemen ende legeden des avents ‖ op suster lijsebet van tiels bedde, dat sies niet en wiste Mer des margens brachte sij hoer den rock weder ende en woldes geensyns weder nemen· mer sie en liet niet of. Dit brengen ende weder brengen duerde ene guede wijle· hijr in was te merken hoer grote mynne Want hadde sie meer gemocht⁴⁾, sie hadde meer gedaen· nochtans hadde sie myn over dan suster lijsebet.

- Sie was den susteren soe bedienstich· waer sie wat tebrakens an horen cleederen sach, dat plach sie hem te lappen⁵⁾. Soe gevyelt vaeke dat sie daer omme gescholden waert dat sie daer te voel garens over verneyde. Op een tijt, doe sie na eenre suster opt reventer sach, om dat⁺sie geerne geweten hadde of sie yeet hadde dat ‖ men behovede toe lappen Doe waert sie berispet dat sie hoer oghen quelke gewaert hadde· ende hoer waert gevraget, waerna dat sie gesien hadde; doe segede siet oetmodelick.

- Sie was soe rechte cleyn in hoer selven: als sie hoer in cleynen

1) ‘over hebben’ (ook in de volg. kolom), gedekt zijn; eig. dek over (zich) hebben.

2) ‘matte’, stroozak, bulster of stroomatras; eig. mat. Zie Du Cange, Gloss. op ‘matta’, en verg. Mnl. Wdb. op ‘matte, 1ste art., n^o. 2’.

a) Zie de Constitutiones, pars III, cap. 17: et [sorores] singule culcitras singulas habeant (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 303; verg. blz. 406: Ende die susteren sullen slaepen op culten of bedden, mis (?) sie beter gerecht hebben).
Over de slaapplaatsen en het beddegoed in de Windesh. mannenkloosters lezen wij bij Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 105, het volgende: Wat eindelijk de slaapplaatsen betreft, veeren bedden en linnen lakens waren streng verboden, tenzij de prior ze aan een zieke toestond. Men had echter matrassen, met wol, en kussens, met veeren gevuld, alsmede eene wollen deken en ééne of meer andere naar ieders behoefte.

3) ‘bequame’, bevallig, mooi.

+ 99b

4) ‘mogen’, vermogen, kunnen, in staat zijn.

5) ‘lappen’, herstellen, opknappen; Lat. repeciare (zie Dumbar, Analecta, tom. I, p. 18).

+ 99c

[p. 188]

dingen ontgaen hadde of versumel geweest Dat plach sie oetmodelike te belyen ende woech dat soe swaer, als oft grote gebreke geweest hadden^a). Sie hadde soe groten vrede in der veroetmodinge· ende plach suster griete dagens hoer gebreke te belyen· ya ock dat alre quadeste dat sie in der werlt gedaen hadde Ende begeerde van hoer dat siet hoer voer onsen pater seggen wolde. Ende suster griete en wolde den hongerigen dat broet⁺niet wt den mon- ‖ de nemen ende vervulde hoer begeerte. Soe waert die hillige ziele soe blijde ende vurich in der veroetmodinge· recht of sij al vernyet was in horen geeste¹⁾. Dit was een recht tymmer op dat vaste fondament der oetmodicheit, dat in hoer gefondiert was. Want die dinge die een mensche van naturen vliet ende van bedrucket wort, als sie hem beyegenen· daer was sie al baven gecomen²⁾ Want sie omhelsede alsulke dinge myt groter begerten hoers herten.

- Sie wanderde rechte gange³⁾, beyde van bynnen ende van buten: daer omme heeft sie verdient dese gracie te vercrijgen. Och, hoe veer is dese wech van my ende van vele geesteliker menschen, die nochtans guet⁺ende groet schijnen te wesen! By den oetmodicsten ende ‖ nedersten susteren was sij alre lievest Als die susteren int koehuys, als suster geese boevynck, suster truyde van roekel, dat een alten goddienstigen vredsamen suster was· ende suster griete kerstkens^b), dat ene koesuster⁴⁾ was. Dit weren al hoer wtvercarene susteren· hijr was sie blijde mede, als sie hoer goddienstelike⁵⁾ vermaeken wolde.

- Als die ionge megeden des hilligen daghes hijr van den lande quemen· ende die susteren inden spynhuys neder geslagen⁶⁾ legen in horen gebede Soe en dorsten sie niemant anspreken· dan sie merckten waer dat suster trude lach. Daer gengen sie dan toe ende toegen sie een luttel

a) Sie - hadden. Verg. 10d.

+ 99d

1) ‘verniët (= vernieuwet) werden in den geeste’, een ander, een beter mensch worden. Verg. (in de Statenvert.) Rom. XII: 2, Eph. IV: 23, Tit. III: 5, en elders.

2) daer - gecomen, daar was zij geheel overheen.

3) Sie wanderde rechte gange, Zij bewandelde rechte wegen, ‘den conyncliken wech’, 97d. Verg. 5d en 6d.

+ 100a

b) Truide van Rokel (gest. in 1424) en Griete Kerst(e)kens (gest. in 1458) zijn conversinnen te Diepenveen geweest. Zie Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 229, 230, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl, II, blz. 180, 181.

4) koesuster, eene zuster die de koeien heeft te verzorgen

5) Achter ‘god’ (einde reg.) staat een afbrekingsteeken.

6) neder geslagen, in eene deemoedige houding nederliggende, geknield. Zie Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 390: Ende als sie daer, nedergheslaeghen (vertaling van het Lat. prostrata, blz. 287, in de Constitutiones, pars III, cap. 3), oetmoedelick ontfermherticheit bid.

[p. 189]

an¹⁾ ❘ soe sach sie op ende sprack hem dan soe vrentelike toe· ende⁺segede hem wat guedes So dat sommyge van hem gue- ‖ de menschen worden ende gengen te cloester.

- Sie hadde hoer tijt alden dach doer also geordyneert²⁾ myt oefenyngen van den leven ende lijden ons lieven heren Dat die duvel geen tijt en conde crijgen sie te becaren· dan des nachtes plach hij sie dicwijl te ververen³⁾ in den slaepe. Met het was omme niet: sie en conden an hoer niet gewynnen⁴⁾· want sie was vol guedes, daer en mochte geen quaet in Want sie was een hillich tempel hoers brudegoms, daer en conde niet in dan dat hem toe hoerde. Wanneer die susteren niet en wisten wat tijde dattet was vanden dage, als sie gene clocke en hoerden Soe vrageden siet suster truyden· soe segede siet hem soe puntelick, als of sie die clocke⁺gehoert hadde Dat ‖ wiste sie byder tijt hore oefenynge. Ende onder tijden plach hoer suster griete dagens te vragen, die doe dat werck huys verwaerde· wat sij dachte. Soe plach siet hoer oetmodelike te seggen· bywijlen wast van den aventmael ende ondertijden van der passiën ons lieven heren ende dier gelijck. Dit was ene grote gave van onsen lieven heren, welck vele geesteliker menschen ontbreket Want als sie geerne wat guedes dencken solden· soe en weten sie niet, waer dat siet halen sullen.

- Ende sommyge menschen heben schone ende goddienstige oefenyngen, die merckelijc⁵⁾ ende guet synt⁶⁾ Ende dat gaet daer mede heen, ende hem duncket dattet genoech is. Mer dat is ene waerachtige oefenynge·⁺dat hem een ‖ mensche dat pijnt te bewijsen mytten werken, alst behoerlic is· dat hi oefent van bynnen Als in oetmodicheit, in gehorsamheit, sachtmodicheit, lijdsamheit, in puurheit sijns herten· ende in der mynnen godes ende sijns evenen menschen Ende dat exempel ons lieven heren na te volgen na onsen vermoegen. Als dese hillighe oetmodige ziele dede· want sie was ene mynnester der oetmodicheit, der nederheit, der armoeden Ende een verwynster hoers eygenen willen· ende hielt hoer ledich van allen dingen, die hoer niet bevalen en weren Ende gaf hoer totten genen, daer sie alle dinge om gelaten hadde hem te mynnen ende an te hangen· ende hem allene te leven.

- Op een tijt veroetmodichde sie hoer voer onsen weerdigen vader⁺ende bat hem dat sie dat ‖ werck huys verwaren moste, oft hem guet duchte· suster griete dagens weer voel bequamer hoer tot onsen lieven

1) ‘enen a(e)ntien’, iemand tot zich trekken, hem ter zijde nemen.

+ 100b

2) ‘ordineren’, in orde brengen, tot stand brengen, bewerkstelligen; dus (in eene bepaalde of behoorlijke orde) indeelen.

3) ververen (= vervaren), vrees, angst, schrik aanjagen.

4) sie - gewynnen, zij, nl. die becaringen, die becoringen, konden op haar geen vat krijgen.

+ 100c

5) ‘mer(c)kelijc’, opmerkenswaardig, merkwaardig, belangrijk; eig. wat wel opge merkt mag worden, d.i. wat waard is dat men het opmerkt.

6) Bijgeschreven.

+ 100d

+ 101a

[p. 190]

heren te geven dan sie. Suster griete dagens verwaerde doe dat werck huys, als voersz. is^a) Ende onse lieve here begavede sie vaeke myt groter ynnicheit ende devoeciën· hijr omme meende sie dattet hoers dinges bet wesen solde¹⁾ dan suster grieten. Doe onse weerdige vader here iohan brinckerinck dese grote vuricheit hoerde, soe segede hij dit of des gelijkes: ‘Suster truyde²⁾, dit mochte lichte³⁾ guet wesen, mer gy en connen niet schrijven.’^b) Doe liet sie hoer genoegen ende gaf hoer voert tot onsen lieve heren⁴⁾, als sie plach.

- Sie was soe cleyn ende oetmodich in hoer selven· dat hoer dochte⁺dat sie niet guedes en ‖ dede noch en hadde. Sie was cleynre ende nedere onder den susteren dan die alre armste ende verworpenste mensche Ende men en hoerde noch en merckte in woerden noch in gelaet noch in genen dingen dat sie wat wt gaf⁵⁾ van horen voerledenen leven of staete

a) Zie 100c.

1) dattet - solde, dat het eerder iets van hare gading zou zijn.

2) tuyde.

3) lichte, allicht, wellicht, misschien.

b) Uit hetgeen voorafgaat, maar vooral uit het antwoord, hier gegeven, leid ik af, dat Truide van Beveren had willen worden, wat men in de ME. noemde eene ‘schersuster’.
Door particulieren werd meermalen, maar altijd tegen betaling van geld (zie 95d-96a), aan de Windesh. kloosterzusters garen of doek aangeboden, ter bewerking. Zulks geschiedde in de daarvoor bestemde ‘werckhuysen’; een der zalen hiervan heette het ‘scherhuys’. De non, die met het oppertoezicht over dit laatste was belast en tevens had te ‘besorgen in den werckhuysen wes den susteren noet is van reysscap in hoeren werken’, heette ‘schersuster’ (verg. Kil.: scheeren de webbe, ordiri, exordiri, praeparare telam). In den Dietschen tekst der Constitutiones wordt aan de ‘schersuster’ een afzonderlijk hoofdstuk gewijd (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 382-384), bevattende o.a. deze bepalingen: Als die lude garn brengen to werken, sal sie nernstelick teykenen wyent to hoert, ende woe dat siet willen ghewracht hebben .... Die schersuster sal al jaer, als men doech (sic!) rekent, rekenscap doen voir den oversten ende voir die procuratersche van allen, dat die susteren ghewracht hebben ende ghewonnen in den werckhuysen, des somers ende wynters, wat sy ontfangen en overghegeven heft ende uutghegeven voir reyscap ende wat men hoer schuldich is.
Wanneer dus Johan Brinckerinck tot zuster Truide zegt: ‘mer gy en connen niet schrijven’, bedoelt hij m.i. dit: mer gy en connen niet ‘teykenen’, d.i. maar gij kunt niet opschrijven, niet noteeren, geene (juiste) aanteekeningen houden van ontvangsten en uitgaven; derhalve blijkt gij ongeschikt te zijn voor de betrekking, waarvoor gij denkt in aanmerking te komen.
Het schrijven in de gewone bet. van het woord verstond Truide van Beveren wel, maar het was voor haar ‘een seer pijnlick dinck’ (101d); toch heeft zij ook nog koorboeken geschreven (102a-b), iets, wat in den regel groote zorg en bedrevenheid vereischte.

4) Zie de aant. bij ‘onsen lieve heren’, 7d.

+ 101b

5) ‘utegeven’, te kennen geven, laten blijken, verraden.

[p. 191]

Want sie hadde een geheel afkier gedaen van allen werliken dingen· ende een geheel toekier tot onsen lieven heren ende tot¹⁾ ewighen dingen²⁾.

- Int iaer ons heren m cccc ende viij doe waert dit cloester ierst⁺geslaten op sante Agnieten³⁾ dach^a) Ende nemen doe iersten die hillige oerde an myt alte groter devociën Ende hore was xij, daer suster truyde ene van was^b). Dat gotlike lof in den dienste godes was hoer soe wonderlike⁺smaekelic ende soe genoechlick Dat ‖ hoer des niet te voel en mochte wesen dach noch nacht, overmyds groter mynnen, die sie hadde tot onsen lieven heren. Sie en hadde gene guede choer stemme⁴⁾, als dat⁵⁾ sie niet over een en droech⁶⁾ mytten anderen susteren⁷⁾. Soe en moste⁸⁾ sie des daghes niet buten mondes⁹⁾ lesen^10)c), mer des

1) Lees: totten? Doch verg. hs. G, bl. 29: Ende pijnden hem mit enen geheelen herten tot onsen lieuen heren ende tot ewigen ende godliken dijngen te kieren.

2) Ontbreekt.

+ 1408

3) Agineten.

a) 21 Januari.

b) Uitvoerig worden de lotgevallen dezer ‘xij’ verhaald 126b-145c, met het opschrift: Hijr begynnen die xij susteren, die ierst die hillige oerde an nemen van sante Augustijnus in diepenveen. - Over Truide van Beveren alleen deze woorden: Suster truyde van beveren was die xij (zie 145c).

+ 101c

4) Sie - choer stemme (= coorstemme), Zij had geene goede koorstem, geene goede stem voor het koor in de kerk; dus zij zong niet zuiver, zij zong valsch.

5) als dat (= alse dat, voor ‘also dat’), zoodat.

6) ‘overeendragen’, overeenstemmen, overeenkomen.

7) De zin is: zoodat (door haar niet zuiver of valsch zingen) de harmonie in het koor verbroken werd.

8) ‘moeten’, mogen, de vrijheid hebben.

9) buten mondes (verg. buten lants, buten wegs, enz.; zie Mnl. Wdb. op ‘buten, 3de art., I, n^o. 1’, en Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Syntaxis, § 30), duidelijk, uitdrukkelijk, nadrukkelijk Het tegenovergestelde is ‘binden kinne’, in het Ndl. binnensmonds.

10) Zie de aant. bij ‘lesen’, 59a.

c) Men onderscheidt in het Roomsche koorgebed vocaliter legere (buten mondes lesen) en mentaliter legere. Het eerste wil zeggen de woorden duidelijk uitspreken, ofschoon niet vereischt wordt dat men zichzelf hooren kan; het tweede is gewoon lezen zonder eenige lippenbeweging.
Wanneer nu hier gezegd wordt: Soe en moste sie des daghes niet buten mondes lesen, enz., dan kan zulks beteekenen: Truide van Beveren mocht alleen des nachts (zie de volg. blz., aant. a) ‘buten mondes lesen’, bij de daggetijden niet; om hare stem, derhalve tot bewaring van de harmonie in het koor, was zij overdag daarvan gedispenseerd, d.i. ontheven, of werd haar alsdan het zwijgen opgelegd (verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 323 volg.). Maar het kan evengoed beteekenen: Truide van Beveren, als vera monialis verplicht zijnde tot het ‘buten mondes lesen’ van al de getijden, heeft dat ook gedaan èn overdag èn des nachts: des nachts ‘soe vurichlicke .., dat men sie wt al den susteren hoerde’; overdag evenwel zacht, zeer zacht, als het ware binnensmonds, zóó dat althans de eenstemmigheid in het koor er niet door gestoord werd. Aan deze laatste opvatting, die volkomen past in het verband, zou ik voor mij de voorkeur willen geven.

[p. 192]

nachtes^a) wast hoer geoerloft. Dan plach sie soe vurichlike te lesen, dat men sie wt al den susteren¹⁾ hoerde. Ende die susteren leden hem daer guetlick²⁾ in om hore goddiensticheit willen. Ende sie hadde hoer hijr³⁾ ock soe goddienstelic ende oetmodelic in als al hoer manieren weren· ende als al hoer leven was in allen dingen.

- Het was hijr doe noch soe arm, dat sie geen guet gerack⁴⁾ van⁺pappijr en conden gecrijgen. Ende ock want ‖ sie gene guede stemme en hadde den choer te helpen, soe en waert hoer niet gegeven als den anderen. Soe nam die oetmodige ziele leyen⁵⁾, daer sie hoer dinghe op schref, dat sie inden choer lesen solde Ende dat was een seer pijnlick dinck⁶⁾, omme dat siet vaeke vernyen moste· wantet vaeke anders ende anders⁷⁾ was datmen lesen solde. Mer sie hadde hoer daer soe doegentlijc in ende bewees hoer soe oetmodelic Dat men ny gewaer en waert van enyger onlijdsamheit ofte claginge· mer leet hoer oetmodelick, recht oft also wesen solde Want sie was ene mynnester der armoeden ende der oetmodicheit.

- Ny en begeerde sie hijr enich vordel van dat sie hijr groet guet^b) gebracht hadde· mer sie hadde liever myn dan meer Want sie was in ‖⁺horen herten als die alre armste. Ende onse lieve here, die sine armen niet en verlaet, die quam hoer te hulpe int eynde. Want een wijltijdes daer na soe waert die ierste priorynne of gesat⁸⁾, die geheyten was suster hille sonderlants^c), dat ene oetmodige ende goddienstige suster was Ende sie waert toe amsterdam weder priorynne gecaren omme hore doechden willen Ende onse eerweerdige mater salome sticken waert hijr⁹⁾ weder pryorynne gecaren^d) Ende suster elsebe hasenbroeck waert procratersch¹⁰⁾. Die vragede doe onsen vader iohan, of sie den susteren wal

a) Dit ‘des nachtes’ heeft betrekking op de ‘matutinae’ en de ‘laudes’ (laudes matutinae, de lauden, het tweede der kerkelijke getijden; zij worden na de metten gelezen).

1) wt al den susteren, boven alle zusters uit.

2) guetlick (= goetlick, goedelike), gaarne.

3) Bijgeschreven.

4) gerack, hetgeen noodig is, wat men noodig heeft; dus benoodigdheden.

+ 101d

5) ‘leye’, schrijflei.

6) een seer pijnlick dinck, een zeer moeielijk iets.

7) anders ende anders, geheel anders.

b) Zie 90d.

+ 102a

8) ‘enen ofsetten’ (= afsetten), iemand doen aftreden (uit eene betrekking, uit een ambt).

c) Zie over haar 126b-127a. Volgens 126c is zij (van 1408-1412) ‘rectrix’ te Diepenveen geweest, maar niet ‘ierste priorynne’, gelijk hier gezegd wordt.

9) De ‘r’ is bijgeschreven.

d) In 1412, ‘omtrynt sante Iohannes misse’, 5b.

10) Voor deze spelling van het woord verg. de aant. bij ‘ondermeystersch’, 86d.

[p. 193]

genoech pappijrs geven mochte. Doe segede hij: ‘ya;’ doe gaf sij suster truyden ende al den susteren soe voel als sies behoefden. Doe was suster⁺truyde blijde ende schreef ‖ doe hoer choer boeken^a) ende wes sie behovede. Ende sie was soe vlijtich op dat schrijven, dat siet suster lijsebet van tiel wal geclaget heeft Dat sie daer wat mede verlaren¹⁾ had²⁾ van horen inwendigen toekier ende oefenyngen, welck sie daer na so niet weder en conde gecrijgen. Want solde sij wat hebben, soe moste siet nauwe soeken, om dat sie niet voel tijdes en hadde Want sie moste hoer broet myt horen handen wynnen, laete ende vroe.

- Sie was ock soe rechte vlijtich die dinghe te verstaen, diemen in den choer las. Daer omme soe plach sie een boeck mit hoer te dragen· ende als sie dan by yemant quam diet verstont, dan vragede siet. Onderwijlen soe segeden siet hoer: soe was sij alte dancber· ende onderwijlen soe⁺weygerden siet ‖ hoer: soe leet sie hoer oetmodelijc.

- Doe dit cloester iersten geslaten waert ❘ doe quam die putte mede bynnen^b), daer men wt te brouwen plach. Doe moste men daer bynnen putten dat men³⁾ daer buten brouwen solde. Ende hijr plach suster truyde toe te helpen, ya ock in⁴⁾ den coelden winter ❘ dattet soe seer vroes, dat hoer die hande an den putswengel⁵⁾ bevroeren.

- Op een tijt soe stont sie ende puttede; doe quam hoer een vers in, dat sie des nachtes in der noctornen^c) gelesen hadde· dat was: ‘“Gy

+ 102b

a) Aan het schrijven der koorboeken werd door de Windesheimers de grootste zorg besteed. Het was hun ‘als geestelijken, die een groot deel van den dag in kerkelijke diensten sleten, een punt van godsdienst, een plicht van vroomheid, het koor van prachtige boeken te voorzien’, Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 231. Zie vooral Thomas a Kempis, Vita Gerardi Magni, cap. XIII, § 2, in fine.

1) verlaren (= verloren), ingeboet; eig. verloren.

2) In margine.

+ 102c

b) Bij de insluiting der kloosters, wat met zeker kerkelijk ceremonieel plaats greep, werd als het ware een cirkel daaromheen getrokken (verg. doe quam die putte mede bynnen) om aan te duiden, wat tot hun eigenlijk terrein behoorde. De kloosterlingen mochten, tenzij in bepaalde gevallen, dien cirkel niet overschrijden: zij moesten b.v. hunne dagelijksche en andere wandelingen tot de afgesloten ruimte beperken. Het doel der insluiting was, om het zedenbederf binnen de kloostermuren, door afsnijding van den omgang met de buitenwereld, tegen te gaan.
Zie over dit onderwerp, wat de Windesh. conventen aangaat, Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, passim (vooral blz. 273-278).

3) Bijgeschreven.

4) ni. Het eerstvolgende ‘in’ staat zonder stip.

5) putswengel, zwengel, putslinger, putarm.

c) Onder ‘noctornen’ (= nocturnen; Lat. nocturni) verstaat men het hoofdbestanddeel der metten. De metten bevatten één of meer nocturnen; iedere nocturn bestaat uit drie of meer psalmen en antiphonen, lessen en responsoriën. Deze lessen (Lat. lectiones) zijn ontleend, gedeeltelijk aan het Oude en Nieuwe Testament, gedeeltelijk aan het leven van de(n) heilige, die herdacht wordt, gedeeltelijk aan de homiliën der kerkvaders. Verg. Grotefend, Zeitrechnung, Bd. I, S. 134, op ‘nocturni’.

[p. 194]

sult die wateren in blijschappen putten wt den fonteynen des gesontmakers Ende gy sult seggen inden dagen: “belyet den heren ende anroepet sinen namen.”’^a) Daer was sie soe vurich mede, dat sie byna alle den ‖⁺arbeyt vergat ende puttede soe vurichlike, dat sie nauwe¹⁾ en wiste wat sij dede.

- Op een tijt vragede hoer suster elsebe hasenbroecks, die procratricx was· hoe voel dattet des yaers beliep, dat sie van hoer boerden²⁾. Doe segede sie oetmodelijc: ‘lieve suster, vergevedet my, dat weet onse vader^b) best.’ Siet, dese hillige oetmodige ziele en sloech des geen roeke³⁾ noch en becummerde hoer daer niet mede· dat sie eens omme gods willen overgegeven hadde. Mer sie wolde arm wesen mytten armen cristi ende sie hadde eer myn dan meer Want dat ommehelsede sie myt alre begeerten hoers herten· op dat sie den naeckten cristum naecket volgen mochte⁴⁾.

⁺- Sie was soe vlijtich op hoer werck als die alre armsten, ‖ op dat sie hoer broet mochte wynnen gelijck hem. Want soe wie den rechten geest godes heeft gelijck als sie hadden· die sijn vlijtich hoer herte van bynnen te bewaren Ende vlijtich ende trouwe in horen arbeyde van buten totten love godes· ende stichticheit hoers evenen menschen.

- Op een tijt was sie soe cranck, dat sie niet wal wat doen en mochte· doe genck sie oetmodelike tot onser weerdiger mater salomee^c) ende segede: ‘Lieve mater, nu bin ic so cranck, dat ic niet langer wat doen en mach; wolde gy my nu omme gods willen voeden?’ Want sie en liet hoer niet duncken⁵⁾ dat sij hijr wat⁶⁾ gebracht⁷⁾ hadde, van groter oetmodicheit. Sie was soe wonderlike oetmodich ende gehoersam, dat sie⁺niet en solde genamen hebben een cleyn bre- ‖ deken⁸⁾, ya een oelde schoelappe, sonder oerlof.

- Sie conde hoer baete ende hoer geestelike wynnynge soe rechte wal doen in allen dingen overmyds die gracie godes, die hoer halp Ende sie was vlijtich te vergaderen die ewighe schatte ende rijckheiden voer die grote besyttinge, die sie overgegeven hadde in deser werlt.

- Tot twien tijden quam hore moder ziele tot hoer· eens doe sie noch

a) Jes. XII: 3, 4a (Vulg.).

+ 102d

1) nauwe, ternauwernood, nauwelijks.

2) ‘boeren’ (= boren), beuren, heffen (vooral van het innen van gelden, renten, tollen, enz. gezegd).

b) Johan Brinekerinck.

3) ‘roeke slaen’ (met den 2den naamv.), acht slaan op.

4) Verg. hs. G, bl. 25: Een naeket brudegom (nl. Christus) die wil ene naecte bruijt hebben.

+ 103a

c) Salomee Sticken.

5) ‘hem laten dunken’, zich laten voorstaan.

6) wat, nl. groet guet (90d).

7) De ‘t’ is bijgeschreven.

+ 103b

8) ‘bret’ (het verkleinw. is ‘bredekijn, bredeken’), bord, tafel, plank.

[p. 195]

niet beslaten en was^a). Doe quam sie des avents ende genck by hoer sytten op die bedde scheyde¹⁾ ende hadde geerne hulpe van hoer gehad. Ende sij sach dat sie hore moder wal gelijckte, mer sie was soe seer verveert, dat sie niet spreken en dorste Om dat sie anxt hadde dattet ene⁺bedriechnisse²⁾ des duvels hadde geweest. Ende die ziele ‖ bleef by hoer ene lange tijt ende suster trude lach in groten anxte· ten lesten waert sie³⁾ hore quijt Ende sie quam tot twien goddienstigen susteren, daer sie ene wijltijdes gewont hadde. Den segede sie dat sij tot hore dochter ten diepenveen geweest hadde omme hulpe, mer sie en wolde niet spreken. Ende dit ontboden sie suster truyden, om dat sie hoer te hulpe comen solde myt horen gebede ende gueden werken. Ende noch soe quam sie eens tot hoer, doe sie hijr bynnen was int slot⁴⁾. Doe quam sie tusschen vij ende viij uren des avendes ende bleef daer by hoer bedde staen, hent dat suster truyde op stont ende genck toe metten. Mer sie en dorste hoer⁺niet to spreken: alsoe was sie verveert ‖ Ende sie lach in alten groten anxte, want sie vermoede echter dattet wat quades weer als te voeren. Aldus scheyde sie echter van hoer, dat sie hoer niet toe en sprack Ende sie apenbaerde hoer toe northoerne^b) ende segede dat sij by hoer dochter ten diepenveen geweest hadde, mer dat sie⁵⁾ hoer niet toe spreken en wolde. Doe quam hijr ene van northoerne, die hoer dit segede van hore moder Als dat sie noch in pijnen weer ende hulpe van hoer begeerde. Ende sie was hore moder ziele seer trouwe in al dat sie vermochte Ende sie⁶⁾ creech hulpe van hoer, als hoer onse lieve here te weten dede.

- Dese hillige oetmodige suster truyde van beveren die hadde onsen⁺lieven heren soe hertelike lief ende hij hoer ‖ weder, dat hij grote genoechte hadde myt hoer te wesen Want sine genoechte is te wesen mytten kinderen der menschen Sunderlinge die soe cleyn ende oetmodich in hem selven sijn als dese hillige ziele was. Alst wal scheen ende onse lieve here apenbaer maeckte by ons paters ydocus^c) tijden. Want als dese hillige ziele comunyseerde ende hij dat eerweerdige hillige sacrament op

a) D.i. toen Diepenveen nog niet ingesloten, nog niet tot een ‘besloten klooster’ was gemaakt; dus vóór 21 Januari 1408. - Men sprak in de ME. van ‘besloten kloosters’, maar ook van ‘besloten kloosterlingen’.

1) bedde scheyde (= beddeschede), beddeplank.

+ 103c

2) bedriechnisse (= bedriegenesse), bedrog, list, misleiding.

3) sie, de dochter; het volg. ‘sie’ is de moeder, ‘hore moder ziele’.

4) De zin is: toen zij eene besloten non was.

+ 103d

b) Zie de aant. bij ‘northoerne’, 87a.

5) sie, de dochter.

6) sie, de moeder, ‘hore moder ziele’.

+ 104a

c) Zie de aant. bij ‘here ioest’, 8a. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 70, aant. 4 en blz. 71, aant. 3; dl. III, blz. 42.

[p. 196]

boerde¹⁾ om hoer te geven Soe waert hij des quijt, eer hijt selven wiste²⁾, soedat³⁾ hij seer begaen waert ende myt groten anxte bevaren⁴⁾. Ende sie genck daer goddienstelike mede heen myt groter mynnen ende dancberheit. Ende hij bleef in groter becummernisse, hoe dat wesen mochte ende wie⁺die suster weer. Ende doe die comu- ‖ nyseringe gedaen was, doe vragede hij daer na, of hij yeet⁵⁾ vernemen conde wie dat geweest hadde; mer daer en wiste niemant van. Doe liet hij hem genoegen; mer hij sette op in sinen herten dat hij sijn merck daer op geven⁶⁾ wolde, als men echter comunyseren solde Of hijt dan vernemen conde· als hij dede. Ende als die susteren na ordynanciën quemen⁷⁾, soe ondervant⁸⁾ hiet dattet suster truyde van beveren was. Ende dit geschiede hem al vaeke mytter hilliger oetmodiger zielen ❘ ende dit en is niet te verwonderen Want sie was een bequame oetmodich mynnende vat ende ene genoechlike wonynge des groten heren hoers sueten brudegoms Om wes mynnen willen hoer alle⁺dinge licht weren te doen ende te laten, ‖ dat sie becande dat hem behachlick was.

- Doe sie horen vurigen loep volbracht hadde· ende horen bou ten eynde gecomen was· ende hoer schuren vervullet weren Doe wolde die grote conync sine gemynde bruyt te huys halen. Soe gevyelt op een tijt dat die susteren comunyseren solden ende sie hem daer toe mit bijchten bereyden. Doe suster truyde voer dat bijcht vinster quam ende sie neder begonste toe knielen, soe brack sie hoer bien. Doe waert hoer wtermaten bange, alst geen wonder en was, soe dat sie wat geruchtes maeckte. Mer hoe bange dat hoer waert, sie dede nochtans hoer bijcht voert. Doe waert sie gedragen int sieckhuys⁹⁾, ende men haelde den meyster haestelijck.⁺Ende doe hij gecomen was, so ‖ betaste hij dat bien. Ende hij merckte dat sie hoer schamde ende dat sij niet geerne gehat en hadde dat hij yeet

1) Gedacht moet hier worden aan de akte der elevatie, d.i. het omhoog heffen van de hostie en daarna van den kelk. Zie Stellwagen, Roomsche woorden, blz. 40, en blz. 122 op ‘elevatie’; verg. Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 289.

2) De zin is: Truide van Beveren was zóó begeerig de hostie te ontvangen, dat zij haar uit de hand van den priester wegnam en nuttigde (sie genck daer goddienstelike mede heen), voordat deze het bemerkte. Hetzelfde wordt verhaald van Elsebe Hasenbroecks, 115a; verg. bij deze laatste plaats ms. 8849-'59, fol. 234r: hostia ipsa subito sine extensione manus dilabatur in os eius.

3) ‘soedat’ staat (ook blijkbaar op ééne plaats 72d) in één woord geschreven.

4) ‘bevaren’, aangrijpen, aantasten.

+ 104b

5) yeet (= iet), op de eene of andere wijze, soms, wellicht.

6) ‘sijn merc(k) op iet geven’, zijne opmerkzaamheid, zijne aandacht aan iets wijden; op iets letten.

7) quemen, nl. om te communiceeren.

8) ‘ondervinden’, door onderzoek te weten komen.

+ 104c

9) sieck: (einde reg.) huys.

+ 104d

[p. 197]

hoeghe¹⁾ getastet hadde²⁾; doe liet hijt guet wesen. Ende dat bien was soe geswollen, dat hijt niet lichtelike en hadde cunnen gevynden³⁾. Doe wees hij daer raet toe· ende men dede hoer, als hij gesecht hadde. Mer deser hilliger zielen waert soe wtermaten banghe, dattet yamer was an te sien ❘ soe datmen den meyster liet weder comen. Ende als hiet doe te rechte⁴⁾ betaste, soe ondervant hi dat hoer dat bien een weynich bovent knie⁵⁾ mytallen ontwie was Ende daer was een groet deel marges wt gelopen, soe datmen hoer doe niet gehelpen en conde. Nochtans soe schenden⁶⁾ sie hoer dat bien ende neyden sie an dat cussen daer sie ‖⁺op lach, om dat sie stille solde liggen ende hoer niet verruren. Doe sie dat hoerde, doe segede sie tot eenre suster, die by hoer was: ‘suster salomee, nu comet dat eynde· nu wil dat eynde comen.’ Want sie hadde een ander gebreck, daer sie niet wal stylle omme en conde wesen, dat sie hoer niet en verruerde. Die oelde salomee van den wiel^a) plach sie doe te waren· ende stont hoer ock trouwelike by in dat ander gebreck dat sij hadde Ende sie was hoer seer bedienstich om hore hillicheit willen.

- Ende doe dat hillige eynde quam, segede sie dat dat eynde queme. Doe lach sie voert an in énen beden tot onsen lieven heren· als of sie inder tegenwordicheit godes ende al sijnre engelen ende al sijnre hilligen⁺geweest hadde. Ende sunderlinge sprack sie hem toe⁷⁾ myt ‖ eenre vuriger stemmen ende myt herteliker begeerten ende segede: ‘Benedyet⁸⁾ den heren, alle werke des heren; lavet ende over hoeget⁹⁾ hem in ewicheit! Benedyet den heren, gy engelen des heren¹⁰⁾· benedit, gy hemele, den heren! Benediet den heren, priesteren des heren; benediet den heren

1) Lees: hoegher? Doch zie Mnl. Wdb. op ‘iet, 1ste art., B’ (dl. III, kol. 801).

2) Ontbreekt.

3) geuynde.

4) te rechte (hetz. als ‘te degen’), naar behooren, goed, flink. Verg. Teuth.: dege (te -) (to deeghe, to recht, recte, debite).

5) kine.

6) ‘schenen’, verbinden. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: schenen, schienen, durch Eisen - oder Holzschienen verbinden u. befestigen.

+ 105a

a) Zie 163c-172b: Van suster salomee van den wiel die oelde.

+ 105b

7) tot: 44a, 108c, 113c.

8) ‘benediën’, loven; Lat. benedicere, confiteri (verg. Te Deum laudamus: te Dominum confitemur, in dit hs. - 24a - vertaald als volgt: Dy, god, love wy; di, here, benedye wi).

9) ‘overhogen’, verhoogen, verheerlijken; Lat. superexaltare (Dan. III, ‘Lofzang’, passim), exaltare (Ps. CXVII: 28) Deze laatste plaats luidt in de Vulgaat: Deus meus es tu, et confitebor tibi: Deus meus es tu, et exaltabo te; in de Statenvertaling (Ps. CXVIII: 28): Gij zijt mijn God, daarom zal ik u loven; o mijn God, ik zal u verhoogen.

10) here.

[p. 198]

heren, dienres des heren¹⁾! Benediet den heren, geesten ende zielen der rechtvierdiger; benediet den heren, gy hilligen ende oetmodigen van herten!’^a) Ende dit lof²⁾ was in horen monde also lange als sie volcomelike³⁾ spreken conde. Ende naden eten waert hoer hoer hillige ampt gedaen. Ende doe hoer dat hillige ampt gedaen was, doe wolde onse weerdige pater weder gaen. Doe sie dat merckte, doe gaf sij hem een⁺teyken dat hij blijven solde· want sie wal voelde dattet te hant mit ‖ hoer gedaen solde wesen Mer hij en vermoede dat niet soe geringe te geschien ende genck heen. Ende recht als hij in die kerke gecamen was ende die susteren opt choer, so sloech⁴⁾ men die raetel^b) Ende die grote conynck nam mit hem die gloriose schone bruyt myt groter snelheit in die hoege stat van iherusalem Daer sie nu myt hem ende myt sijnre liever moder mariën ende myt al dat hemelsch heer⁵⁾ yubiliert⁶⁾ mit groter blijschap in ewicheit^c).

- Ende bynnen der selver weken dat sie heen genamen was van horen gemynden brudegom Doe vernam onse weerdige pater soe vele van hoer, dat hij segede· hij dorste wal seggen dat sij al inden ewigen leven weer.

- Dese zalige suster hadde een gebreck inder naturen, daer hoer ‖⁺seer bange mede waert, daer hoer god mede begavet hadde, als hij sinen gemynden pleget. Dit gebreck ofte cranckheit en conde onse weerdige pater here henrick^d) niet begrijpen, want hies niet en cende. Daer hoer alte bange mede plach te warden· want hij hadde anxt dattet sulkes wat

1) Ontbreekt.

a) In de Vulgaat volgt op Dan. III, vs. 23, een gedeelte, dat, met vs. 24 beginnende en tot vs. 90 doorloopende, in den Hebreeuwschen tekst niet wordt gevonden. In dit gedeelte komt van vs. 52 tot en met vs. 90 een lofzang voor, dien Daniël's vrienden Sadrach, Mesach en Abednego in den brandenden oven zouden gezongen hebben. De woorden nu, door Truide van Beveren volgens ons hs. op haar sterfbed uitgesproken, zijn aan dezen lofzang ontleend en komen overeen met de volgende verzen in het Latijn: 57, 58a, 59a, 84a, 85a, 86a en 87a.

2) lof (in concreten zin), lofzang.

3) volcomelike, duidelijk.

+ 105c

4) De ‘l’ is bijgeschreven.

b) Zie de aant. bij ‘die tafele waert geslagen’, 57b.

5) dat hemelsch heer, de engelen. In dezen zin komt ‘het hemelsche heir’ in de Statenvertaling voor i Kon. XXII: 19 en 2 Kron. XVIII: 18.

6) ‘yubilieren (= jubileren), jubelen, juichen; vooral juichen in God, God verheerlijken.

c) Truide van Beveren is gestorven in 1428 (zie deze zelfde kolom; ook Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 227, en Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176).

+ 105d

d) D.i. Hendrik van Harderwijk, ook genoemd 107a. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 137, aant. 2. - Voor hij te Diepenveen kwam, is hij broeder te Windesheim geweest (9b); hij stierf in 1447 (Van Heussen en Van Rijn, a.w., dl. I, blz. 314).

[p. 199]

was, dat sie daer in sundigen solde of mochte. Ten lesten ondersegedet¹⁾ hem onse weerdige mater salomee sticken, so dat hiet vallen liet, ende sie bleef te vreden. Mer doe hij stont byden grave doe hij dat hillige licham begroef, soe begavede hem onse lieve here myt dat selve gebreck of crancheit Vele swaerliker dan siet plach te hebben· ende hem plach daer utermaten banghe mede te warden. Int iaer ons heren m cccc ende⁺xxviij drie da- ‖ ghe voer sante felycitas ende perpetua^a) doe waert dat⁺hillige licham begraven in die vasten Ende hij behielt dat gebreck hent op onser liever vrouwen dach nativytas^b) in den herfst.

- Doe hadde onse lieve here hem hier ene ander vurige ionge bruyt bereyt - ende hiete Alijt van valkendael -, die hij hebben wolde Ende was van utricht gebaren. Dese suster alijt was een enich kint ende was van xix yaren, doe sie horen olders al heymelike ontoech^2)c) om onsen lieven heren toe dienen. Daer hoer vader ende moder hertelike in gedrucket ende turbiert weren ende al hoer vrende Ende men vermoede dat hoer moder den doet van hoer sette³⁾· want sie starf cort daer na dat sie van⁺hoer toech. Sie hadden sie wtermaten lief, wantet hoer enige ‖ kint was. Sie hadden groet guet ende meenden sie groetelick wt te brengen⁴⁾ na state der werlt Mer dat trat dese vurige bruyt cristi al over⁵⁾ mytter hulpe hoers ghemynden brudegoms, die sie sterckte Alle tijtlike dinge achte sie als dreck⁶⁾ tegen die ewighe dinge. Sie ommegreep dat cruce der penytenciën myt puere herten ende rechter menynge. Sie stont hore natuer menlike tegen· ende gaf hoer tot oetmodiger sympelheit Als of sie geen verstant gehad en hadde, al was sie seer wijs ende verstandel van synne. Soe behendelike plach sie hoer te sueken⁷⁾ nader zielen mer niet naden

1) ‘onderseggen’, aanzeggen, mededeelen; Mnd. underseggen.

+ 106a

a) Felicitas en Perpetua waren jeugdige Christinnen te Carthago, die in of omstreeks 207 onder Keizer Septimius Severus den marteldood zijn gestorven. Zie over hen de Geschiedenis der Christelijke kerk, in tafereelen, dl. I, Amst. 1852, blz. 169-181. Haar dag valt op 7 Maart.

+ 1428

b) 8 September. Zie Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 240.

2) ‘ontien’ (= onttien), intrans. werkw. met den 3den naamv. van den persoon, zich van iemand verwijderen, iemand ontloopen.

c) Zie de aant. bij ‘horen olders ontgaen’, 14c.

3) ‘den (die) doot van enen setten’, sterven ten gevolge van iemand, d.i. ten gevolge van het verdriet, door hem aangedaan.

+ 106b

4) ‘enen grotelike utebrengen’, iemand een voornaam huwelijk laten doen. Verg. het volg. bruyt cristi.

5) ‘iet overtreden’, iets met voeten treden, het in den wind slaan.

6) Verg. 93d: dat achtet als een dreck.

7) ‘hem sueken’ (= soeken), zichzelf zoeken, eigen eer of voordeel zoeken. Verg. eigensoekelijcheit, zelfzucht, en in i Cor. XIII, 5, de woorden: zij [nl. de liefde] zoekt zichzelve niet.

[p. 200]

licham Dat, als sie mytten susteren te werke was, soe nam sie die alre⁺snodeste rietschap die sie merckte dat niemant ‖ geerne en hadde. Ende ock soe angreep sie dat swaerste ende segede tot die by hoer weren: ‘Dit can ic soe wal doen,’ soe dat die sympele goddienstige susterkens niet en merckten noch en dachten op alsulke cloeckheit Ende deden sympelic als men hem segede· ende sie dede soe dat swaerste.

- Sie hadde alte grote mynne ende devoecie tot allen dingen, die der hilliger oerden an gengen Ende die vervulde sie nacht ende dach myt alre vlijticheit hent totten eynde hoers levens. Sie hadde enen corten vurigen loep· hoer begin was guet ende vurich Mer sie wies alle daghe in merre vuricheit hent in een zalich eynde.

- Doe sie was van xxvij yaren, began sie bloet te breken ende⁺teer- ❘ de¹⁾ voert een cort wijlken. Ende men moste hoer byna gebieden in hore lester sieckten te nemen dat hoer noet was ende hoer cranckheit eyschede Ende sie hielt hoer also starck, dat sie by na niet en lach. Ende dat hillige eynde quam op onser liever vrouwen avent nativytas^a) Ende dat hillige sacrament ende dat hillige ampt kreech sie toe vesper tijt. Ende doe dat volbracht was ende onse pater weder gecomen was in die kerke ende die susteren int choer, so sloech men die raetel Ende sie voer haestelike myt horen brudegom heen in sijn ewighe rijke Daer sie ewelike myt hem verblijden sal in onsprekeliker²⁾ gloriën.

- Ende als dit hillige licham begraven waert op onser liever vrouwen⁺gebuerten dach^b) nader homyssen Van ‖ den selven recktoer daer voer van geschreven is, genoemt here henrick van harderwijck^c) Die waert doe verloest van dat gebreck dat god op hem verhengede, doe hij suster truyde van beveren^d) begroef.

+ 106c

+ 106d

1) ‘teren’, in krachten afnemen, achteruitgaan.

a) onser - nativytas = de dag vóór Maria-geboorte (8 September).

2) ‘onsprekelijc’, onuitsprekelijk, onmetelijk, onbeschrijfelijk.

+ 107a

b) Werden te Windesheim de dooden spoedig begraven, dikwijls daags na het overlijden (voorbeelden hiervan vindt men bij Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 244, aant. 4), het schijnt, dat te Diepenveen dezelfde gewoonte gevolgd werd.

c) Zie 105d.

d) Ik wensch ter aanvulling hier nog te vermelden, dat onder het afdrukken van dit vel mij is toegezonden een belangrijk artikel van Prof. Dr. Fr. Jostes te Munster: Johann von Beveren. Ein westfälischer Ritter vor 500 Jahren, opgenomen in Aus Westfalens Vergangenheit. Beiträge zur politischen, Kultur- und Kunstgeschichte Westfalens, Münster, 1893, S. 32-37. De kennismaking met dit artikel wordt, in verband met het in ons hs. medegedeelde, ten zeerste aanbevolen.