Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen Veen

[p. 135]

V.
Van suster lijsebet van henevliet.

[p. 137]

(A. Matthaeus, Vita virginis nobilissimae Elisabethae van Heenvliet et quarundam aliarum in coenobio de Diepenveen, apud Transisalanos - te vinden achter zijn Anonymi Chronicon ducum Brabantiae, Lugd. Bat. 1707 -, p. 231-254^a)).

Van suster lijsebet van henevliet.

HEre Iohan van henevliet, suster kathrinen van naeldewicks oem Ende een sone here hugen van henevliet, een erbaer mechtich ridder Ende here iohan van henevliets heerlicheit leget¹⁾ tusschen hollant ende seelant als een eylant^b). Ende hij hilickte an here raes²⁾ van borsselen²⁾ dochter,⁺ende sine heerlicheit licht in seelant. Onse ‖ lieve here verleende hem twie vruchten, als een sone ende daer na een dochter ❘ ende sie deden sie nomen elyzabeth^c) Na sante Elyzabeth³⁾ der hilliger vrouwen, des conynges dochter van ongeryen^d) Want here iohan van henevliet ende

a) Aan deze uitgave gaat o.a. vooraf (Vita, 227-230) eene naamlijst van nonnen, die te Diepenveen gestorven zijn; door mij wordt zij altijd geciteerd als ‘Lijst van Diepenv. zusters’.

1) Hier: leget, twee regels verder: licht. Zie Mnl. Wdb. op ‘liggen’ (dl. IV, kol. 579).

b) Verg. Matthaeus, Vita, 226 (in de ‘Dedicatio’): Heenvliet pars non ignobilis ditionis Voknanae, toparchae olim parens, ex genere et prosapia dominorum de Voorn, quorum Heenvliet erat feudum, seu beneficium, ut dieebant (lege: dicebant) tum.

2) De woorden ‘raes’ en ‘borsselen’ zijn met rooden inkt onderstreept.

2) De woorden ‘raes’ en ‘borsselen’ zijn met rooden inkt onderstreept.

+ 70b

c) Deze bijzonderheden worden bevestigd door Van Leeuwen, Bat. illustr., blz. 981: Ian, Heer van Heenvliet, en van Capelle, troude anno 1392. Heilwig van Borsselen, Rasen dochter, hij stierf anno 1427. nalatende I. Vrank van Heenvliet, die 1420 Jongman stierf voor (lees: vóór) zijn vader. 2. Elisabeth van Heenvliet, Nonne te Diepenveen, anno 1427.

3) Met rooden inkt onderstreept.

d) Elisabeth (1207-1231), dochter van Koning Andreas II van Hongarije en in 1221 gehuwd met Lodewijk IV, landgraaf van Thüringen en prins van Hessen en Saksen. Ten jare 1235 is zij door Paus Gregorius IX gecanoniseerd. Zie over haar Ch.F. de Montalembert, Histoire de St. Elisabeth de Hongrie, duchesse de Thuringe, Paris, 1867. - Verg. de aant. bij ‘sante Elyzabeth van ongeryen’, 22a.

[p. 138]

die vrouwe van naeldewick^a) weren van alte gebuertiger ridderschap· ende van sante Elyzabets geslechte. Ende als dit kint lijsken van henevliet gebaren was, soe wast al steke blint Waer van die vrouwe van henevliet ende hoer ionferen ende die anderen diet wisten hem alte seer bedroefden Ende en dorstens horen heren van henevliet niet apenbaren. Ende sie en wisten genen raet noch troest dan sie anriepen onsen lieven heren ende⁺maria, die weerde ‖ moder der barmherticheit, die die vrouwe van henevliet sunderlinge lief hadde· ende dagelix te eren plach. Sunderlinge des donredages tegen den avent soe plach sie hoer enen sunderlingen dienst te doen· om des naesten vrydages willen, die daer anstaende was Ter eren des swaren lijdens ende hertseers dat sie hadde van der bittere passiën hoers lieven soens opten gueden vrydach. Ende sie en dorste hoer kint niet geestelick¹⁾ laven²⁾ buten horen heren - dat sie anders wal solde gedaen hebben -· op dat sie hulpe van gode mocht vercregen hebben. Als sie dus weren in lijden ende niet en wisten wat sie doen solden, so voer quam³⁾ hem die guedertierenheit ons lieven heren ende⁺sijnre liever ‖ moder. Want na drien daghen dat dat kint al steke blint geweest hadde· begonden hem die ogen allensken op te gaen Ende volcomelike te sien, daer sij seer in worden verblijt ende gode ende sijn lieve moder hertelike van danckten.

- Ende als dit kint was van vij of viij yaren, soe plach sie myt horen vader ende moder ende brueder ende myt den anderen gesinde wt te gaen opt velt om hem te vermaken. Ende soe plegen sie dicwijl hemel sloetel⁴⁾ ende sante Iohannes cruyt⁵⁾ te paten Die here ierst begynnende· ende daer na die vrouwe· ende dan die kinder ende daer na dat ander gesinde.

a) D.i. Katharina (gest. 1421), zuster van Johan van Heenvliet en in 1405 gehuwd met Hendrik van Naaldwijk, ‘maerschalck des hertigen van hollant’, 45c. Zij was dus eene tante van Elisabeth van Heenvliet, en de moeder van Katharina van Naaldwijk (45c-70a).

+ 70c

1) geestelick (= geestelike), geestelijk, uit een geestelijk oogpunt, wat het geestelijke betreft.

2) ‘enen laven’ (= loven), iemand goedkeuren, hem voor een bepaald doel geschikt oordeelen; enen geestelick laven (ook 89b), iem. aan God toewijden.

3) ‘voercomen’ (= vorecomen), te gemoet, te hulp komen.

+ 70d

4) hemel sloetel (= hemelslotel), sleutelbloem; Lat. primula veris. Zie A.A. Munting, Waare oeffening der planten, Amst. 1682, blz. 583, maar vooral R. Dodonaeus, Herbarivs oft Cruydtboeck, T'Antwerpen, 1644, blz. 214-215. Een andere hemelsleutel (bij dezen) = smeerwortel: ‘Smeer wortel oft Tweede Telephium anders Hemelsleutel gheheeten’, a.w., blz. 187, a, b (niet blz. 181, a, b, zooals de ‘Index’ opgeeft).

5) sante Iohannes cruyt, St.-Janskruid. Zie Munting, a.w., blz. 458, en Dodonaeus, a.w., blz. 41, 101, 472.

[p. 139]

Ende dat an ene lange rijge¹⁾ na ordynanciën²⁾· om te besien, wie dat langest van hem allen leven solde· ende wie geluckest van hem wesen⁺solde Des cruyt solde best ‖ wassen ende lest verdorren. Ende dat deden sie van spele³⁾· mer die kinder onthieldent harde nauwe⁴⁾ ende liepen dicke omme dit cruyt te besien, wes boemken best wies. Ende sie vonden altoes dat sie alle begonden te wassen, mer hoers brueders^a) boemken begonde altoes ierst te verdorren Daer na hoere moder, daer na sommyge van den gesynde, ende ock hoers vaders boemken Mer lijsken merkede dat hoer boemken altoes best wies ende langest groen bleef. Soe plach sie tot horen brueder te seggen: ‘ic sal u vrouwe warden⁵⁾, ende alle die heerlicheit sal op my comen.’ Mer dit mochte hoer brueder quellike hoeren ende plach daer omme te schreyen· mer nochtans waerdet waer.⁺Want als hoer brueder ommetrynt xx iaer oelt was, ‖ waert hij gesant ten hilligen lande omme daer ridder te warden^b). Doe starf hij onderweghen^c), daer die olders alten groten rou van hadden. Ende die guede goddienstige moder was die ierste daer na Ende die guedertierene ridder daer na^d), soe dat sie lijsken alle over levede Ende hoer myt rechte die heerlicheit toe hadde gehoert ❘ en hadde siet niet om een beter ende onvergenckelic rijke over gegeven. Ende die guede vrouwe van henevliet hadde ene sware bede vaert gelavet^6)e) wullen ende barvoets⁷⁾ te gaen voer hoer dochter

1) rijge (= rige), regel. Lübben e. Walther, Mnd. Handzvörterb.: rige, f. Reihe, Ordnung.

2) na ordynanciën, in eene bepaalde of behoorlijke orde, naar de rij af, zooals het behoort. Verg. 114b: by ordynanciën.

+ 71a

3) van spele, uit aardigheid.

4) harde nauwe, zeer nauwkeurig, heel nauwkeurig.

a) De broeder van Elisabeth van Heenvliet heette Frank (‘Vrank van Heenvliet’, bij Van Leeuwen, Bat. illustr., blz. 981). Zie de aant. bij ‘elyzabeth’, 70b.

5) ic - warden, d.i. ic sal die vrouwe dijnre heerlicheit warden.

+ 71b

b) Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 34 volg.: Vele.. bedevaartgangers, adellijken en burgers, lieten zich in de kerk van 's Heilands opstanding te Jeruzalem onder eigenaardig ceremoniëel tot ‘ridders van den heiligen grave’ slaan, nadat zij den nacht te voren wakende en biddende doorgebragt hadden bij ‘den witten marmersteen’, die te dien tijde het vermeende graf des Heeren bedekte.

c) In 1420 (Van Leeuwen, Bat. illustr., blz. 981).

d) Johan van Heenvliet is gestorven in 1427 (Van Leeuwen, t.a.p.), zijne dochter Elisabeth in 1452 (82a-b).

6) ‘ene bedevaert laven’ (= loven), eene bedevaart beloven, toezeggen; zich tegenover God plechtig daartoe verbinden. Verg. Mnl. Wdb. op ‘loven, 2de art., I, n^o. 5, b’ (dl. IV. kol. 850).

e) Waarschijnlijk naar Utrecht. Immers in de ME. gingen vele moeders, die bezorgd waren over hare kinderen, dat zij zwak en tenger zouden blijven, naar de St.-Pieterskerk aldaar, ten einde bij het graf van Bisschop Bernulf (gest. 19 Juli 1054?) om hunnen voorspoedigen wasdom te bidden. Zie Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 41.

7) barvoets (= baervoets; 1b: blotes voets), barrevoets, met bloote voeten; wullen ende barvoets, in een wollen kleed en barrevoets (de kleeding van boetelingen, pelgrims, enz.).

[p. 140]

lijsken Om dat sie een vollencomen mensche mocht warden· die also vele te vroe ionck was, dat sie niet sien en conde Ende niet énen neghel an⁺hande noch an voete ‖ en hadde. Ende die moder vervulde hoer belofte also strengelick, dat hoer ionfer sach, die hoer volgede Dat dat bloet van horen voeten bleef staen opten wech daer sie heen genck Mer sie en dorste hore vrouwen niet anspreken inden weghe· om dat sie op gesat hadde hoer bedevaert swijgende^a) te doen. Mer als sij in der kerken quam daer sij wesen solde· doe sprack die vrouwe van henevliet tot onser sueter vrouwen ende segede: ‘Lieve moder godes, nu wete gy dat ic niet meer en vermach.’ Ende sij hadde voldaen dat sie belavet hadde· ende sach dat die barmherticheit godes ende sijnre liever moder an hore dochter⁺niet en gebrac. Want dat kint waert toe male bequame¹⁾ van ‖ licham ende scharp ende suptijl van synne· ende abel van handen Mer sie bleef seer cleyn ende weekelick tot horen xiij iaren toe· mer doe voert schoet sie op ende waert een heerlick bequame persoen.

- Ende als sie was van x yaren, scheen in hoer te arden²⁾ die ynnicheit ende goddiensticheit hore moder Want sie began seer getrecket te warden van bynnen· onsen lieven heren te dienen Ende sie plach onser liever vrouwen te bidden dat sie hoer hijr toe wolde helpen. Ende sie genck tot enen devoeten priester te bijchte, die hoer ten besten riet. Mer horen olders begonde te twijvelen dat dat kint wat sunderlinges voer hadde Ende verboeden hoer dat sie niet meer tegen den devoeten priester⁺bijchten en solde Mer sie hieten hoer tegen enen ‖ anderen werliken priester te bijchte gaen, dat sie alte noede gedaen hadde· mer sie moste daer in doen, als hoer olders wolden. Ende sie maeckten den werliken priester wt dat hij solde vernemen wat dat kint in hadde Mer het was te vergeves, want dat kint merckte horen vlijt wal. Ende onse lieve here reygeerde dat kint, soe dat die priester horen olders segede Dat hij des kindes gront³⁾ niet en conde vernemen, want sie weer hem alte cloeck⁴⁾· ende hij en meendes niet bet te bestaen. Doe maeckten hoer olders ander Ionferkens wt, dat hoer⁵⁾ nichten ende spoelgenoten weren, dat sie vernemen solden wat dat sie in hadde Ende dat sie hem vensen solden dat

+ 71c

a) Ook hierdoor, evenals door het ‘wullen ende barvoets gaen’, gaf zij een blijk van groote devotie. Zie over de wijze, waarop onze vaderen hunne bedevaarten deden, Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 44.

+ 71d

1) bequame, aangenaam voor het oog, dus liefelijk, bevallig, mooi.

2) arden (= aerden), eene zekere gesteldheid, manier of wijze hebben; dus zich openbaren, zich vertoonen.

+ 72a

3) gront (term dev.), binnenste, gemoed; eig. het diepste van het gemoed, de grond van het hart. Verg. 38b: Want in horen gront hadde sie gelecht dat fondement der oetmodicheit.

4) cloeck, slim, gevat, bij de hand. Zie in de volgende kolom: cloeckheit.

5) In margine.

[p. 141]

sie geerne toe cloester gaen wolden. Mer onse lieve here gaf den iongen⁺ionferken van ‖ henevliet soe grote cloeckheit, dat sie hem al ontquam. Ende sij bleef in hore heymeliker begeerten· ende legede hoer an¹⁾ onsen lieven heren ende an sijnre liever moder ende begeerde hoer hulpe. Ende sie was eens op den wech in een cloester te gaen· mer onse lieve here versacht dat sie daer niet en quam Want hoer olders en hadden sie daer niet gelaten, mer myt gewelde daer weder hen genamen. Onse lieve here hadde hoer een ander stede versien hem te dienen· daer sie bet beschermt solde wesen by hem te blijven Mer nochtans niet sonder groet lijden, als men noch wal horen sal.

- Dus soe genaeckte die tijt dat here henricks dochter van naeldewick,⁺suster kathrina, ten diepenveen professie solde doen. Doe begeerde ‖ die vrouwe van naeldewick van horen brueder²⁾ here iohan van henevliet dat sijn vrouwe heylewich ende sijn dochter lijsebet myt hoer ten diepen veen mosten trecken· tot hore nichten kathrina, die doe professie solde doen Tot welken hij sijn vrouwe oerlof gaf mede te trecken, mer geensyns sijn dochter. Want die vader hadde hoer seer lief, want sie sijn enyge dochter was Ende was te male een levendich, vroelic, byweselick³⁾ kint ❘ ende hij en mochte hore niet lange ontberen van sijnre tegenwoerdicheit. Mer die vrouwe van naeldewic en liet niet of om sijn dochter te bidden. Want sie wiste dat sie grote begeerte hadde tot hore nichten te trecken, die sie⁺sunderlinge lief hadde Mer sie en wiste noch- ‖ tans niet des kindes gront. Ende sie lovede horen brueder sijn dochter hem weder te brengen, soedat⁴⁾ hiet consentierde, al dede hiet noede. Ende sie toegen hen^a) op sante Egydius⁵⁾ dach^b). Ende die vrouwe van naeldewic nam myt hoer ionfer griete^c) hoer dochter ende een ander ionfer, geheyten Armgert van lissen^d). Ende dat kint van henevliet waert onderwegen sieck totter doet toe Soe dat die moder ende die moye ende al dat gesynde in groten lijden weren. Ende sie wolden dat kint toe utricht gelaten hebben in hore harbergen

+ 72b

1) legede hoer an (zie ook 166c), voegde zich bij, vervoegde zich tot. Verg. 23b: soe dede sie hoer an onse vaders.

+ 72c

2) In margine.

3) byweselick (= biweselijc), eig. hare tegenwoordigheid, haren omgang waard; bij uitbr. gezellig, vriendelijk. Verg. 17c: mynlick hoers by wesens.

+ 72d

4) Blijkbaar (bij uitzondering) in één woord geschreven.

a) Deze reis wordt ook beschreven 52b-c.

5) Met rooden inkt onderstreept.

b) 1 September.

c) D.i. Margaretha van Naaldwijk (Ionfer griete van opstal, 52b). Zie over haar tal van bijzonderheden in de vorige ‘Levensbeschrijving’ (45c-70a), en verg. ms. 8849-'59, fol. 225r-226v: De virgine que coluerat xi^m virgines.

d) Over deze zuster wordt gehandeld 172b-175b.

[p. 142]

by eenre geesteliker vrouwen¹⁾, geheyten Aghata eernstes^a), hent sie weder quemen Mer dat kint en wolde daer niet blijven sonder sijn moder.⁺Ende sie meenden heymelike des margens van daer te varen, ‖ doe dat kint noch sliep, als sie meenden· Mer dat vernam dat kint· ende en liet niet of van onrusticheit²⁾, hent siet mede nemen. Doe waert sie weder onderweghen ter³⁾ doet toe sieck, soe dat siet doe geerne toe amesvoert⁴⁾ gelaten hadden, mer sie en wisten daer niemant, den siet toe betrouwen dorsten. Du toegen sie voert myt groter pijnlicheit ende quemen ten diepenveen op sante Augustijnus⁵⁾ octave^b). Dese sieckte was hoer ene grote oersaeke onsen lieven heren te dienen. Ende als sie ten diepenveen was, soe waerdet beter myt hoer, mer sie vensede hoer seer weekelic te wesen, om dat sie sij niet myt⁶⁾ hem weder omme en solden nemen. Ende doe sie vernam dat die pryor van windesem^c) ten diepenveen gecomen was⁺om suster kathrinen hoer nichte toe professiën^d) Soe genck ‖ dit kint van henevliet al heymelike mytter hulpe godes ende eenre suster, die hoer daertoe halp dat sie hem allene kreech, ende bat hem om ene stede ten diepenveen. Ende die eerweerdige vader antwoerde hoer ende segede· ‘dat en is u niet toe weygeren, u olders hebben ons soe voel geweest.’⁷⁾ Hoer olders weren godfruchtige⁸⁾ lude ende hadden alle guede lude lief, sonderlinge die reguleers⁹⁾ Ende hoer older vader¹⁰⁾ here hughe van henevliet was fondiere des reguliers cloester toe ruggen in den briel^e) - Ende daer licht hij begraven voer dat hoeghe altaer - Ende hoer vader ende

1) geestelike vrouwe, geestelijk levende, dus vrome, devote vrouw.

a) Zie over Agatha Ernesti, behalve in ons hs. 158b-159a: Busch, Chron. Wind., p. 196 (ed. Grube, p. 363).

+ 73a

2) onrusticheit, onrustigheid, onrust, gemis van kalmte en gemoedsvrede.

3) Lees: totter? - Zie de vorige kolom.

4) amesvoert (achter ‘ames’ - einde reg. - staat een afbrekingsteeken), Amersfoort.

5) Met rooden inkt onderstreept.

b) 4 September; 52c heeft echter: voer die octave ... sante Augustinus.

6) In margine.

c) Johan Vos van Heusden.

+ 73b

d) Deze professie heeft plaats gehad in 1413, toen Elis. van Heenvliet 12 jaar oud was (52b, 53a); volgens 73c was zij bij die gelegenheid ‘in hoer xjte yaer’.

7) Matthaeus, Vita, 234: u olders hebben ons so voel gudertíeren geweest. - Het woord ‘gudertieren’ staat evenwel niet in den tekst.

8) ‘godfruchtich’ (= godevruchtich), godvruchtig, godvreezend. Kil.: godvorchtigh, godvruchtigh, religiosus, pius, ϑεόϕοβος, timens Deum.

9) reguleers (= reguliers), reguliere kanunniken.

10) older vader (= oudervader, oudevader), grootvader.

e) Zie over het mannenklooster Rugge bij Brielle, in 1404 gesticht en in 1406 in het Kapittel van Windesheim opgenomen, alsmede over wat het aan Heer Hugo van Heenvliet en zijne kinderen heeft te danken gehad, Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 40-42. Verg. Römer, Kloosters en abdijen van Holland en Zeeland, afd. I, blz. 342-346.

[p. 143]

moder weren seer gunstich onser oerden¹⁾. Ende om deser doecht ende⁺ander waldaden deser gueder luyde soe gaf hij hoer toe willich- ‖ liker die stede· al was sie noch ionck, als in hoer xjte yaer^a), ende te male cleyn ende weekelick. Hoer was seer lieve dat sie die stede vercregen hadde. Ende als hoer nichte professie gedaen hadde ende sie weder te huys solden reysen, soe vensede sie hoer seer weekelick te wesen. Doe dat²⁾ hoer vrou moder van henevliet ende hoer moy van naeldewick dit segen, soe en dorsten sie geensyns bestaen te reysen mytten kinde Om dattet hem soe was gegaen, doe sie wt reyseden· ende hem dochte beter wesen dat sie dat kint ten diepenveen lieten blijven By ionfer griete van naeldewick sijn nichte ende by ionfer armgert van lissen, die doch daer⁺solden blijven, hent dattet beter worde mytten kinde. Ende ‖ sie toegen weder te huys myt horen gesynde. Ende als die vrouwe van henevliet weder quam sonder dat kint, waert die vader seer bestoeten ende viel hem seer swaerlick op sijn herte Ende verdroech seer swaerlike dat ofwesen sijnre dochter. Ende hij sende tot elcker maent enen baden ten diepenveen om te besien, hoet myt sijn dochter weer Om dat hij sie gerne te huys hadde gehad. Mer dat kint vensede hem al sieck te wesen, ende in alsulker maeten³⁾ lieten siet hijr blijven. Die vrou van henevliet hoer moder die hadde hoer wal gegont dat sie onsen lieven heren had gedient, doe siet selven aldus vercoes· - want sie was selven ene goddienstige vrouwe - Mer hoer here riet hoer soe bange⁴⁾, dat sie dicke daer omme⁺in groten lijden was. Ende als ‖ dan dit kint een wijltijdes ten diepenveen geweest hadde mytten susteren daer buten⁵⁾· soe haddet gerne sijn haer of gehad Mer onse weerdige vader here iohan brinckerinck en woldes niet

1) onser oerden, d.i. aan de orde van St. Augustinus, waartoe de Windesh. congregatie behoorde

+ 73c

a) Constitutiones, pars III, cap. 1 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 284; verg. blz. 386): Puellas intra clausuram donec annum duodecimum compleverint, et ad habitum religionis donec annum quartumdecimum attingerint recipere non presumant. - Men heeft dus voor Elis. van Heenvliet eene uitzondering gemaakt; òf men moet met 52b en 53a aannemen, dat zij bij hare komst te Diepenveen werkelijk was ‘van xij iaren’. In ieder geval is zij ingekleed ‘in hoer xiiij yaer’, 78a.

2) ‘dat’ moet behouden blijven; nog tegenwoordig wordt toen dat dikwijls gebruikt. Het is het middel om van het bijwoord ‘doe’ een voegewoord te maken (bij het voegw. ‘doe’ wordt eig. ‘dat’ weggelaten). Zie Mnl. Wdb. op ‘doe, 1ste art.’, en op ‘dat, 2de art., n^o. 3, c’ (Bijwoorden of bijwoordelijke uitdr. worden, met dat verbonden, tot voegwoorden).

+ 73d

3) in alsulker maeten, in zoodanigen toestand, onder zulke omstandigheden; eig. op die manier.

4) Matthaeus, Vita, 235: lange. Zie de aant. bij ‘banghe riet’, 2d.

+ 74a

5) ‘die susteren daer buten’, de zusters, tot wier opneming in het klooster (die ontfanginge; Lat. receptio) nog niet was besloten. Verg. blz. 101, aant. 1.

[p. 144]

lijden¹⁾ omme hoer olders willen. Doe sette sie hoer een tijt lanck te vreden· mer cort daer na was sie mytten susteren in die kercke. Doe hadde sie soe groten strijt dat haer of te snijden Dat sie een mes nam ende sneet hoer vlechten of onder hoer hoyke²⁾ als sie best conde, dat daer niemant van en wiste. Mer des avends soe twijvelde eenre suster daer an ende te hant tastede sie daer na ende ondervandet³⁾ dattet also was. Doe vernemen dat te hant hoer olders ende worden seer trubeert⁴⁾⁺ende bedrucket Ende en wisten niet, hoe siet an setten⁵⁾ ‖ solden om hoer kint weder te crijgen. Die vrouwe van henevliet quam haestelike ten diepen veen ende haepte hoer dochter te besmeyken⁶⁾ in dusdaniger manier Als dat sie myt hoer te huys solde trecken, op dat hoer here vader hoer noch eens mochte sien ende toe spreken· die so seer om hoer bedrucket weer. Ende sie lavede hoer dat sie sij dan ten diepen veen weder brengen wolde. Ende die vrouwe was lange tijt allene by hore dochter int slot· ende genck hore dochter seer neernstelike an⁷⁾, nu myt smeyken· nu myt dreygen Mer dat kint bleef starck ende onverwandelick in sinen guede⁸⁾ opset Ende en wolde omme leven noch om sterven weder totten vader trecken, den sie nochtans sunderlinge lief hadde. ‖⁺Ende als die vrouwe sach dattet ommeniet⁹⁾ was dat sie arbeyde, so scheyde sie van hoer mit groten rouwen. Mer¹⁰⁾ hoer druck en was niet so seer om den gueden willen den sie in den kinde sach - Want sie was ene godvruchtige vrouwe ende solde sie geerne onser god gegunt hebben - Hadde hoer gedaen den groten onverdrachliken rouwen den si sach an horen heren· Dat ock geen wonder en was, want het was ummers sijn enyge dochter. Ende dese guede vrouwe beval hoer dochter enen eerliken

1) en woldes niet lijden, wilde - des niet, eig. niets daarvan, d.i. het in het geheel niet, het volstrekt niet - toelaten, dulden.

2) hoyke, kleedingstuk dat tot op de voeten reikte en van voren over het hoofd heen in een langen hoorn uitliep, dus kapmantel. Kil: huycke, toga, pallium; Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: hoike (heike, huke, hoke), Mantel (des Mannes wie der Frau, vom einfachsten Schäfermantel bis zum kostbarsten Frauenmantel).

3) ‘ondervinden’, bevinden.

4) trubeert: 76a; verg. 152c.

+ 74b

5) ‘a(e)nsetten’, aanpakken, aanleggen.

6) ‘enen besmeyken’ (= besmeken), iemand met zachte woorden, vleiend toespreken; hem trachten over te halen.

7) ‘a(e)ngaen’ (met den 3den naamv. van den persoon), iemand aanspreken, maar met het doel om iets te verkrijgen. Verg. blz. 89, aant. 6.

8) Lees: gueden? Doch verg. b.v. 44a: Een luttel daer na sprack si den hillige cruce toe, en Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Etymologie, § 123.

+ 74c

9) ommeniet, te vergeefs.

10) Deze zin loopt niet af; ook Matthaeus, Vita, 236, heeft dit gevoeld en de apodosis aldus weêrgegeven: haddet hoer niet gedaen, enz.

[p. 145]

rijken man, geheyten gerijt van rijsen, te besorgen wes¹⁾ hoer van noeden weer - Want sij seer weekelick was - Ende dat hij hoer beschermer⁺solde sijn, of hoer enyghe last an queme, want hij niet veer ‖ van diepenveen en wonde: sie woldet wal weder tegen hem verdienen²⁾. Welck hij ende sijn huysfrouwe trouwelike deden· want sie hadden daer ock wal iij dochteren int slot^a).

- Ende hij vernam dat hem een banrudse³⁾ hadde vermeten dat hij here Iohan van⁴⁾ henevliets dochter wal weder van diepenveen crijgen wolde, het weer myt lieve of myt leede Of hij wolde sij heymelike daer heen stelen⁵⁾ ende in echte nemen. Hijr omme waernde gerijt van rijsen onsen pater ende gaf hem dit te kennen. Doe en dorste hij sie niet langer daer buten laten, mer hij liet sie daer bynnen⁶⁾ by hoer nichte kathrina van naeldewick. Ende hoer moder kierde weder te huys omme enen anderen raet hijr in te vinden.

- Als hoer heer vader dese dinghe hoerde van sijnre dochter, waert⁺hij soe ver- ‖ bolgen van groten druck sijns herten· ende wolde sonder toeven een deel volkes gesant hebben ten diepenveen om hoer daer myt gewelt heen te nemen Mer hoer moder ondervenget⁷⁾ wijselick ende en hadde niet geerne gehad dattet cloester in lijden gecomen hadde. Ende sie vant enen raet dat si toe windesem trecken wolde· tot alden vaderen, die doe daer vergadert weren om des capittels willen^b) Want sie ver-

1) wes (eig. een 2de naamv., doch herhaaldelijk als 1ste naamv. voorkomende), wat. Zie Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 460, ƒ, en 463, c. - De tekst heeft ‘was’; Matthaeus, Vita, 236: wat.

+ 74d

2) sie - verdienen, zij wilde het hem wel weder vergelden.

a) Gerrit van Rijsen behoorde met zijne vrouw tot de ‘besten van deventer’, 117d. Daar heeft hij gewoond, maar volgens Lindeborn, Hist. episcopatus Daventr., p. 161, ook te Borgel, eene buurtschap (Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. 1, blz. 19), gelegen ten N. van Deventer, dus ‘niet veer van diepenveen’ (zie Kaart XI achter W.A. Bachiene, Kerkelyke geographie der Vereenigde Nederlanden, 4de stuk, Te Amsterdam, 1773). Over zijne drie dochters, die nonnen in het Diepenv. klooster zijn geweest, wordt gehandeld 117d-126b: Van suster dymme van rijsen ende van hoer twie susteren.

3) banrudse, edelman (inzonderheid benaming van een edelman in Brabant en Vlaanderen). - Teuth.: baenrotse (banrits) of banerheer, baro; Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: banros (flandr.), Bannerherr. Zie verder het Mnl. Wdb. op ‘baenrotse’.

4) Bijgeschreven.

5) heymelike daer heen stelen, schaken.

6) hij liet sie daer bynnen, d.i. hij gaf zijne toestemming tot de opneming in het klooster. Zie over de ‘recepcio’ of ‘ontfanginge’ der novitiae in de Windesh. vrouwenconventen de Constitutiones, pars III, cap. 1 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 282-285; verg. blz. 384-387).

+ 75a

7) ‘ondervangen’ of ‘ondervaen’, voorkomen, verhinderen. Zie blz. 108, aant. 5.

b) Bedoeld wordt de jaarvergadering van het z.g. ‘generaal kapittel’ (Lat. capitulum generale); zij werd gehouden in het klooster te Windesheim onder voorzitterschap van den prior superior, en geopend op den tweeden, later op den derden Zondag na Paschen. Zie Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 85-90.

[p. 146]

moede dat die vaders hoer alre best helpen solden· ende sie toech daer seer haestelic myt een deel gesyndes. Ende hoer heer gaf hoer mede enen notarius¹⁾, die nernstelike solde merken op sijn vrouwe· of sie ock al hoer vlijt daer toe dede dat sij hoer dochter weder creghe Want hij hadde⁺al wat suspijciën op hoer om hore goddiensticheit willen dat ‖ sie hoer beste hijr niet in en dede. Dese notarius bleef al bij sijnre vrouwen ende sach nernstelike op hoer, als hem was bevalen van horen heren. Ende als sie dan toe windesem quam, vant sie die vaders daer vergadert²⁾ totten capittel. Daer gebeerde³⁾ die vrouwe als ene lewynne· - want sie conde spreken, alst hoer ten herten genck, als een man - Also datmen dat capittel op schorte⁴⁾· ende pater van windesem ende al die vaders toegen myt hoer ten diepenveen om hoer te helpen an hoer dochter.

- Ende als dat kint vernam dat hoer moder weder gecomen was myt al den volcke Soe genck sie haestelike hen ende nam der pryorynnen al heymelike den sloetel van den cloester Ende sie clam myt eenre suster⁺al heymelic op dat he- ‖ melte⁵⁾ van der kerken. Ende sie nemen myt hem sant ende steene, op dat sie hem daer mede hadden moghen weren, of⁶⁾ daer yemant tot hem hadde willen comen Ende sie toeghen die ledder na hem op, mer doe was sie toe lanck. Doe sneden sie die ledder myt horen etemesse ontwie ende toegen sie doe voert op.

- Die prioer van windesem geboet der priorynnen dat slot op te sluten· doe wolde sie den sloetel halen, mer si en condes niet gevinden⁷⁾ wat sie sochte. Ende sij was genoech begaen ende en dachte niet datten dat kint hadde. Ende die moder ende hoer volck wolde daer in myt groter druusticheit⁸⁾, soe dat men dat slot op sloech. Ende pater van windesem⁺ende al die ander paters gengen mytter vrou- ‖ wen ende myt horen gesynde om dat kint weder wt den cloester te halen. Behalven drie paters bleven daer buten ende en wolden gene oersaeke daer toe wesen dat dat kint daer weder wt solde comen Dat was die pater van rugghe wt den briel Ende van⁹⁾ eymesteyn ende die pryoer van mariënboern^a). Dese drie stonden daer buten ende segen op naden toern van der kerken. Ende daer segen sie een persoen in myt witten gecledet ende sie meenden dattet

1) notarius, schrijver, secretaris. Zie verschillende soorten van ‘notarii’ opgegeven bij Du Cange, Gloss. i.v.

+ 75b

2) vergar (einde reg.) dert.

3) ‘geberen’ (= gebaren), zich aanstellen, te keer gaan.

4) ‘opsc(h)orten’, schorsen (van eene vergadering); eig. opschorten, uitstellen.

+ 75c

5) Zie de aant. bij ‘hemelte’, 3b.

6) of, voor het geval dat, ingeval.

7) geuni (einde reg.) den.

8) druusticheit, onstuimigheid, hevigheid.

+ 75d

9) Bijgeschreven.

a) De hier genoemde Windesh. mannenkloosters zijn: Rugge bij Brielle, Eemstein bij Dordrecht en Mariënborn of Mariëndaal bij Arnhem.

[p. 147]

dat kint hadde geweest Mer dat kint noch die ander suster en quemen ny¹⁾ inden toern. Daer omme ist te vermoden dattet des kindes enghel is geweest.

- Hoer moder ende dat ander gesynde trampeerden²⁾ ende lieten seer⁺verveerlike³⁾ daer bynnen Ende lie- ‖ pen hier ende sochten daer om rietschap dat kint van den hemelte te crijgen, mer sie en conden ghien gevynden. Doe worden sie noch meer trubeert⁴⁾ ❘ ende die vrouwe sprack onsen vader here iohan^a) seer scharpelike toe Ende ene van horen gesinde stont by hoer ende hadde sijn hant op sijn swert ende nams waer, of hij hoer ock wat seggen wolde anders dan hem beliefde. Mer onse hillige vader sprack hoer seer sachtmodelike toe ende segede· ‘vrouwe, wat wildy dat ic doen sal? Wildy mynen hals, ic bin bereyt u den te geven; mer want dat kint niet van hijr en wil, soe en wil ic daer niet toe doen.’ Doe dat die man hoerde, toech hij sine hant van den sweerde. Ock segede onse vader dat hij liever hadde dat diepenveen ter asschen⁺toe verbrande dan dat hij daer toe helpen wolde dat dat ‖ kint en wech queme Om dattet soe grote begeerte hadde onsen lieven heren te dienen. O waerachtige samaritaen ende hueder sijnre schapen, die bereyt was sijn lijf ende al dat cloester dat hem te male suur was geworden te tymmeren, te waghen Eer hij⁵⁾ een lemmeken van sijns heren cudde hadde gelevert in der wolven hande!

- Ende dit volck was lange arbeydende by dat wulfsel myt roepen ende onlede⁶⁾ ende ververlike⁷⁾ beerende⁸⁾ ende hadde daer alte geerne op geweest totten kinde. Ende een man van den meesten⁹⁾ toe drijvers kreech ene ledder mede op te clymmen. Ende als hij was opten iersten graet van der ledder geclommen· soe brack die graet Ende hij spranck⁺van der ledder ende ontsach¹⁰⁾ die wrake godes ‖ Ende en vermat hem niet meer te moyen dat kint, want hij sach dat die hulpe godes myt hem was. Ende als ionfer lijsken sach dat sij begonden op te clymmen tot hoer, soe riep sie tot hem ende segede: ‘Warde gy soe coene dat gy hijr

1) ny (= nye, nie), in het geheel niet, volstrekt niet.

2) ‘tramperen’, met de voeten stampen. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: trampen, sw. v. mit den Füssen stampfen. - Verg. Ndl. trampelen (De Jacer, Freq., I, 786).

+ 76a

3) ‘verveerlike (= vervaerlike) laten’, er bevreesd, er beangst uitzien.

4) trubeert: 74a; verg. 152c.

a) Johan Brinckerinck.

+ 76b

5) Matthaeus, Vita, 238: eer dat hy.

6) onlede, drukte, gewoel, rumoer.

7) ververlike (= verveerlike, vervaerlike), verschrikkelijk, geducht.

8) ‘beeren’ (= beren, baren), zich aanstellen, te keer gaan; verg. 75b: gebeerde.

9) een man van den meesten, een van de grootste, van de voornaamste.

+ 76c

10) ‘ontsien’, vreezen, bang zijn voor.

[p. 148]

op clymmet, ic sal u soe smijten op u hovet mytten stenen, dat gy wal van hijr sult blijven. Ende en late gy niet of, ic sal mynen here vader dat oer van mynen hovet¹⁾ senden.’ Ende mytdien sneet sij in hoer oer, soe dattet hoer alte seer waert blodende· ende woldet of gesneden hebben, en²⁾ haddet hoer die suster niet benamen³⁾, die by hoer was. Ende als die moder dit vernam, soe riep sie· ‘lieve kint, comet tot my of ende⁺en doet u niet meer quades: ic wil u hijr laten ende niet meer ge- ‖ weldes doen.’ Mer sie en geloefde den volcke niet ende en dorste niet of comen, eert hoer pater van windesem ende onse vader here iohan brinckerinck hieten doen. Doe quam sie of myt der suster die by hoer was, van den hemelte, daer sie onder hem beyden allene hadden geweest· van des margens⁴⁾ vroe· hent des avents ommetrint ix of x uren sonder eten of drincken⁵⁾. Ende den kinde hadde seer die nese gheblodet van bangicheit des herten ende van groter hetten Want het was doe seer heyt ende swaer onder dat leydack⁶⁾ te wesen. Ende dat kint was seer vermoyt inder naturen, mer soe voel te starcker inden geeste· ende quam al bebloedet of ende sprack totter moder ende segede: ‘Moder, en ist noch niet genoch,⁺soe sal ic nese ende mont of snijden ende sen- ‖ dent mynen here vader.’ Ende dit seggende sat sie dat mes op hoer nese. Als die moder dat blodige ansichte hoers kindes sach ende sine grote stanthachticheit Wiel⁷⁾ sie ter erden ende segede· ‘lieve kint, laet af, ic wil u hijr laten·’ ende sie beswoegede al stijf. Ende lijsken van henevliet versprack⁸⁾ sommyge van den paters, om dat sie merkede dat sie horen olders in deser saeken gunstich weren· dat hem niet toe en behoerde als hoer dochte⁹⁾.

- Als die vrouwe van henevliet myt al den genen die myt hoer weren, hoer beste gedaen hadde om hoer kint van daer te crijgen· soe was hoer arbeyt al toe vergeves, want Ihesus¹⁰⁾ cristus hadde gestreden voer sine bruyt ende behielt die victorie. Ende die vrouwe van henevliet toech⁺weder tot horen heren myt al horen gesynde mit ‖ groten drucke ende bangycheit Want hoer heer hadde hoer gedreyget: queme sie weder sonder sijn dochter, hij wolde sij doeden. Mer die notarius ende ander guede

1) houe. Matthaeus, Vita, 238: hoefde.

2) ende.

3) ‘enen iet benemen’, iemand iets beletten.

+ 76d

4) margen.

5) sonder eten of drincken; verg. 3c.

6) onder dat leydack, onder het leien dak. - Uit een en ander blijkt duidelijk, dat de door Opzoomer gegeven verklaring, Kl. v. Diep., I, 5, aant. 4 (hemelte, het kleine koor, de bidplaats, waar men uit het klooster komen kon, zonder dat het publiek er toegang toe had) onjuist is.

+ 77a

7) Wiel, d.i. Viel.

8) ‘verspreken’, berispen, beschuldigen.

9) dat - dochte, wat hun haars inziens niet betaamde.

10) Ihesu.

+ 77b

[p. 149]

mans die hij hoer mede gegeven hadde· segede¹⁾ den heren starcklic dat sijn vrouwe hoer²⁾ beste gedan³⁾ hadde om sijn kint weder toe brengen Mer dat kint en wolde omme leven noch om sterven niet weder van diepenveen. Doe liet die here sine moet⁴⁾ wat vallen op⁵⁾ sijn vrouwe, mer hij was alte seer gestuert⁶⁾ op sijn dochter Soe dat hij hoer niet énen pennynck geven en wolde in langer tijt. Ende hijr omme soe hadde sijn vrouwe een wijltijdes een hart leven by hem.

- Ende suster lijsabet hoer dochter bleef starck in horen gueden willen⁺Ende danckte onsen lieven heren dat ‖ hij hoer geholpen hadde in hore noet ❘ ende betroude hem toe dat hij hoer voert an wal helpen solde. Ende hadde onse lieve here dat kint niet⁷⁾ vercaren ende gereygeert, het hadde onmogelick geweest dattet stanthactich solde hebben gebleven Soe grote dinge als hoer solden hebben geboert⁸⁾ nader werlt, als sie ock wal wiste. Want sie was cloeck ende verstendel van naturen ende - na dat vleysch te spreken - solde sie hoer hijr al voel te sterven hebben· als sie ock eens deels⁹⁾ wal ondervonden hade¹⁰⁾ eer die moder quam om hoer te halen. Want si was seer levendich ende mochte quellike na kinder wijse langhe sitten, welck hijr doe al seer strenge was Want die officiën¹¹⁾ ende wtwendige werke bynnen den slate niet en weren.

⁺- Suster El- ‖ sebe hasenbroecks^a) hadde hoer verbaden dat sie geen duysch spreken en solde sonder oerlof. Doe waert hoer eens quellike inder¹²⁾ nacht, soe dat sie over most geven· ende sie en hadde geen becken oft ander¹³⁾ rietschap, dat hoer noetdruftich was. Ende sie en moste¹⁴⁾ geen duusch spreken, ende dat latijn en conde sie niet wal. Doe riep dat kint ❘ ‘soror, spybus beckelus,’ ende maeckte latijn als sie best conde, op dat sie niet ongehoersam en weer.

1) Zie Stoett, Bekn. Middeln. Spraakk., Syntaxis, § 443.

2) hoe.

3) De tekst heeft (ook 81c) ‘geda’, met een streepje boven de laatste letter.

4) moet, toorn, drift; eig. heftige gemoedsbeweging. Het woord is hier vrouwelijk; verg. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb.: môt (moit, mout, mùt), m. (sellen f.).

5) ‘sine(n) moet laten vallen op enen’, tegenover iemand zijnen toorn, zijne drift doen bedaren.

6) gestuert (= gestoort), verstoord, boos.

+ 77c

7) Bijgeschreven.

8) ‘geboeren’ (= geboren), ten deel vallen, te beurt vallen, toekomen. Zie ook 79a: ende hoer solde geboeren al die heerlicheit.

9) eens deels (blz. 3, Opschr.: eendeels), voor een deel, gedeeltelijk, eenigszins.

10) hade: 1b, 11b.

11) ‘officie’, werkzaamheid.

+ 77d

a) Zie over haar 107a-117d.

12) inder (einde reg.) der.

13) ande (einde reg.).

14) Hier heeft eerst ‘conde’ gestaan, dat doorgehaald is, waarna ‘moste’ (mocht) er boven werd geschreven.

[p. 150]

- Ende sie began guettijt hoer toevlucht te maken tot onser sueter vrouwen ende hadde sie seer lief ende riep sie an in horen noeden Ende hoer en verdroet geen arbeyt noch dienst hoer te doen ❘ ende hijr wies sie in van daegen toe daegen. Ende wien sie in noeden wiste van bynnen⁺of van buten, die plach sie te stueren tot onser sueter ‖ vrouwen, want sie hadde dicke hoer hulpe vernamen¹⁾.

- Ende als sie dan was in hoer xiiij yaer, soe worden hijr wal xviij susteren gecleedet des daghes na sante servacius dach^a). Doe waert suster lijsabet van henevliet mede gecleedet, ende ock suster ermgert van lissen, die myt hoer ten diepenveen quam Ende suster lijsebet gijsberts^b), die suster lijsebet van henevliets nichte was Ende dat was int iaer ons heren m cccc ende xvj^2)c). Ende suster lijsebet van henevliet genck vurichlike voert in⁺dochden Als in oetmodiger gehoersemheit ende in der mynnen godes ende hoers naesten. Want sie was sunderlinge trouwe ende medelijdende op die armen ofte bedruckten· het weer bynnen den³⁾ slate of daer buten Ende sie quam hem te hulpe na horen vermoghen soe voel als sie conde· het⁺was overmyds hoer ‖ selven ofte een guet woert voer hem te spreken by onsen oversten Want sie wal hadde besocht⁴⁾, hoe dat enen ellendigen bedruckten herten te moede was Die sijn wille guet was, mer inden natuerliken crachten ontbrack⁵⁾. Ende doe die officiën bynnen quemen^d), doe genck suster lijsken mede tot allen oetmodigen swaren werken Ende arbeyde dicke meer dan sie wal vermochte, so dat hoer by wijlen alte banghe waert in der naturen, want sie niet starck en was.

- Ende als sie licht⁶⁾ iiij of v iaer professie⁷⁾ gedaen hadde, doe starf hoer enyge brueder^e) Daer hoer olders ende sie alte seer in bedrucket weren. Doe began hoer here vader weder te regineren⁸⁾ om sijn dochter noch weder te crijgen⁹⁾· want hi en conde hore niet vergheten. Mer hoer

+ 78a

1) ‘vernemen’, ondervinden, ervaren.

a) Sante servacius dach (St. Servaas, Servaes bisscop) = 13 Mei.

b) Haar volledige naam is Lijsebeth (Elisabeth) Gijsberts van Haarlem; zie over haar 82b-85a.

2) De tekst heeft: m cccc (einde reg.) xvj.

c) Zie 79d, en verg. 159d-160a.

+ 1416

3) ‘den’ staat tweemaal.

+ 78b

4) ‘besoeken’, opmerken, ontdekken.

5) Die - ontbrack (te kort schoot). Verg. in het Latijn: ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ovidius).

d) Verg. 77c.

6) licht (= lichte), ongeveer.

7) perfessie.

e) Frank, gestorven in 1420. Zie blz. 139, aant. c.

8) regineren, op iets aandringen, over iets zeuren.

9) crijgen, nl. bij zich te huis.

[p. 151]

⁺guede ‖ moder stont hem menlike weder¹⁾ ende segede dat sie niet lijden en wolde dat daer ene nonne omme horen heert solde gaen²⁾. Ende sie verwan horen heren, nu myt guetlicheit, nu mit schelden, dat hij hem ten lesten toe vreden sette - Want hij sach doch dat hij niet³⁾ wynnen en conde - Ende sie brachte hem daer noch toe dat hij sijn dochter een groet guet maeckte myt besegelden brieven. Ende sie plach iaerlix ene grote somme geldes ten diepen veen te senden by enen trouwen baden· eer hoer here sijn dochter wat makede. Mer dat dede sie soe heymelike, dattes niemant van horen gesynde en wiste Noch wy ock ten diepen veen en condens niet volcomelike vernemen waer dattet heen quam Mer namaels⁺worde ‖ wijs gewaer. Ende sie sande hore dochter al heymelike enen troesteliken brief⁴⁾ Als dat sie gode wal mochte dancken dat hij sie wt der sundiger werlt geropen hadde Ende dat hi sie hadde behuet van perikel, beyde der zielen ende des lijves Ende dattet hoer lief weer dat sie hijr ten diepen veen weer ende onsen lieven heren diende. Hijr in⁵⁾ toende die edele ridders vrouwe horen goddienstigen doegentliken gront Want sie hoer meer verblijde dat hoer enyghe kint, dat eerfgename solde geweest hebben van al hore heerlicheit ende groete guet Ende was geworden ene oetmodige bruyt cristi ende een arm susterken Die hoer broet dagelix pijnde te wynnen myt horen handen· gelijck den anderen armen⁺cristi, daer sie hoer mede versellet hadde om die liefte godes. ‖ Niet lange daer na dat hoer here gevredet was⁶⁾ op sijn dochter, soe starf dese guede vrouwe van henevliet Ende hoer volgede altehant hoer ionfer die camerier⁷⁾ Ende die guede ridder besorgede sijn dochter myt gueden brieven. Ende na een tijt soe rustede hij ock in den heren^a) Ende suster lijsebet bleef die leste ende levede langest van hem allen. Ende aldus waerdet waer dat sie plach te seggen in hore kintsheit Dat sie langest solde leven ende hoer solde geboeren al die heerlicheit^b). Mer sine heerlicheit quam op⁸⁾ sijnre

+ 78c

1) stont hem menlike (= manlike) weder, weêrstond hem mannelijk, verdedigde zich flink tegenover hem. Matthaeus, Vita, 240 seq.: stont hem merclike weder.

2) De zin is: zij wilde geene non in huis of over huis hebben.

3) niet, niets.

+ 78d

4) ‘troestelike (= troostelike) brief’, troostbrief; Lat. litterae consolatoriae.

5) Deze zin loopt niet af; het is niet onwaarschijnlijk, dat na ‘groete guet’ eenige woorden zijn uitgevallen. De verandering van ‘meer’ in ‘maer’ (Matthafus, Vita, 241)is m.i. geene verbetering.

+ 79a

6) ‘op enen gevredet sijn’, met iemand verzoend zijn.

7) camerier (= cameriere), eene aan den dienst van eene vorstelijke of aanzienlijke dame verbonden vrouw.

a) Johan van Heenvliet is gestorven in 1427. Zie blz. 139, aant. d.

b) Zie 70d-71a.

8) ‘comen op’, komen naar, tot; dus komen in het bezit van. Zie 71a: ende alle die heerlicheit sal op my comen, en verg. Mnl. Wdb. op ‘op, I - als voorz. -, n^o. 10’ (dl. V, kol. 1650-'51).

[p. 152]

suster kinder^a), soe dat die armen ende ondersaeten¹⁾ van here Iohan van henevliets heerlicheit seer benauwet ende veronrechtverdiget²⁾ worden Van suster lijsebets neven, die in die heerlicheit gecomen weren. Ende⁺sommyge van den schemelen luden³⁾ ‖ quemen ten diepenveen tot suster lijzabet ende beclageden hem alte seer dat sie horen guedertiernen heren verlaren hadden· ende hoer berve⁴⁾ vrouwe Ende dat sie nu weren in alten swaren lijden· dat hem geen noet en hadde geweest, hadde sie in hore heerlicheit gebleven Ende weer daer vrouwe van geworden⁵⁾, als hoer myt rechte toebehoert hadde· ende sie beclagedent alte seer dat sie te cloester weer gegaen Ende sie beden hoer alte barmelick⁶⁾ dat sij hem noch te hulpe wolde comen, want sie weer ommer hoer rechte vrouwe. Ende suster lijsebet waert alte seer beweghet myt medelijden op die arme bedruckte menschen Ende sie schreef enen brief myt oerlof hore oversten an hoer neven Sie bescheldende⁷⁾ ende hem dreygende⁸⁾ dat sie hem⁺bete- ‖ ren solden ende wesen den armen guedertieren.

- Suster lijsebet van henevliet bewijsede hoer ock seer oetmodelick ende doegentlijck Doe suster griete greven weder quam van bomel^9)b), daer sie langhe priorynne hadde geweest. Ende begherde dat suster griete baven hoer inder oerden mochte comen ende hijr omme arbeyde sie seer Ende bat daer onsen oversten omme ende ock den pryoer van windesem, mer hem dochte anders guet.

- Dese suster griete greven was van den besten van wesele van rijken

a) Johan van Heenvliet heeft twee zusters gehad: Katharina, gehuwd met Heer Hendrik van Naaldwijk, en Elisabeth. Van Leeuwen, Bat. illustr., blz. 981: Elisabeth van Heenvliet, hadde te man Adriaan, Heer van Cruningen in Zeelant, aan welken sy de Heerlijkheid van Heenvliet ten huwelijk bragt. - Verg. Matthaeus, Vita, 241, de aant.

1) ‘ondersaet’ (= ondersate), onderdaan, onderhoorige.

2) ‘veronrechtverdigen’, onrechtmatig behandelen.

+ 79b

3) ‘die schemele (= schamele) lude’, de armen. Lübben c. Walther, Mnd. Handwörterb. op ‘schamel, 2te Art.’: Unterthanen bezeichnen sich oft der Obrigkeit gegenüber als schamel (wi armen schamelen undersaten); daher 2. = arm.

4) Matthaeus, Vita, 242: beruchte.

5) geworde.

6) sie - barmelick (= barmelike), zij baden haar zóó, dat zij haar medelijden opwekten.

7) ‘enen besc(h)elden’, tegen iemand uitvaren, hem berispen.

8) ‘dreigen’, waarschuwen.

+ 79c

9) bomel, Zalt-Bommel.

b) Bij Van Heussen en Van Rijn, Historie van 't Utrechtsche bisdom, dl. III, blz 4, lezen wij, dat te Zalt-Bommel een nonnenklooster heeft gestaan, naar St. Maria Magdalena genoemd, en dat in 1450 (dit jaartal kan niet goed zijn) ‘Margareta de Grevia’ priorin is geweest ‘van dit konvent’. Verg. Acquoy, Jan van Venray (Johannes Ceporinus) en de wording en vestiging der Hervormde gemeente te Zalt-Bommel, 's Hertogenb. 1873, blz. 44.

[p. 153]

eerliken luden ende sie was toe wesel nonne geworden van der derder oerden¹⁾. Mer omme dat sie onsen lieven heren geerne wat naerre geweest hadde, soe quam sie ten diepen veen^a) ende bat onsen pater om⁺ene stede, ende hij was hoer guedertie- ‖ ren. Sie was een erbaer oelt persoen ende genck so vurichlike voert in doechden, dat sie te hant meystersche daer buten waert. Doe sie ten diepen veen quam, doe schreef men x. Ende doe men xvj schreef, doe waert sie choer suster gecleedet⁺myt suster lijsebet van henevliet. Ende sie was die derde nonne die doe ghecleedet worden· ende dat geschiede des daghes na sante servacius dach^b). Mer sie en conde hoer niet gelijden²⁾ dat sie nonne ghecleedet was Ende arbeyde daer na dat sie des anderen yaers conversynne^c) waert. Ende niet langhe daer na waert sie toe bomel gesant int slot omme daer pryorynne te wesen. Ende daer waert sie weder omme nonne gecleedet Mer nochtans niet verbonden te wesen totter reguliers getijde³⁾, die men daer⁺noch ‖ niet en hielt. Ende sie genck hem allen voer myt gueden exempel In oetmodicheit, verduldicheit ende in anderen, doechden, dat sie die susteren alte lief hadden Ende sie hielt hoer huys in alten gueden vrede ende stilheit. Ende als sie daer wal xxv yaer priorynne geweest hadde, soe waert sie toe male sieck· ende was doch oelt ende cranck ende en conde der gemeenten⁴⁾ niet wal langer volgen. Soe begerde sie vanden susteren dat sie hoer oerlof wolden geven⁵⁾, want sie hem doch niet langer nutte en weer Noch dat reygement niet langer en conde gedragen⁶⁾ om hore cranckheit willen. Ende dat nemen hoer susteren druckelic⁷⁾, want sij hadden sie sunderlinge lief ende hadden sie geerne geholden al

1) van der derder oerden, d.i. van de Franciscanen van de derde orde (Lat. tertius ordo de poenitentia).

a De kloosterlingen te Diepenveen behoorden als leden der Windesh congregatie tot de orde van St. Augustinus.

+ 79d

+ 1410 1416

b Zie 78a.

2) ‘hem geliden’ (hetz. als ‘hem liden’), het uithouden.

c Wie eene te zwakke gezondheid had of een te weinig geletterden geest, wie m.a.w. zich minder geschikt gevoelde voor de dagelijksche kerkdiensten en den letterkundigen arbeid der koorzusters, mocht conversin worden en had als zoodanig de practische kloosterwerkzaamheden - den handenarbeid en het ambachtsbedrijf - te verrichten. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 112.
Zie, behalve de aant. bij ‘conversynne’, 54a: over de converszusters in de Windesh. vrouwenkloosters de Constitutiones, pars IV (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 309-313); over hare ‘professio’ l.l., cap. 2 (Arch., blz. 310).

3) Verg. 80b: die reguliersche ghetijde.

+ 80a

4) ‘die gemeente’, de kloosterlingen.

5) ‘enen oerlof (= orlof) geven’, iemand zijn afscheid of congé geven, dus hem ontslaan uit of (gelijk hier ter plaatse) ontheffen van zijne bediening of betrekking. Verg. in de volg. kolom: geapsolveert.

6) gedargen.

7) druckelic (= druckelike), zóó dat men zijne droefheid laat blijken; dat - druckelic, daarover waren hare (mede-)zusters bedroefd, dat vonden zij jammer.

[p. 154]

⁺hoer leven. ‖ Mer sie en liet niet of, eer sie vercregen hadde dat sie begeerde Ende sie waert geapsolveert ende quam weder ten diepenveen.

- Soe bat suster lijsebet van henevliet onsen pater ende den prioer van wyndesem dat sie baven hoer moste staen in den choer Ende voert in allen ordynanciën der oerden· want sie doch ierst nonne^a) voer hoer gecleedet was Ende ock namaels nonne ende prioerynne^b) professyt was. Ende suster griete weerde hoer vromelick ende segede· al was sie nonne gecleet, sie was doch conversynne professyt¹⁾ Ende sie en hadde dat habijt der nonnen²⁾ niet ontfangen om die reguliersche ghetijde³⁾ te holden·⁺mer omme dat sie horen susteren gelijck moste we- ‖ sen in den habijte. Ende dese strijt bevyel seer wal onsen vaderen. Ende suster griete bleef die nederste van den nonnen die myt hoer professie gedaen hadden, als sie begeerde Ende sie en wolde ock genen stoel hebben in den groeten choer, mer sie lach oetmodelike voer der banck op der conversynne⁴⁾ choer by den ongecleeden^c).

- Sie en hadde hoer ierste oetmodicheit, gehoersamheit, onderdanicheit ende ander doechden niet vergheten, al hadde sie wal xxv iaer priorynne geweest. Mer sie bewijsede hoer also stichtelic, sachtmodich ende vreedsam Dat men ny en vernam bynnen den soven yaren dat sie weder ten diepen⁺veen quam Dat sie yet berichte⁵⁾ of wat totten dingen segede ‖ Mer sie genck eenvoldelike ende schemelike heen ende gaf hoer tot onsen lieven heren.

- Sie was oelt ende cranck ende genck beven; nochtans was sie seer geringe op des nachtes ter metten ende ter prijmetijt^d). Ende haestelike quam sie op hoer stedeken inden choer om hoer gebet te spreken Ende hoer te verenygen mit onsen lieven heren⁶⁾, die sie cort⁷⁾ wolde halen tot sijnre ewigher ruste. Want na soven yaren dat sie van bomel quam,

+ 80b

a) Namelijk te Wezel: zie 79c.

b) Zie 79d.

1) sie - professyt. De zin is: de meer nederige werkkring van conversin, dien zij vervulde, was immers hare eigenlijke bediening, haar wezenlijke betrekking.

2) dat habijt der nonnen, d.i. wat in de Constitutiones, pars III, cap. 1 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 284; verg. blz. 386) genoemd wordt ‘habitus religionis’, het ‘habijt der heiligher religien’.

3) die reguliersche ghetijde; Lat. horae regulares. Verg. 79d.

+ 80c

4) Lees: conversynnen?

c) Zie de aant. bij ‘choer’, 18d.

+ 80d

5) ‘iet berichten’ (= berechten), op iets aanmerkingen maken.

d) Zie over den tijd, waarop in de Windesh. vrouwenkloosters de metten werden gelezen of gezongen, de Constitutiones, pars II, cap. 8 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 279; verg. blz. 378). - Met betrekking tot de priem komen hier in aanmerking de woorden, reeds geciteerd in de aant. bij ‘prijm tijt’, 45a: Toe vijf uren luyt men ter prime des werckliken daghes; des heilighen daghes na ghelegentheit der metten een wenich voer of na vijfve (Arch., blz. 416).

6) ‘hem verenigen m.o.l.H.’ is een term der devoten. Verg. Moll, Joh. Brugman, dl. II, blz. 325: ende verenigen hem mit Gode.

7) cort (= corte), binnenkort, weldra.

[p. 155]

waert sie swaerlike sieck Ende voer van deser ellendiger¹⁾ werlt tot horen lieven brudegom, den sie lange yaren hadde gedient Want sie was al over hoer lxx iaren· ende hadde wal xxxiiij yaer inder oerden geweest behalven⁺die tijt die sie daer buten wonde Ende hadde ‖ ock in die derde oerde geweest^a). Sie starf int yaer ons heren m cccc ende 1.⁺

- Ende onse lieve here vijsitierde suster lijsebet een deel yaren voer hore doet myt siecheit, soe dat sie dicke toe bedde lach ende ock in hoer hillige ampt Soe dat sie den convente niet volgen en mochte, want sie was stadelike inden sieckhuys In welker tijt sie nochtans vlijtich was hoer hantwerck²⁾ te doen, als sie yeet vermochte. Sie plach dat hillige doemte³⁾ te vercijren ende die ornamenten der hilliger kercken te besticken⁴⁾ ende te neyen, sittende in den bedde. Ende sie heeft die schone crone gemaket, die onse suete vrouwe des hochtijdes opt hovet heeft. Ende dat dat belde so verguldet is ende dat sie die schone vermaelde ‖⁺casse⁵⁾ heeft, dat hevet sie alte male besaeket⁶⁾. Ende dat wy van sante annen^b) holden, dat heeft sie gedaen. Want sie hadde onse suete vrouwe alte sunderlinge lief· ende was hoer seer devoet Ende wat sie hoer ter eren doen conde, dat en was hoer geen verdriet. Ende sie plach onse suete vrouwe te bidden dat sie hoer ummer niet en liete sterven sonder op horen dach^c) Ende sie betroudet hoer ock toe, als sie plach te seggen. Ende onse suete vrouwe en weygerde hore ynniger dienreschen niet dat sie van hoer begeerde. Want int iaer ons heren m cccc ende lij was hijr ene⁺ sware sterfte^d), in welker sterften suster lijsebet van henevliet byna mytten

1) Ontbreekt bij Matthaeus.

+ 81a

a) Zie 79c.

+ 1450

2) hantwerck, vrouwelijke handwerken.

3) dat hillige doemte (= heilichdoemte; Mnd. hillichdomete), de heilige voorwerpen; Lat. res sacrae.

4) besticken, van borduursel voorzien.

+ 81b

5) casse (niet ‘cussen’, zooals Matthaeus, Vita, 244, heeft), kast; reliquiekast, reliquieênschrijn. Kil.: kasse, heylighdomkasse, ferculum, feretrum siue pheretrum.

6) ‘besaken’ (van ‘sake’), beredderen. Verg. 97b.

b) De moeder van Maria; de vader heette Joachim. Hunne namen komen o.a. in de apocriefe Evangeliën voor; zie De apokryfe Evangeliën (naar de nieuwste uitgaven van C. Tischendorf vertaald door L. van Cleeff en C.P. Hofstede de Groot), Amsterdam, 1867, passim.

c) De Heer M. Lindenborn, predikant te Babyloniënbroek, schrijft in de Stemmen voor Waarheid en Vrede, jaarg. 1901, blz. 1234, het volgende (in een belangrijk artikel De Maria-vereering): Maria kreeg [nl. in de ME.] ook haar eigen dag. Gelijk de Zondag aan Christus was gewijd, wijdde men aan Maria den Zaterdag, want evenals de Zaterdag de poort is naar den Zondag, is Maria de poort naar 't hemelrijk. - Zie vooral H. Alt, Der christliche Cultus nach seinen verschiedenen Entwickelungsformen und seinen einzelnen Theilen historisch dargestellt, Berl. 1843, S. 522.

+ 1452

d) Ongeveer twintig zusters zijn in 1452 te Diepenveen aan de pestziekte bezweken. Zie 138a-b, en vooral 145c-163c: Die suverliken droem .... van der groter bruloft, die ten diepenveen wesen solde.

[p. 156]

⁺iersten bevyel¹⁾ op sante willibroerdus ‖ avent^a). Ende op sante martijnus avent^b) quam tot hoer een meyster²⁾, of hij hoer yeet helpen conde - Want sie hadde een swel inden hals ende hij hadde wal vaeker tot hoer geweest ende sijn beste gedan³⁾ -· mer hij merckte dat geen hape tot horen leven en was. Soe riet hij dat men sie mytten sacramente der hilliger kerken besorgen solde. Doe legede sie hoer hande devotelike te gader ende neygede hoer hovet reverencelic totten meyster, hem danckende dat hij sijn beste gedaen hadde - Want sie niet wal spreken en conde omme des seers⁴⁾ willen - Ende kierde hoer rechtevoert omme toter want, daer onser liever vrouwen belde henck Ende beval hoer alte male myt⁺groter ynnicheit onser ‖ sueter vrouwen. Ende doe waert hoer sonder toeven hoer hillige ampt gedaen. Ende des anderen daghes als op sante martijns dach quam onse weerdige pater here Ludolphus^5)c) van campen int sieckhuys omme die sieken te berichten. Mer suster elijsabet van henevliet en⁶⁾ mochte dat hillige sacrament niet in laten gaen om des halses willen, soe dat siet niet myt den anderen en ontfenck. Ende onse pater liet hoer dat hillige sacramente sien, welck sie anbede myt groter oetmodicheit ende reverenciën Ende hij troestede sie daer mede, als dat hine hoer geerne geven wolde alst beter weer⁷⁾ Want hij was sunderlinge guedertieren den sieken· ende nacht ende dach bereyt wie sijnre behoefde⁺sonder wtnemen der personen Als eene trouwe ‖ vader ende een guet hierde niemant schuwende omme verveerlicheit der sieckten⁸⁾, alst noet was. Ende des myddages ommetrint één ure, als die susteren te collaciën^9)d)

+ 81c

1) ‘bevallen’, bedlegerig worden.

a) Sante willibroerdus avent = de dag vóór St. Willebrord (7 November).

b) Sante martijnus avent = de dag vóór St. Maarten, nl. vóór ‘sant Martijnus dach inden winter’ (11 November; zie 82a-b). Verg. de aant. bij ‘sante martijns dach’, 17d.

2) meyster (= meester), geneeskundige in het algemeen; hier heelmeester, chirurg.

3) De tekst heeft (evenals 77b) ‘geda’, met een streepje boven de laatste letter.

4) ‘seer’, (ook 136d), zweer, verzwering; Eng. sore. Kil. ulcus, scabies.

+ 81d

5) Met rooden inkt onderstreept.

c) D.i. pater Ludolphus confessor, bedoeld 19c en met name genoemd o.a. ms. 8849-'59, fol. 163r.

6) ende.

7) Bijgeschreven.

+ 82a

8) omme - sieckten, om het verschrikkelijke, het geduchte of gevreesde karakter der ziekte.

9) collaciën, eene collatie, d.i. eene vrije (niet aan de eischen der homiletiek beantwoordende) godsdienstige toespraak, houden of aanhooren.

d) Voor de beteekenis van ‘collatie’ verwijs ik naar Dumbar, Analecta, tom. 1, p. 185: Non faciebat [scil. Iohannes Hatten] declamationes aut diuisiones more predicatorum, ne scilicet exhortatio eius atque monitio collationis amisso nomine sermonis nomen acciperet. - Zie verder het Mnl. Wdb. op ‘collacie, n^o. 2’; ook Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 12, aant., 184, aant. 1, en Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. ii, blz. 167, 397, st. iii, blz. 345 volg.

[p. 157]

weren om dat woert godes te horen Doe sprack suster lijsebet van henevliet totter sieckwaerster^a) ende segede: ‘ic beswoege alte male.’ Doe vraghede¹⁾ hoer die sieckwaerster²⁾, of men die susteren solde laten halen· sie antwaerde: ‘ya.’ Ende als die susteren weren gecomen, soe bewiste sie hoer noch· ende lach myt alten vrendeliken ansichte Ende gaf horen zaligen geest also suetelick, dat men niet en merckte dat sie één lit vertoech of hoer ansichte versatte. Ende onse suete vrouwe vervullede³⁾ hoer begerte^b), want sie starf op enen saterdach Int iaer ons heren⁺m cccc ende lij, op sant Martijnus dach ‖ inden winter^c) Als sie xlix⁺iaer oelt was, ende hadde xxxvj yaer inder oerden geweest^d). Ende suster armgert van lissen, die myt hoer ten diepenveen quam, die cleede hoer hillige licham myt alte groter droefheit Want sie malcanderen sunderlinge mynden. Ende sie is begraven in hore twyer nichten graf, als suster kathrina van naeldewick ende hore suster grieten In die noertsijde des transes by der capellen doer^e).

- Item, myt suster armgert van lissen ende suster lijsebet van henevliet waert noch een ander gecleet, dat hore twyer nichte was· ende hiete suster lijsebet gijsberts⁴⁾ van haerlem^f) Ende was ene van den besten van haerlem Ende ene van den oldesten susteren, eer dat cloester waert ‖⁺geslaten. Ende sie was van gueder ridderschap ende hoer vader was borgermeyster to harlem in hollant ende die overste van der stat. Ende lijsebet sijn dochter, dat ene dertene ionfer was, genck op dat beginen hof to haerlem^g) ende waert daer ene begine Meer dienende hore synliker

a) Zie over de ‘infirmaria’ of ‘siekenwaerster’ (ook ‘sieckwaerster’) in de Windesh. vrouwenkloosters de Constitutiones, pars II, cap. 6 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 273-275; verg. blz. 372-374).

1) vraghe (einde reg.).

2) De woorden ‘ende segede - sieckwaerster’ ontbreken bij Matthaeus.

3) verullede.

b) Zie 81b.

+ 82b

c) 11 November. Sante Martijnus in den sommer (translatio s. Martini, Martijns verheffinghe) werd gevierd op 4 Juli.

+ 1452

d) De opgave ‘Elis. van Heenvliet is non geworden in 1427’ (Van Leeuwen, Bat. illustr., blz. 981; Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177) blijkt dus onjuist te zijn; hare inkleeding heeft plaats gehad 14 Mei 1416 (zie 78a).

e) Zie 64d.

4) Matthaeus, Vita, 245: Gerrits.

f) Zie 78a.

+ 82c

g) Het begijnenhof te Haarlem is in het laatst der 13de eeuw door Arnoud van Sassenheim gesticht, den grondlegger tevens der vermaarde abdij Leeuwenhorst of Ter Lee in de nabijheid van Noordwijk. Zie Römer, Kloosters en abdijen van Holland en Zeeland, afd. I, blz. 243 volg.

[p. 158]

genoechten dan onsen lieven heren Want sie was te male verweent ende curyoes¹⁾ in allent²⁾ dat sie gebruckte.

- Ende als hoer vader doet was, quam hoer moder tot hoer mytter wonne. Ende sie dienden gode in groter leedicheit³⁾ nader naturen, als hem luste. Mer sie hadde enen bruder in onser oerden toe arnhem int reguliers cloester^a), dat een strenge vurich man was Ende was daer lange⁺tijt pryoer int cloester. Dese pryoer ‖ arbeyde lange tijt om sijn suster te bekieren ende te trecken tot enen anderen staet van leven Daer sie onsen lieven heren nare mochte comen. Ende sie consentierde hem daer in, want sie hadde den brueder sunderlinge lief. Ende sie quam myt sinen raede ende hulpe tot onsen weerdigen vader here iohan brinckerinck myt hore moder om een stede te bidden Ende hij was hem guedertieren ende oerlofde hem hijr toe blijven. Ende suster lijsebet was wal van xxxiij iaren, ende het was int⁴⁾ anderde iaer dat diepen veen ierst begonnen was^b). Ende het was doe hijr te male strenge ende swaer van arbeyde· des die moder ende hoer dochter ongewonne weren. Ende der wrouwen⁵⁾ began⁺seer banghe te warden ende hoer en genoegede hijr niet te ‖ blijven, wantet hoer hijr alte swaer ende scharp was.

- Op een tijt stont sie ende sach, hoe bederflike⁶⁾ dat die susteren ende bruders arbeiden in eerde te dragen ende stubben⁷⁾ wt te raden⁸⁾ ende dier gelijck. Ende sie kierde hoer ter eenre sijden ende ter ander ende sach dat sie alle in swaren arbeyde weren ende segede tot hoer selven: ‘Al een cruce, al een cruce!’ Ende onse vader here iohan en was niet veer van hoer ende hoerde dit ende segede tot hoer: ‘Vrouwe, wat ist dat gi segget? ist al een cruce, dat gy siet ❘’ ende sie segede: ‘Ia here, ic en sach deses cruces ny gelijck, dat hijr is.’ Ende hij segede: ‘vrouwe, en wiste gy niet dattet hijr een cruce was? En segedy niet dattet cruce baven der poerten stont, doe gy hijr quemen? Ende en sochte⁺gy dat ‖ cruce niet, wat wolde gy dan hijr doen?’ Ende sij en conde hoer niet gelijden ende kierde weder toe huyswert.

- Ende sij hadde noch enen anderen sone behalven den prioer· die

1) curyoes (= curioos), kieskeurig, veeleischend; Hd. wählerisch.

2) Zie Mnl. Wdb. op ‘al, 1ste art., I’ (dl. I, kol. 311).

3) ‘le(e)dicheit’, ijdelheid.

a) Namelijk in het Windesh. mannenklooster Mariënborn of Mariëndaal.

+ 82d

4) nit.

b) Het klooster te Diepenveen is in 1401 gesticht (112c).

5) wrouwen, d.i. vrouwen.

+ 83a

6) bederflike (van ‘bederve’, nut), eig. zooals noodig is; hier goed, flink. Hd. tüchtig.

7) ‘stubbe’, boomstam. Lübben e. Walther, Mnd. Handwörterb: stubbe, sw. m. Baumstumpf; Gallée, Woordenlijst: stobbe, v., boomtronk.

8) ‘uteraden’ (= uteroden), uitroeien.

+ 83b

[p. 159]

corts¹⁾ toe mariënboern int cloester gegaen was om daer te blijven Den die brueders lief hadden· ende sine wanderinge behagede hem wal. Mer als hij hoerde dat sijn moder weder te huys wolde, soe en wolde hij hoer niet begeven²⁾ Ende wolde weder omme te huys trecken, daer die brueders seer in bedrucket weren Want sie hem alte geerne geholden hadden, mer hij en wolde daer niet blijven· ende toech mit sijnre moder weder omme Ende onder weghen verdranck hij. Ende die moder viel in alten⁺swaren sieckte, soe dat sie ‖ wal iij yaer toe bedde lach. Ende hoer sone die pryoer en hadde gene cleyne sorghe ende verdriet van hoer Om hoer te besorgen die hoer dienden nacht ende dach· ende al dat sie behoefde. Al hadde sie noch guedes genoech· hij moste nochtans hoer besorger wesen. Dese guede vrouwe meende dat cruce³⁾ te vlien, ende het volgede hoer soe voel te meer na.

- Ende hoer sone die prioer was alten vurigen oetmodigen man Ende en schude giene swaer oetmodige werke myt den brueders te doen. Want hij stont eens in dat sacreet ende halp dat den bruederen schone maken. Ende hij hadde den bruderen verbaden dat hem niemant wijsen en solde,⁺of hem iemant sochte· op dat hij soe niet gehindert en worde dat ‖ oetmodige werck toe vollen brengen mytten bruders. Ende bynnen der selver tijt quam daer al die raet van deventer om ene sunderlinge saeke ende begeerden den prioer te spreken. Ende als hem die brueders den prioer soe geringe niet en haelden, soe gengen sie selven omme⁴⁾ ende seghen na hem. Ende als sie quemen by dat sacreet, soe segen sie hem. Ende sie spreken hem an ende segeden· ‘here prioer, wat soecket gy daer?’ Hie⁵⁾ riep blijdelike weder tot hem ende segede· ‘dat hemelrijck, dat hemelrijck!’ Ende sie worden seer in hem gestichtet.

- Ende sijn suster lijsebet en wolde geenssyns weder kieren van diepen veen. Mer sie verwandelde myt groter vuricheit hoer voergaende ledighe leven· in een oetmodich arbeydelic leven Ende sie mynde seer die gewari-⁺‖ ge doechden ende hadde soe grote begeerte onsen lieven heren na te volgen in oetmodicheit ende verworpenheit Dat sie hoer natuer in haete scheen te hebben Want sie en liet hore natuer geen guet geschien⁶⁾ nacht noch dach⁷⁾: soe hart was sie hoer selven. Hoer beste cost was

1) corts, kort geleden, onlangs.

2) ‘enen begeven’, iemand in den steek laten, hem aan zijn lot overlaten.

+ 83c

3) dat cruce (in overdrachtelijken zin gebruikt; verg. 83a), het kruis, het lijden; de moeiten en wederwaardigheden des levens.

+ 83d

4) ‘ommegaen’, rondgaan, de rond(t)e doen.

5) Zie Van Helten, Middeln. Spraakk., blz. 438.

+ 84a

6) guetgeschien (in één woord).

7) ‘die nature in hate hebben’ (ook 113b, 132b) en ‘der nat. geen goet en laten gescien’ zijn termen der devoten ter aanduiding van de (zinnelijke) natuur haten, die natuur niet tot haar recht laten komen; dus het eigen ik dooden. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 291-294.

[p. 160]

moes bry¹⁾, bonen ende melck· ende dat graveste^a) dat sie inder schotelen vant, daer was sie soe geringe mede heen Dattet den anderen susteren die by hoer seten, dicke pijnlick was. Ende als hoer een ander daer in voer quam, soe dochte hoer dat hoer groet onrecht was geschiet.

- Nummer en dranck si wijn - ende dat hadde sie vercregen myt oerlof ons paters -, als of si daer niet wal van en voer Mer sie dedet⁺van apstinenciën. Sie hadde grote be- ‖ geerte int slot te wesen; mer soe lange alst onsen weerdigen vader here iohan brinckerinck niet guet en dochte, so leet sie hoer oetmodelic Ende was vestiaria^b) daer buten²⁾ ende diende stichtelike ende vredsaemlijc priesteren· bruederen ende susteren, na dat sie hadde ende vermochte. Ende inden iaer ons heren m cccc ende xv soe waert sie conversynne gecleet, als sie was by hoer⁺1 iaren^c). Ende doe gaf sie hoer soe veel te vurichliker te oefenen in den leven ende lijden onses lieven heren Als sie doe onbecummerder was van alre onlede ende officiën. Ende sunderlinge was sie sorchvoldich tot hore doet toe voer³⁾ hoer oerde ende statuten.

- Sie en bleef niet lange na hoer pruevel yaer sonder officie Want sie⁺verwaerde den ‖ moeshof ende den bomgaert mytten avet⁴⁾ ende die barnynge⁵⁾ daer hem die susteren by warmden, daer sie den susteren soe mynlike in diende. Ende dicke angreep sij dat barnende holt ende die heyte calen⁶⁾ myt bloten handen ende schicte dat vuer te rechte Soe dat die susteren verschricket worden ende sorchden dat sie hoer brande. Soe lachgede sie goddienstelic^d) ende segede dat sies niet en gevoelde Want die hande weren hoer soe dorre, hart ende crom van langen ende swaren arbeyde, daer sie hoer niet in gespaert en hadde. Sie was seer vlijtich·

1) moes bry (= moesbri), brij, pap van gekookte moeskruiden of groenten. - Of moet gelezen worden: moes (de eene of andere meelspijs), bry? Verg. in het Mnl. Wdb. (dl. IV, kol. 1807) de opmerking: Meermalen komt moes in dezen zin voor als ‘spijs van de armen’.

a) Zie over de ‘grove spijzen’, die de Windesheimers gewoon waren te gebruiken, Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 287-288. Zoo wordt ook van G. de Groote medegedeeld, dat hij was ‘sober van eten ende grave spyse nemende’, Colacien v. Claus v. Euskerken, fol. 122r (Arch. v.h. Aartsbisdom Utrecht, dl. XXVII, blz. 423; verg. dl. XXVIII, blz. 33, aant. 4).

+ 84b

b) Zie over de ‘vestiaria’ of ‘cleder(ver)waerster’ (opzichteres over de kleeding) in de Windesh. vrouwenkloosters de Constitutiones, pars II, cap. 7 (Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 275-277; verg. blz. 375-377).

2) Zie de aant. bij ‘susteren daer buten’, 74a. Verg. in dezen zelfden volzin het tegenovergestelde: int slot.

+ 1415

c) Verg. 82d en 85a.

3) Bijgeschreven.

+ 84c

4) avet (= ovet), ooft.

5) barnynge (= berninge), brandstof.

6) ‘cale’ (= cole), kool, kool vuur; in het meerv. steenkool.

d) Zie over de eigenaardige opvattingen der devoten aangaande het lachen Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 296, aant. 10. Verg. 27d-28a: ‘Lieve here, behoedet ons yo voer sunde ende voer dat ydele lachgen!’

[p. 161]

radich¹⁾ ende trouwe te bewaren dat gemene guet van hore officiën Ende nochtans den susteren genoch wesende na horen vermogen.

⁺- Als sie hulpe behovede tot hore officiën, soe arbeyde sie selven soe vurichlike Ende genck soe wackerlike voert myt enen crummen²⁾ rugge ende hoefde van olderdoem Dat niemant diet vermochte, trachlike en dorste voert gaen, sunderlinge die iongen. Nochtans hulpen hoer die susteren geerne omme hore goddiensticheit willen ende onsuekelicheit hoers selves.

- Sie was genoechsam ende dancber wes men hoer gaf ende en clagede niet lichtelic, als hoer wat ontbrack Ende dede hoer groet gewelt, alst wal scheen doe sie doet was· want doe vantmen onder hoer culte³⁾ een groet bluck Daer sie myt eenre seerre sijde op plach te rusten.

- Sie was ock seer lijdsam in hore lester sieckten· ende sie starf myt⁺groter vuricheit op ‖ sante lebuijnus⁴⁾ dach^a) na none· ende is begraven in den vrijthof⁵⁾. Sie starf int iaer ons heren m cccc ende xli, als sie⁺was ommetrint lxxiiij yaer oelt Ende xiiij iaer was sie daer buten· ende xv yaer in der oerden.

- Int iaer ons heren m cccc ende ix quam ock een erbaer Ionfer van⁺staveren, geheyten stijne toelners, ten diepenveen, als sie was by hoer xx iaren. Sie was van gueden erbaren olders nader werlt ende seer costel was hoer getuuch⁶⁾ nader vriescher manieren Als silveren gordelen, groete silveren knoepen· haeken ende spannen⁷⁾ - ende al van silver -, die sie mede brachte. Ende sie was een alten werliken⁸⁾ ionfer ende te male cloeck ende verstandel van synne. Ende sie en mysbructe niet die natuerlike⁺gaven die hoer van gode ‖ gegeven weren, na dien dat sie toe cloester gegaen was. Ende daer omme verdiende sie by der graciën godes te comen tot enen hilligen leven Op dat also naden woerden ons lieven

1) radich, met overleg werkende; dus huishoudelijk, spaarzaam.

+ 84d

2) crumen.

3) culte (= culcte; Mnd. kolte), matras, kussen, peluw. Matthaeus, Vita, 248, in margine: Culcitra, pulvinar.

+ 85a

4) Met rooden inkt onderstreept.

a) 25 Juni of 12 November (St. Lebuïni translatio; zie Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iii, blz. 252).

5) vrijthof, omheinde of afgesloten ruimte, tuin (vooral om eene kerk, doch niet uitsluitend).

+ 1441

+ 1409

6) getuuch, kleeding, tooi; eig. alles wat tot de uitrusting behoort.

7) ‘spanne’ (hetz. als ‘spange’), eene soort van gesp. Zie Dumbar, Het kerkelyk en wereltl. Deventer, dl. I, blz. 441. - Verg. het meervoud ‘spangen’ in Hoogl. 1: 10, 11; de nieuwe [d.i. de z.g. Leidsche] vertaling van het O.T. heeft hier ‘hangers’, met de toelichting: hangers, in de ooren of aan den hoofdtooi bevestigd.

8) ‘werlijc’, wereldsch, wereldschgezind. Onder ‘werlike menschen’ (zie Moll, Joh. Brugman, dl. II, blz. 277; verg. dl. I, blz. 52, 59 volg.) heeft men te verstaan personen die, ofschoon niet aan losbandigheid zich overgevende, steeds met de wereld medegaan in genietingen, in weelde, opschik, enz. - De verklaring ‘werlick, aanzienlijk; eig. wereldlijk’, voorkomende blz. 3, aant. 5, is derhalve niet juist.

+ 85b

[p. 162]

heren hoer ponde mochten warden geoeket, daer hij secht: ‘Die wat heeft den salmen geven, ende hij sal overvloyen.’^a)

- Sie sette hoer crachten soe vromelike te werke sonder sparen ende suekelicheit hoers selven¹⁾· soe dat sie die ierste ende²⁾ die leste was in allen swaren ende oetmodigen werken. Ende soe wat niemant geerne en dede, daer waert sie tot geropen Ende sie angrepet blijdelick ende tastede al naden snoedesten. Sie was seer barmhertich ende medelijdende op die gene die sie in becaringe ende in lijden wiste. Ende sie hadde alten⁺ynnigen, vurigen ‖ ende devoeten herte tot onsen lieven heren Ende sijn hillige leven ende lijden plach sie dagelix te overdencken ende hoer daer in te oefenen tot al horen swaren arbeide Soe dat sie selden wtter myssen genck, hoer tranen en³⁾ bleven daer staende. Ende sie was vaeke dat hoer giene mysse en mochte geboeren om des arbeydes willen. Ende al hadde sie hoer daer groetelick in te lijden dat sie hoer soe vele myt den wtwendigen dingen becummeren moste Nochtans soe leet sie hoer daer oetmodelic in. Ende sie was een wijltijdes meystersche daer buten, ende die susteren hadden sie alte lief Ende sie was den susteren seer troestelic,⁺sunderlinge den nyen crancken⁴⁾ of becaerden⁵⁾ menschen. ‖ Mennyge nacht was si dat sie niet en sliep; so genck sie tot sommygen, die sie wiste dat in bangycheit weren Ende troeste sie, myt horen mynliken woerden sie toe herdende tot volherdicheit ende volstandicheit⁶⁾ Daer sie sommyge mede wan, dient al kempelike stont⁷⁾.

- Hoer selven was sie alte wtermate hart ende strenge, nochtans was sie enen anderen guedertieren. Sie dede hoer selven soe groet gewelt ❘ dat sie heymeliken van onsen vader vercreech dat sie op ene blote plancke⁸⁾

a) Luc. XIX: 26a, volgens de Vulgaat; de Statenvertaling heeft alleen: .... dat een iegelijk die heeft zal gegeven worden. - Het citaat is ontleend aan de gelijkenis der tien ponden (vs. 11-27); verg. bij Matth. (hoofdst. XXV: 14-30) die der talenten.

1) ‘suekelicheit (= soekelijcheit) hoers selven’ is een term der devoten, overeenkomende met ‘eigensoekelijcheit’ en beteekenende het zoeken van zichzelf, zelfzucht, het bedoelen van eigen eer of voordeel. - Het tegenovergestelde is ‘onsuekelicheit hoers selven’, 54c; zie de aant. aldaar. Verg. 84d: onsuekelicheit hoers selves.

2) ende (einde reg.) ende.

+ 85c

3) Door mij ingevoegd; zie 86b.

+ 85d

4) den nyen crancken (de tekst heeft: crancke), dengenen, die pas onlangs ziek waren geworden.

5) Matthaeus, Vita, 249: bejaerde.

6) volherdicheit (hetz. als ‘volstandicheit’), volharding, geduld. Verg. in Rom. II, 7: volharding, en in Luc. VIII, 15: volstandigheid, op beide plaatsen in het Gr. ὑπομονή, in de Vulg. patientia.

7) kempelike (= kampelike), hachelijk, gevaarlijk; dient al kempelike stont (Kil.: kamperlick staen, in summo discrimine siue periculo et necessitate esse), met wie het (in dit opzicht) heel hopeloos gesteld was. Verg. Ferguut (uitg. Verdam, Gron. 1881), reg. 4335, '36: Dat es mi van herten leet, dat u so campelike steet.

8) op ene blote plancke, op niets (anders) dan eene plank.

[p. 163]

sliep. Des margens als sie opstont, soe sette sie die plancke achter hoer bedde Ende des avents legede sij sie weder tusschen hoer lakene op hoer bedde.

- Sie en conde hoer niet langer gelijden meystersche te wesen, wantet⁺hoer alten ‖ groten oftreck¹⁾ was hoers inwendigen toekiers tot onsen lieven heren hoers gemynden brudegoms, den sie mynde van al horen herten. Soe begeerde sie van onsen weerdigen pater verloest te warden van hore officiën. Soe is hij hoer guedertieren geweest ende heeft hoer begeerte vervult Want hij cande wal hoer ynnyge devoete herte tot gode. Ende die susteren die by na myt hoer omme gegaen hadden van begynne dat sie ten diepen veen quam Ende langer dan xl yaer na hoer leefden, die plegen te seggen dat sie vele devoeter ende vuriger susteren gecant hadden Mer suster stijnen gelijck en hadden sie ny gesien Want sie brande als⁺een seraphijn inder mynnen godes²⁾. Ende na des arsaten³⁾ woerde ‖ soe hadde sie den doet gecregen van inwendigen arbeyt ende lieften, die sie hadden⁴⁾ tot onsen lieven heren. Nae soven yaren dat sie daer buten geweest hadde, waert sie nonne gecleedet myt suster lijsebet van henevliet Doe sie was van xxvij yaren· ende doe gaf sie hoer soe voel te vurichliker tot onsen lieven heren· als sie doe merre oersaeken hadde hem⁵⁾ te laven ende te dancken. Ende den godliken dienst⁶⁾ dede sie so devoetelic, dat sie nummer wt den choer en genck· die tranen en bleven daer overvloedelike staende Die hoer onthasselt⁷⁾ weren, als sie neygeden⁸⁾.

- Op een tijt segede hoer een suster dat sie myt énen punte seer van⁺bynnen becummert weer. Doe ‖ antwaerde sij ende segede· ‘och suster, moechdy u daer mede becummeren ende die tijt daer mede toe brengen? Ic weet enen mensche - ic hape dat hij noch levet -· die die clocke niet en mach tellen· om hem soe lange te verscheyden van onsen lieven heren.’ Ende die suster meende dat siet selven was. Hoer waert eens gevraget, hoe dat sie myt horen oefenyngen dede· ende myt al horen vrenden in den ewigen leven, die sie dagelix plach te eren Om dat sie nu moste te scholen gaen ende hoer geven totter leringe· doe segede sie: ‘Ic heb op gesat: al dat ic doe ende dat ic leer, dat wil ic al ter eren godes doen.

+ 86a

1) oftreck (= aftreck), beletsel, hinderpaal; eig. het zich onttrekken (aan iets).

+ 86b

2) ‘branden in der minnen Gods’ is een term der devoten.

3) ‘arsate’ (Ohd. arzat; Mhd. arzât, arzet; Mnd. arste; Hd. arzt), arts, wondheeler, geneesheer. Het zuivere Mnl. woord is ‘meester’ (in dit hs. ‘meyster’).

4) De 3de pers. hadden is enkelv., evenals ‘neygeden’, eenige regels verder in deze zelfde kolom. Verg. Van Helten, Middeln. Spraakk., § 217. - Matthaeus, Vita, 250: hadde.

5) hem (einde reg.) hem.

6) ‘die godlike dienst’, de kerkdienst, de (openbare) godsdienstoefening. Verg. 59a: in den dienste gods.

7) ‘onthasselen’, ontvloeien, ontloopen? Het werkw. wordt nergens elders aangetroffen; bovendien, noch ‘hasselen’ noch ‘asselen’ bestaat of is althans te vinden. Alleen komt er voor een Mhd. hossen in de bet. hard loopen. - Matthaeus, Vita, 250: onthosselt.

8) als sie neygeden, nl. onsen lieven Heren. Zie 12b, en verg. Kil.: neyghen, submittere genu, flectere poplitem. - Matthaeus, Vita, 250: neygede.

+ 86c

[p. 164]

Ende mynen cases ende temper¹⁾ (sic!) plege ic mynen hilligen ende⁺vrenden²⁾ inden hemel te senden ‖ voer gebet ende lof, want ickes niet anders gemaken en can.’ Dat leren waert hoer al suer, want sie oelt was, mer sie gaf hoer daer toe al dat sie mochte. Ende hoer geselynne³⁾, geheyten lubbe swaves, een ionck susterken, plach hoer behulpelic te wesen in den leren, die te male abel was van synne ende van begrijp⁴⁾. Ende sie waert te hant ondermeystersch⁵⁾ in der scholen^a).

- Dese suster lubbe was van zwolle van gueden erbaren olders ende een enige dochter. Hoer vader was schepen toe zwolle. Ende als sine goddienstige huysvrouwe enen sone gebaert hadde, soe bleef sie daer na lange onvruchtbaer Daer hoer man ende sie seer in bedrucket weren. Ende hij waert te raede bedevaert te trecken tot sante Iacob^b) omme vruchtbaerheit⁺te ‖ vercrijgen sijnre huysvrouwen. Ende als hij sine bedevaert hadde gedaen, cort daer na gaf hem god een alten suverliken dochter Ende daer na vijf soens, daer hore ene van is geworden een devoet regulier toe northoerne^c). Ende dese dochter deden sie noemen lubbe, ende het was alten lieftalgen⁶⁾ kint; ende die olders hielden sie tot alre eersamheit Ende lieten sie latijn leren onder meyster iohan cele^d) van zaliger gedenckenisse⁷⁾· onder die hoede eens reckeliken clerckes⁸⁾, geheyten

1) cases ende temper, d.i. casus ende tempora, declinatiën en conjugatiën. Matthaeus, Vita, 250: cases ende trimpen.

+ 86d

2) De woorden ‘ende vrenden’ ontbreken bij Matthaeus.

3) geselyne (= gesellinne), vriendin.

4) begrijp (= begrip), oordeel, begrip, bevatting.

5) Zie 89d: onder meystersche; doch verg. 95d, 121d, 161a: meystersch, 102a: procratersch.

a) In de 15de eeuw was er te Diepenveen eene bloeiende kloosterschool, waarin door Otto Pooten onderwijs werd gegeven in de grammatica (ms. 8849-'59, fol. 234v); naast hem stond eene ‘ondermeystersch(e)’, hier en 89d, of ‘schoelmeystersche’, 129b. Zie verder Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 191.

b) Bedoeld zal wel zijn eene bedevaart naar St. Jacob van Compostella in Gallicië (Moll, Kerkgesch. v. Ned. vóór de Herv., dl. II, st. iv, blz. 37 volg.). - ‘Vrouwen, die moederweelde wenschten te smaken’, gingen in den regel ter bedevaart naar Einsiedeln in Zwitserland; zoo deed o.a. Elsebe Hasenbroecks, 107c.

+ 87a

c) D.i. het Windesh. mannenklooster Frendeswege of Frenswegen bij Nordhorn in het graafschap Bentheim, bisdom Munster. Zie over dit convent Acquoy, Kl. te Wind., dl. III, blz. 28-30. Populair-wetenschappelijk is C.N. Wybrands, Het klooster van Frenswegen (in Eigen Haard, jaarg. 1902, blz. 138-143, 149-154, 164-168, 180-183).

6) lieftal (einde reg.) gen.

d) Johan Cele (gest 1417), rector van de parochieschool der St. Michielskerk te Zwolle. Wie zijn leven en streven wil leeren kennen, leze de belangrijke ‘Dissertation’ van Dr. M. Schoengen: Die Schule von Zwolle von ihren Anfängen bis zu dem Auftreten des Humanismus, Freiburg (Schweiz), 1898.

7) van zaliger gedenckenisse (het hs. heeft wegens verkeerde plaatsing van de stip: gedenckeinsse) = Lat. piae memoriae.

8) ‘clerc’ (in tegenstelling met ‘meyster’), iemand die nog geen meester is in eene wetenschap; hetz. dus als ‘bacheleer’ (Mlat. baccalarius), candidaat. Zie Mnl. Wdb. op ‘clerc, n^o. 2’ (dl. III, kol. 1533).

[p. 165]

gerlacus Wonnende myt horen olders, die die kinder verwaerde ende leerde· ende waert namaels een devoet cartuser. Ende als lubbe was van xiij yaren, soe begeerde sie onsen lieven heren te dienen. Ende hoer olders en⁺dorsten hoer ‖ daer niet in weder staen· want sie hem onse lieve here guedertierlike hadde gegeven, doe sies hem beden Ende sie geven sie gode wilchlike weder, doe hij sie hebben wolde ende hij hoer den syn gaf hem te dienen. Dat nochtans seer contrary was sommych van horen vrenden· om dat sie ene enyghe dochter was Ende alten byweseliken ionferken· seer gemynt van horen olders ende vrenden. Ende dat sie hoer olders waerachtelike lief hadden, dat bewijsden sie in dien dat sie sij gode bet gonden dan der werlt Ende brachten sie ten diepen veen, doe sie was van xiij yaren Ende men schrief m cccc ende xiij. Ende onse weerdige vader⁺was hem guedertieren, al was sie noch cleyn, want sie hem wal bevyel.⁺Ende ‖ hoer olders deden hoer als hoere liever dochter ende hebben den cloester mennige doechde gedaen. Ende onse pater en liet lubben niet lange daer buten, mer sie quam cort¹⁾ daer bynnen. Ende want sie wal wat latijns conde· ende te male suptijl van synne was Soe halp sie den anderen te bet, die oelt weren ende hartlerich²⁾, daer sie mede leerde. Ende sij was ene van here otten^a) dijscypulen ende ene van onsen geleerdesten susteren Ende sie stont suster stijne toelners ende den anderen die myt hoer weren, troulike by inder leringe. Ende suster stijne pijndet hoer ock nuttelike³⁾ te gebruken totten lave godes Ende sij en spaerde hoer niet, nacht noch dach· ende was ock seer trouwe inden gemenen⁺arbeyt. ‖ Ende baven al soe brack hoer natuer⁴⁾ seer van der inwendiger drift die sie hadde⁵⁾ tot gode Want sie en conde myt vreden opten bedde niet blijven van groter lieften, die sie hadde tot onsen lieven heren⁶⁾, onder metten of onder prijmen Hoe late dat sie ock te bedde gegaen was om des arbeydes willen. Want die koen gengen daer bynnen bywijlen te weyden· ende soe plach sie sij helpen melken des avendes laete Ende soe en moste sie niet op staen ter metten sonder oerlof. Ende als dan dat leste teyken luyde, so nam sie mater waer ende gaf hoer een teyken myt gevoelden handen, als sie voer hoer bedde heen genck Ende begeerde dat sie op moste staen. Ende mater gaf hoer oerlof, want sie doch niet geslapen⁺en conde. Ende in dat ‖ selve yaer dat sie professie gedaen hadde, began sie overvloedelike bloet te spyen· dat men anxt hadde dat sie daerin

+ 87b

+ 1413

+ 87c

1) cort (= corte), binnenkort, weldra.

2) hartlerich, moeite hebbende met het leeren, hardleersch.

a) Zie de aant. bij ‘here otte’, 51a, en die bij ‘scholen’, 86d.

3) Matthaeus, Vita, 251: mit tekke.

+ 87d

4) Verg. in de volg. kolom: breken inder naturen.

5) Ontbreekt.

6) Ontbreekt.

+ 88a

[p. 166]

versmoren¹⁾ solde Ende sie began seer te breken inder naturen²⁾. Ende onse weerdige pater dede enen alten wijsen meyster comen van zwolle· geheyten meyster peter^a) Die namaels mytten legaet ende cardynael van romen toech totten pawes, ende waert sijn meyster. Doe hij suster stijnen hadde gesien ende hoer den pols hadde getastet ❘ segede hij tot hoer: ‘suster, het sal guet warden.’ Mer hij ontgaf hoer dat lijf³⁾, dat siet niet en hoerde· ende hij segede tot onsen pater: ‘Och here iohan^b), oft ic hadde dat sie heeft ❘ ende het my gecomen weer, alst hoer gecomen is⁺ Want sie heeft also starcken natuer, dattet by na tegen ‖ naturen is dat sie heeft ende hoer geschiet is.’ Ende sie bequam een weynich tijdes, mer sie viel te hant weder in. Ende sie was te male lijdsam in hore sieckten ende men en hoerde gene clagynge van hoer. Ende want onse vader sach dat sie meer tijde totter doet dan totten leven, soe gaf hij hoer alle sonnendage dat hillige sacrament, hent sie starf. Ende sie segede tot eenre suster: ‘ist dat ic nu sterve, soe heb ickt my selven gedaen.’ Die suster segede: ‘hoe mene gy dat?’ Sie antwoerde· ‘doe suster gertruyt van rijsen^c) sterven solde, bad ic hoer Als sie by onsen lieven heren queme, dat sij hem dan wolde grueten van mijnre weghen Ende dancken hem dat hij my soe barmhertelike wtter werlt hadde getagen Ende heeft ‖⁺my gebracht in dese guede stede ende onder dit mynlike geselschap, daer ic penetencie mach doen voer mene sunden. Ende ist hem behagelijc, ic wil geerne noch vijftich yaer leven ende doen penytencie Mer genoechdet hem anders, dat hij my by hem wil hebben, soe wil ic geerne tot hem comen· want ic soe wal te vreden bin. Ende ist dat ic nu sterve, soe vermoede ic dat suster gertruyt mine baetschap troulike heeft verwaert, als ic van hoer begeerde. Daer omme soe ist, yo mijn schult ist dat ic nu sterve.’⁴⁾ Dit segede sie, al vrendelike lachgende. Ende suster gertruyt van rijsen was des yaers daer voer gestorven^d)· ende suster stijne krencte⁺seer. Op een tijt doe sie vele blodes gebraken hadde, segede ‖ sie tot

1) versmoren, stikken, verstikken.

2) breken, afnemen, minder worden, zwakker worden

a) Zie over hem Acquoy, Kl. te Wind., dl. I, blz. 137, aant. 2, waar tevens enkele opmerkingen gemaakt worden over de genees- en heelkunde hier te lande in de vijftiende eeuw.

3) ‘enen dat lijf ontgeven’, aan iemands leven wanhopen, de meening uitspreken dat iemand het leven zal moeten verliezen; eig. iem de mogelijkheid of waarschijnlijkheid om te blijven leven ontzeggen.

b) Johan Brinckerinck.

+ 88b

c) Zie over haar 117d - 126b, passim.

+ 88c

4) Matthaeus, Vita, 252: Daeromme so ist so myn schult, dat ic nu sterve.

d) In 1416. - Stijne Tolners is gestorven in 1417 (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 227; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 176).

+ 88d

[p. 167]

hoer selven, al luttel lachgende: ‘Ey quade dierne, holdet dit voer u¹⁾: romenye, malmesye, yepecras²⁾· ende ander leckernye, die gy hebt gebruket in der werlt.’ Sie at watmen hoer gaf, sonder clagen, in der swàre sieckten. Ende onse here verloesde haestelick hoer edele ziele van den kercker des vleysches· des derden dages voer sante lucyen dach^a), des margens ommetrynt viij uren³⁾ Als si⁴⁾ was van xxviij iaren· vij yaer was sie daer buten ende ander half yaer inder oerden. Ende van wat verdiensten sie was, is vertoent enen geesteliken persoen^b) in enen cloester Ende is geschreven op een ander stat, daer sie myt namen wort genoemt^c). Ende sie is begraven in die noertsijde des transes tusschen der capellen⁺doer ‖ ende der kerck doer. Ende vij yaer na hore doet groef men hoer graf op omme een ander suster daer in te begraven. Doe quam daer soe genoechliken roecke⁵⁾ wt, dat hem dochte als of sie in ene abteyke⁶⁾ hadden gestaen· Also dat al den trans der mede vervullet waert. Ende die susteren worden wt den choer gehaelt om den sueten roecke te ruken. Ende daer quam ene suster van veers in den trans· dier al quellike was· ende als sie den genoechliken roecke roeck, doe waerdet beter myt hoer. Ende die dit van hoer geschreven heeft roeket ock^d). Ende die susteren die dat graf groeven, als suster armgert van lissen ende die anderen die daer to⁺hulpen, weren seer vlijtich omme wat van ‖ horen hilligen gebeente te sueken· mer sie en conden niet één butken gevynden Daer sie hem alte seer van verwonderden.

- Des yaers daer na, doe men schrief xviij, op sante Iohannes ende⁺

1) holdet dit voer (einde reg.) dat voer v.

2) ‘romenye’, ‘malmesye’ en ‘yepecras’ zijn benamingen van soorten zoeten wijn; zie Mnl. Wdb. op ‘malveseye’ en op ‘hypocras’. Verg. Moll, Joh. Brugman, dl. I, blz. 234: Daer lagen die vaten mitten wijn ende mitter romennyen ende mitter malvesyen, en Wüstenhoff, Collaciën van Johannes Brugman (in Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. IV), blz. 130: Ende wat sal nv dit saerte edel sielken drincken: malmesie, romenye, luterdranck of edelen sueten rijnschen wijn?

a) Sante lucyen dach = 13 December.

3) In margine.

4) Bijgeschreven.

b) Hendrik Mande, de bekende visionaris te Windesheim. Verg. blz. 111, aant. b.

c) Zie Eyn openbaringhe dat gheschiede op onser liever vrouwen dach dat si te hemel voer, fol. 9v (Ned. arch. v. kerkgesch., N.S., dl. II, blz. 85, in De Dietse tekst van Hendrik Mande's Apocalipsis, medegedeeld door Dr. C.G.N. de Vooys). Verg. Busch, Chron. Wind., p. 463 (ed. Grube, p. 130), in de aldaar in Latijnschen tekst bewaard gebleven Apokalipsis sive revelacio fratri Henrico Mande ostensa super statu patrum devotorum ac canonicorum regularium defunctorum.

+ 89a

5) ‘roec’ (= rooc), reuk, geur.

6) abteyke (= apoteke), apotheek, winkel.

d) Opmerking van wie ten jare 1534 het hs. heeft afgeschreven (zie 192a).

+ 89b

+ 1418

[p. 168]

pauwelus dach^a), worden iij susteren nonne gecleedet Als suster kathrine van rijsen^b) ende suster lubbe swaves ende suster griete van Algeerden¹⁾. Ende suster lubbe was van xvj yaren ende suster griete van xv yaren, ende sie was van den besten van wesel. Ende hoer moder, dat ene devoete oetmodige vrouwe was, hadde sie geestelic gelavet²⁾. Ende sie quam ten diepenveen, doe men xv schrief, ende sie was van xij yaren. Ende dese⁺twie, als suster lubbe en suster griete, en weren die vromsten³⁾ niet in⁺swaren werken te doen, ‖ want sie en weren beyde niet starck Mer sij deden nochtans geerne oetmodige werke, als die schottelen te wasschen ende totten slachten te helpen ende dier gelijck. Ende sie volgeden der gemeenten strengelick in vasten in waken, hent sie tot horen yaren quemen.

- Ende suster griete was een sachtmodich, oetmodich ende lijdsam persoen. Ende sie waert een alten gueden schrijfster, daer sie seer trouwe in was Ende sie verbeterde seer dat choer myt horen schriften· behalven dat sie omme gelt schreef. Ende seer devoetelick plach sie hoer getijde te betalen in den choer ende daer buten. Sie starf des dages na der elf m megheden dach^c), dat doe was op onser kermissen avent⁴⁾, onder⁺homyssen Als sie was van ‖ xxxvij yaren⁵⁾, ende hadde in der oerden geweest xxij iaer ende ommetrynt iij yaer ongecleet⁶⁾. Ende sie is begraven in den vrijthof, doe men schrief m cccc ende xl.⁺

- Suster lubbe swaves voerschreven was lange onder meystersche in der scholen. Ende sie plach des hilligen dages ende ock des werkel dages, alst onder slapen was, die susteren alte troulike te leren, sunderlinge die yongen choersusteren· hent tot hore doet toe. Ende sie plach ostiën broet⁷⁾ to backen ende boeke te binden ende die te corrieren⁸⁾. Ende den sieken

a) 26 Juni.

b) Zie over haar 125a-126b.

1) Met rooden inkt onderstreept.

2) Verg. 70c.

+ 1415

3) ‘vrome’, ijverig, krachtig, flink.

+ 89c

c) Elf m megheden dach (St. Ursula et sociae; ‘elf duysent megeden hochtijt’, 56d-57a) = 21 October. Zie Grotefend, Zeitrechnung, I, 49; Reinsb.-Düringsf., Calendr. Belge, II, 223.

4) Zie de aant. bij ‘onser kermyssen avent’, 57a.

+ 89d

5) Matthaeus, Vita, 254: als si was van xxxviii. jaren.

6) ongecleet, niet ingekleed.

+ 1440

7) ostiën broet (= ostiënbroot), hostiebrood, misbrood. Matthaeus, Vita, 254: ostren broot.

8) corrieren (= correren), corrigeeren, verbeteren. Er staat duidelijk ‘corrieren’, en niet ‘vercieren’, gelijk Matthaeus, Vita, 254, heeft. Verg. Acquoy, Kl. te Wind., dl. II, blz. 233, aant. 4.

[p. 169]

plach sie trouwelick te helpen lesen^1)a), nacht ende dach, diet van hoer begeerden. Ende sie was te male cleyn ende oetmodich in hoer selven· als of sie nummer van devociën en wiste Nochtans lach sie in den choer⁺dic- ‖ wijl soe diepe neder gestrecket ende in een gecrapen, als of sie onsen lieven heren inden schoet wolde crupen^b).

- Op een tijt sach suster kathrine van naeldewick^c), als ofter een vuer brande in enen stoel. Ende sie nam nauwe waer wie dat wt den stole²⁾ quam; doe vernam sij dattet suster lubbe was.

- Seer vlijtelike dede sie hoer hantwerck in behoerliken tijden. Mer die tijt des gebedes of des sprekens en brachte sie niet onnuttelike toe Want enter³⁾ sie leerde enen anderen wat guedes· of sie bedede of sie studierde. Want sie hadde seer vele hilligen, die sie dagelix te eren plach· sunderlinge onse suete vrouwe. Ende alle saterdage^d) plach sie tot hore eren celencium te holden· Nochtans sprack sie wal een woert of ij, als⁺sies niet ofwesen en ‖ conde⁴⁾.

- Hoer volgede een hore⁵⁾ nichte, die lubbe ten toerne hiet, die noch seer ionck was^e) Die sie dicke plach te leren dat sie hoer guettijt solde wennen hoer toekier te maken tot onsen lieven heren Ende dat sie horen eygenen willen solde leren breken onder horen oversten ende hoer daer

1) lesen, voorlezen.

a) Zie Arch. v. Ned. kerkgesch., dl. V, blz. 373: Dese [nl. die siekenwaerster] mach, als sijs behoeft, een suster hebben, die hoer helpt dienen in der sieken dienst. Dese sal altoes by hoer hebben een boeck van devoeter materie, daer men vut lesen mach voer die sieken, ende voir hoer selver, welck sie selver of een ander doen sal. - Verg. blz. 274 (in de Constitutiones, pars II, cap. 6).

+ 90a

b) Acquoy, sprekende over het mysticisme der Windesheimers (Kl. te Wind., dl. II, blz. 305-306), geeft, behalve ‘onzen lieven Heer in den schoot willen kruipen’, nog de volgende verwante uitdrukkingen (termen der devoten) op, alle in dit hs. voorkomende: ingekeerd zijn tot onzen lieven Heer, 3d, 95c; vereenigd zijn met onzen lieven Heer, 4b; rusten in de wonden van onzen lieven Heer, 64a; overstort zijn met het heete dierbare bloed van onzen lieven Heer Jezus Christus, 112a; verslonden zijn in onzen lieven Heer, 113c, 187c; ontrukt zijn (lees: worden) in onzen lieven Heer, 116d; het hoofd leggen op de borst van onzen lieven Heer, 143b.

c) Zie over haar 45c-70a.

2) Matthaeus, Vita, 254: sale.

3) enter (hetz. als ‘anter’) ... of, hetzij ... of, òf ... òf. Zie o.a. 55b; ook het Mnl. Wdb. op ‘enter, 1ste art.’ en op ‘anter’.

d) Zie de aant. bij ‘op horen dach’, 81b.

+ 90b

4) als - conde, als zij het niet kon ontgaan, als zij er niet buiten kon. Verg. 9d: Niet geerne en genck sie totten spreckvinsteren ende seer selden, als siet of wesen mocht. - Zie over ‘af wesen’ (met den 2den naamv., maar, in eene latere periode, ook met den 4den naamv.) het Mnl. Wdb. op ‘af’ (dl. I, kol. 205).

5) Verbeterd uit ‘hoer’, blijkbaar uit de pen gevloeid ten gevolge van het ‘Hoer’, waarmede de volzin aanvangt. Zie ook in deze zelfde kolom: Ende sie is begraven in hore moder graf.

e) Verg. 66b, waar zij heet ‘dat ionxte kint’.

[p. 170]

oetmodelike onder bugen Of sie solde hijr alten armen leven hebben ende onlieftal¹⁾ warden. Dese guede suster lubbe swaves bevyel²⁾ op kers avent^a), ende sie starf des daghes na alre kinder dach^b) des avents om ix uren Hoer wal bewetende³⁾ ende die letanyen mede lesende Ende die hilligen devoetelike an roepende, die sij plach te eren, hent dat sie den geest gaf^c). Ende sie is begraven in hore moder graf, die in dat selve yaer gestorven was.

1) onlieftal (hetz. als ‘onliefgetal’), niet bemind of gezien, gehaat. Het tegenovergestelde is ‘lieftal’ of ‘liefgetal’.

2) ‘bevallen’, bedlegerig worden. Verg. 174d: soe viel sie mydallen te bedde.

a) 24 December.

b) Alre kinder dach = 28 December.

3) Zie de aant. bij ‘Hoer noch wal bewetende’, 64b.

c) Als met Lubbe Snavels (Matthaeus, ‘Lijst van Diepenv. zusters’, p. 228; Van Heussen en Van Rijn, Oudheden en gestichten van Deventer, dl. II, blz. 177) bedoeld wordt Lubbe Swaves, is deze gestorven in 1450. - Ook in hs. n^o. 23 van den Catalogus der handschriften van de Athenaeum-Bibliotheek te Deventer (zie boven, blz. 107, aant. c), bevattende o.a. het ‘Necrologium der Diepenv. nonnen, conversinnen, enz., van 1401-1472’, wordt nergens opgegeven de naam ‘Lubbe Swaves’, maar wel: Lubbe Snavels obiit a^o. 1450.