Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1868

[p. 868]

Herinneringen.
Door Anton van Halten.

In de laatste jaren van mijn akademie-leven woonde ik in eene kleine burgerwoning, waarin van vader, moeder en verscheidene zusters slechts eene ongehuwde dochter, nu reeds op zekeren leeftijd, was achtergebleven. Hare ouders en twee broeders waren gestorven; hare zusters, op de jongste na, waren hare echtgenooten naar verwijderde streken gevolgd; de jongste was met een dokter in dezelfde stad gehuwd. Zoo bleef Martha alleen in het ouderlijk huis, waar zij van de huur der voormalige huiskamer en van eene kleine rente bekrompen leefde. En al kon zij slechts op Zondagen des middags hare tafel dekken, dat deerde haar niet, want zijn had weinig behoeften voor het dagelijksch leven; 't gevolg van de strenge en eenvondige opvoeding, die haar vader zoowel uit beginsel als om zijn beperkt inkomen aan zijne kinderen had gegeven. Al had Martha in hare jeugd niet meer dan het gewoon onderwijs op school ontvangen, toch was zij, toen ik haar leerde kennen, door nadenken en onderzoek in latere stille uren, geholpen door eene vlugge bevatting en den zedelijken ernst van haar karakter, voor eene vrouw uit dien stand bizonder ontwikkeld. Wel sprak zij niet altijd naar den letter, hoewel zij veel en zeer oplettend las, het liefst werken van geschiedkundigen of poëtischen inhoud; maar meestal kon zij zich over het gelezene een goed oordeel vormen en wist zelfstandig het goede van het slechte te onderscheiden, en dat kunnen slechts weinigen. Maakte een

[p. 869]

goed boek een sterken indruk op haar, dan las zij het meermalen op nieuw; eerst het geheel en later 't een of ander gedeelte, dat haar bizonder beviel. De figuren van den dichter werden voor haar zelfbewuste levende wezens, wier handelingen niet meer van de fantasie des dichters afhingen; uren lang kon zij er over nadenken, hoe het noodlot van zooveel dierbare menschen nog had afgewend kunnen worden.

Martha verveelde zich in hare eenzaamheid nooit; soms drukte haar wel het gevoel van het doellooze van haar leven; zij had behoefte aan iemand voor wien zij kon werken en zorgen. Bij gebrek aan nadere bekenden, kwam deze loffelijke eigenschap hare huurders zeer dikwijls te stade, en ook ik heb menige vriendelijkheid en oplettendheid van hare hand ontvangen. - Zij hield veel van bloemen: en dat zij aan de witte, en van deze aan de eenvondigste de voorkeur gaf, was voor mij een bewijs van haar stillen en onderworpen aard. Haar eerste feestdag in 't jaar was altijd die, waarop de kinderen harer zuster, tante Martha, de eerste sneeuwklokjes en andere lentebloemen uit hunnen tuin bragten; dan werd eene kleine porceleinen vaas uit de kast genomen, en de bloemen, zorgvuldig en oplettend verpleegd, versierden weken lang de kleine kamer.

Daar Martha sedert den dood harer ouders weinig bezoeken ontving en de lange winteravonden bijna altijd alleen doorbracht, had de bewegelijke en ontwikkelde fantasie, die haar bijzonder eigen was, aan de dingen om haar heen een soort van leven en bewustzijn medegedeeld. Zij schonk een deel van haar zieleleven aan de onde meubels in hare kamer, en zoo waren deze in staat zich met haar te onderhouden. Dit was doorgaans wel een stil onderhoud, maar daarom was het ook te intiemer en zonder eenige verkeerde opvatting. Haar spinrokken, haar bruine gebeeldhouwde leuningstoel waren vreemde dingen, die dikwijls de zonderlingste grillen hadden. Dit was vooral 't geval met een ouderwetsch hangklokje, dat haar gestorven vader reeds voor meer dan vijftig jaren als een over-oud stuk bij een uitdrager te Amsterdam had gekocht. Het zag er curieus genoeg uit: twee zeemeerminnen, uit blik gesneden en later beschilderd, leunden met langharige aangezichten ter weêrszijde tegen de vergulden wijzerplaat; de schubbige lichamen, waarop men nog sporen van vroeger verguldsel kon ontdekken, omsloten haar tot onder toe; 't scheen dat de wijzers op den staart

[p. 870]

van een schorpioen moesten gelijken. Waarschijnlijk was het uurwerk door het lange gebruik versleten, want het getik van den slinger was hard en ongelijk, en somtijds schoten op eens de gewichten verscheidene duimen te gelijk naar beneden. Dit klokje was het bespraakte gezelschap van zijne eigenares; het mengde zich in al hare gedachten. Wanneer Martha over hare eenzaamheid wilde mijmeren, dan ging de slinger tik, tak, tik, tak! steeds harder, steeds dringender; hij liet haar dan geen rust, hij sloeg altijd midden in hare gedachten. Ten laatste moest zij dan wel opstaan; - dan scheen de zon zoo warm op de vensterruiten, dan geurden de anjelieren in de vensterbank zoo zoet; buiten zweefden de zwaluwen zingend door de lucht. Dan moest zij wel weer vrolijk zijn; de wereld rondom haar was immers zoo vriendelijk, zoo vroolijk!

Maar het klokje had werkelijk ook zijne eigenzinnigheden; het was oud geworden en bekommerde zich zoo veel niet om den nieuwen tijd; zoo sloeg het dikwijls zes wanneer het twaalf had moeten slaan, en als om het weder goed te maken, wilde het een andermaal daarmede niet ophouden, voordat Martha het slaglood van de ketting had genomen. Het vreemdste was dat het klokje soms in 't geheel niet kon slaan; dan snorden en snorden de raderen, maar de hamer wilde niet aanslaan, en dat gebeurde meestal midden in den nacht. Martha werd altijd wakker, en of het in den felsten winter en in den donkersten nacht was, zij stond op en rustte niet, voordat zij het oude klokje weêr op den goeden weg had geholpen. Dan ging zij weder naar bed en dacht er over na, waarom het klokje haar gewekt nad, en vroeg zich-zelve dan af, of zij dien dag ook iets had verzuimd en of zij hem wel met goede gedachten had besloten.

Nu was 't kersmis. Daar eene zware sneenwjagt mij den weg naar huis versperde, had ik den kersavond bij eene bevriende familie doorgebracht, waar verscheidene kinderen waren; de kersboom was aangestoken, juichend waren de kinderen de langgesloten kamer binnengestormd; later hadden wij naar gewoonte karpers gegeten en bisschop gedronken. - Den volgenden morgen trad ik de kamer van Martha binnen, om haar den gebruikelijken heilwensch te brengen. Zij zat bij de tafel met het hoofd op den arm geleund; haar werk scheen al lang gerust te hebben.

‘En hoe hebt ge gisteren uwen kersavond doorgebragt?’ vroeg ik.

[p. 871]

Zij zag naar den grond en antwoordde: ‘te huis.’

‘Te huis, en niet bij uwe zuster?’

‘Ach,’ zeide zij, ‘sedert moeder gisteren voor tien jaar hier in dit bed stierf, ben ik op kersavond niet meer uitgegaan. Gisteren zond mijne zuster mij wel eene boodschap, en toen het donker werd dacht ik er ook over om er heen te gaan; maar het oude klokje deed weêr zoo vreemd; het was alsof het wilde zeggen: doe het niet, doe het niet! Wat zoudt gij daar doen? gij moet uw kersfeest daar niet vieren!’

En zoo bleef zij dan te huis in de kleine kamer, waar zij als kind had gespeeld, waar zij later hare ouders de oogen had toegedrukt, en waar het oude klokje tikte even als toen. Maar nu, nu het zijn zin had gekregen en Martha het feestkleed, dat zij reeds voor den dag had gehaald, weêr in de kast had weggesloten, nu tikte het zoo zachtjes, zeer zachtjes, en nog zachter, ter laatste onhoorbaar.

Martha kon zich ongestoord overgeven aan de herinneringen van al de kersavonden haars levens; haar vader zat weêr in den bruinen leuningstoel; hij had het nette fluweelen mutsje weêr op en den zwarten Zondagschen rok weêr aan; ook blikten zijne ernstige oogen weêr zoo vriendelijk rond, want het was kersavond, kersavond, vele - ach zeer vele jaren geleden! Wel brandde er geen kersboom op de tafel - dat was voor rijkere menschen - maar in plaats daarvan twee lange dikke kaarsen; en deze verspreiden zulk een helder licht in de kleine kamer, dat de kinderen, wanneer zij uit het donkere voorhuis mochten binnenkomen, hunne hand voor de oogen moesten houden. Dan gingen zij naar de tafel, maar, naar den regel van het huis, bedaard en stil, en zagen dan wat voor hen bestemd was. Wel was het geen duur speelgoed, ook geen goedkoop; maar alleen nuttige of noodzakelijke voorwerpen: een kleedingstuk, een paar schoenen, eene lei, een kerkboekje en dergelijke meer; maar de kinderen waren toch zeer gelukkig met hunne lei en met hun nieuw kerkboek, en de een na den ander ging naar vader om zijne hand te kussen, terwijl hij met een tevreden lachje op 't gelaat in zijn leuningstoel bleef zitten. Moeder, met haar goedig, vriendelijk gelaat, bond hun de nieuwe boezelaars voor en schreef op de nieuwe lei cijfers en letters, die zij moesten naschrijven. Maar veel tijd had zij niet, zij moest naar de keuken om appelkoeken te bakken, want dat was op

[p. 872]

kersavond het feestmaal voor de kinderen, die mochten in geen geval gemist worden. Vader sloeg dan het nieuwe kersboek open en hief met zijne heldere stem een lieflijken psalm aan, en de kinderen die alle wijzen kenden, stemden mede in en om vaders leuningstoel geschaard, zongen zij den psalm ten einde. In de pauzen hoorde men moeder in de keuken bezig zijn en de appelkoeken sissen.

Tik, tak! ging het weêr; tik, tak! steeds harder, steeds dringender. Martha stond op; het was bijna geheel donker om haar heen; de maan wierp hare matte stralen op de blanke sneeuw. Het tikken van den slinger was al wat zij hoorde, overigens was het doodstil. De kinderen zongen geen psalm meer in de kleine kamer; het vuur knapte niet meer aan den haard: zij was alleen achtergebleven; de anderen waren allen, allen weg. - Maar wat wilde het oude klokje toch weer? - Ja, het waarschuwt nu elf - en Martha dacht aan een anderen kersavond, ach! een geheel anderen - vele, vele jaren later. Haar vader en hare broeders waren gestorven, hare zusters gehuwd; moeder, die nu met Martha alleen was achtergebleven, had reeds lang vaders plaats in den bruinen leuningstoel ingenomen, en aan hare dochter de zorgen voor het kleine huishouden overgelaten: want zij sukkelde sedert den dood van haren echtgenoot; haar goedig gelaat werd hoe langer hoe bleeker en hare vriendelijke oogen hoe langer hoe doffer; eindelijk moest zij ook des daags het bed houden. Dat duurde al meer dan drie weken en nu was het kersavond. Martha zat bij het bed en luisterde naar de ademhaling der sluimerende; het was doodstil in de kamer, alleen het oude klokje tikte. Juist sloeg het elf; moeder sloeg de oogen op en vroeg te drinken. ‘Martha,’ zeide zij, ‘wanneer ik in het voorjaar weêr tot mijne krachten ben gekomen, dan zullen we Johanna eens bezoeken, ik heb hare kinderen zooeven in den droom gezien; hier hebt ge niet veel afleiding.’ - Moeder was geheel vergeten dat de kinderen van zuster Johanna in den naherfst gestorven waren; Martha herinnerde haar er ook niet aan; zij knikte zwijgend met het hoofd en greep hare vermagerde handen. Het klokje sloeg elf.

Ook nu sloeg het elf, maar zachtjes, als van verre, zeer verre.

Daarna hoorde Martha eene diepe zucht; zij dacht dat hare moeder wilde slapen. Zoo bleef zij zitten, stillekens, zonder de

[p. 873]

minste beweging, de hand van moeder nog altijd in de hare; eindelijk viel zij in eene lichte sluimering. Zoo verliep een nur, toen sloeg het klokje twaalf! - Het licht was uitgegaan, de maan scheen helder door het venster; het bleeke gelaat van moeder kwam uit de kussens te voorschijn. Martha hield eene koude hand in de hare. Zij liet die koude hand niet los; zij zat den geheelen nacht bij het lijk harer moeder.

En nu zat zij met hare herinneringen in dezelfde kamer, en het oude klokje tikte dan eens harder, dan weêr zachter; het wist van alles af, het had alles mede doorleefd; het herinnerde Martha aan alles, aan haar lijden, aan hare stille genoegens.

Of het nog zoo gezellig is in Martha's eenzaam kamertje? Ik weet 't niet; het is verscheidene jaren geleden dat ik bij haar woonde, en dat stadje ligt ver van mijne tegenwoordige woonplaats. Wat menschen, die het leven beminnen niet durven uitspreken, zeide zij meermalen met ronde woorden: ‘Ik ben nog nooit ziek geweest; ik zal ongetwijfeld zeer oud worden.’ Is haar geloof bewaarheid en vinden deze bladen den weg tot hare kamer, dan zal zij zich bij het lezen ook mijner herinneren Het oude klokje zal haar helpen; dat weet van alles af.

(Naar Theodor Storm).