Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1867

[p. 495]

De programmata der Latijnsche scholen in Nederland,
door Dr. G.D.J. Schotel.

Wie slechts met eenige aandacht den wetenschappelijken en inzonderheid den letterkundigen vooruitgang in onzen tijd gadeslaat, dien valt het gewis in het oog, dat niet alleen hetgeen onze vaderen verrigtten en op het papier bragten, in een geheel ander licht gesteld, van zijne gebreken gezuiverd, van het overtollige ontdaan en soms belangrijk uitgebreid wordt; maar dat wij, hunne nakomelingen, te dien aanzien vrij wat beter voor ons nageslacht zorgen, dan zij het voor het hunne deden, en dat kunnen doen, daar voor ons geopend is 't geen voor hen achter sloten en grendels verborgen bleef. Ten bewijze strekken o.a. die menigte welgeschreven biographiën en monographiën, reeds tot stapels aangegroeid, een rijke bron voor den toekomenden geschiedvorscher. Tot de monographiën behooren die onzer Akademiën en Latijnsche scholen. Reeds zijn van de eerste Groningen en Harderwijk behandeld, en is men - daar de bestaande monographiën verouderd of onvolledig zijn - bezig die van Leyden en Franeker te schetsen.

Ook van de Latijnsche scholen te Amersfoort, Dordrecht, 's Hertogenbosch, Utrecht, bestaan min of meer uitvoerige monographiën, terwijl men onledig is voor die te Leyden de bouwstoffen bijeen te brengen. Bij het bewerken vooral der laatste was de klagt algemeen, dat de stoffe zoo luttel en onbeduidend is, ja schier geheel ontbreekt; een gevolg van de luiheid, nonchalance en slor-

[p. 496]

digheid der vroegere rectoren, en de weinige of geheel ontbrekende belangstelling der curatoren, die zich zelden of nooit eenig verslag lieten geven van den staat der aan hun opzigt toevertrouwde scholen, en zich vergenoegden met bij de examina te assisteren, - soms in te dommelen - en op den feestdag der prijsuitdeeling den wierook hun door het aankomend geslacht kwistig toegezwaaid, met welgevallen in te ademen.

Wij mogen thans in geen opzettelijk onderzoek naar den oorsprong der Programmata academica en scholastica treden. Waarschijnlijk zijn ze een teelt van Duitschen bodem, doch het is te verwonderen, dat nog geen duitsch geleerde - die zich, vooral in de XVII^de eeuw in het nasporen van de beuzelachtigste kleinigheden verdiepten, zelfs letterkundige dissertatiën over de vlooijen schreven, - zijne krachten aan het opsporen van de herkomst er van, voor zoo ver ons bekend is, beproefd heeft. De akademische programmen komen in ons vaderland reeds vroeg voor, en zijn nog uit de XVII^de eeuw voorhanden, doch van Latijnsche scholen kennen wij geen gedrukte. Het eerste programma, dat ons onder de oogen kwam, is het Leydsche van 1810, door den rector Franciscus Antonius Bosse in sierlijk Latijn gesteld en uitgegeven. In het volgende jaar (1811) werd er een tweede, doch thans met een Prolusio scholastica de antiquissimâ Atheniensium Philoxeniâ van den conrector John Bake er voor, in het licht gegeven. Sedert verschenen er geen voor 1839, na de eerste organisatie van het Gymnasium, en ten gevolge van het besluit der docenten om, in overleg met curatoren, jaarlijks, na afloop van den jaar-cursus, van wege den rector een verslag van den staat van het stedelijk Gymnasium aan het publiek mede te declen. Bij het derde verslag opende de rector, mr. A.J.J. Bake de rij der wetenschappelijke verhandelingen, die sedert jaarlijks bij het verslag werden gevoegd, met opmerkingen over het logisch beginsel en het geslachtsattribuut, in 't bijzonder van het latijnsche verbum infinitum. Sedert volgde een reeks van uitstekende voortbrengselen der pennen van de heeren Suringar, Pluygers, Nieuwveen, van Leeuwen, Hecker, Sicherer, de Vlaam, Fruin, Oudemans, Kiehl, te Winkel, Perrin, van der Ven, Naber en Bisschop, wiens schets ‘De woelingen der Leicestersche partij binnen Leiden’, door ons in het Mei-nommer dezer Vaderlandsche Letteroefeningen werd aangekondigd.

Na de opheffing van het stedelijk Gymnasium, volgens besluit

[p. 497]

van den gemeenteraad van 28 Junij 1864, en de oprichting van het Gymnasium met vijfjarigen cursus, begon een nieuwe reeks van verslagen, niet meer gelijk de vorige in kwarto, maar in oktavo, doch even als gene met eene verhandeling. De rij dezer nieuwe reeks vangt aan met het Facundissimi Poëtae Guarini Veronensis de amore Aldae virginis Carmen elegiacum, door dr. Suringar, van wien reeds vier verhandelingen in de vorige serie voorkomen, met een doorwrochte commentarius, voor het eerst uitgegeven. Wij vereenigen ons geheel met den lof, onlangs in den Spectator aan dezen geleerden arbeid gegeven en achten dien een uitstekend voortbrengsel van oud-Hollandsche kunde en degelijkheid.

Het kon wel niet anders of het voorbeeld van Leyden moest navolging wekken. Verscheidene Gymnasiën lieten niet alleen, gelijk het Leydsch, verslagen uitgaan, maar sommige ook met bijgevoegde verhandelingen. De eerste was het Amsterdamsche, welks eerste verslag (1841-1852) in 1853 het licht zag, terwijl bij het vierde voor de eerste maal eene verhandeling van dr. Hulleman werd gevoegd. Ook bij de volgende had zulks plaats; doch na het achtste verslag (1858-1859) is er noch verslag noch verhandeling meer verschenen.

Het Deventersch Gymnasium voegde reeds bij het eerste verslag over den cursus van 1849-1850, eene verhandeling van den rector Brown, en sedert gaf het geregeld verslagen, slechts tweemaal zonder bijgevoegde verhandeling. Van de vijf verslagen sedert 1860-1861 door het Utrechtsch Gymnasium uitgegeven, onderscheiden zich de beide laatste door de bekende verhandelingen van dr. Ecker over de Hieronymus-school te Utrecht. De drie door het Gymnasium te Groningen in het licht gezonden verslagen worden alle door verhandelingen (van de heeren van den Es, Wijnne, Smit Sibinga en Beins) vergezeld. Het eerste programma van het Gymnasium te Leeuwarden (1855-1856) bevat eene verhandeling van dr. Franken, en dat van het volgend jaar eene van dr. Ottema; doch sedert zijn er geene verhandelingen meer aan de verslagen toegevoegd. Sommige der overige Gymnasiën in ons vaderland gaven slechts verslagen, zooals te Dordrecht en Zutphen: andere (te 's Hage? Rotterdam?) zelfs ook deze niet.

Hoe jammer, dat niet overal de programmata verhandelingen bevatten! Zonder de laatste gaan de eerste toch ligt te loor, met de laatste behouden zij eene literarische of historische waarde. Hoe

[p. 498]

veel uitstekende pennevruchten zou historie en literatuur missen, indien curatoren van het Leydsch Gymnasium niet ter goeder ure het plan hadden gevormd, de verslagen met zulke belangrijke bijdragen te verrijken! Hoe veel ouders en voogden werden door die verhandelingen niet gerust gesteld ten aanzien der bekwaamheden der leermeesters, aan wie zij de toekomst hunner kinderen of pupillen toevertrouwden, gerust gesteld dat de onderwijzers niet, gelijk in vroeger dagen, toen men waande dat de kunde aan het ambt was verbonden, niet waren stil blijven staan, maar vooruitgingen! Hoe aanmoedigend en opwekkend voor de docenten zelven, daar zij vaak, buiten de gelegenheid om blijken hunner vorderingen te geven, door zulke verhandelingen kunnen toonen dat zij den post, dien zij bekleeden, niet onwaardig zijn, te meer daar deze (zoo is de wereld) dikwerf de eenige maatstaf zijn, waarnaar hunne talenten worden afgemeten. Wenschelijk ware het, dat het geven van verslagen en verhandelingen verpligtend werd; dat bij het afsterven van dezen of genen docent een oratiuncula funebris de laatste verving, of ten minste in het programma eenige berigten nopens zijn leven en werken werden opgenomen, en dat ook de Nederlandsche studenten, op het voorbeeld der Duitschers, verpligt waren voor hunne theses of dissertatiën, die helaas al zeldzamer en zeldzamer worden, een kort berigt van hun leven te voegen! Onze oude Latijnsche scholen hadden, vooral in de XVII^de eeuw, uitstekende mannen aan het hoofd en vormden niet minder uitstekende leerlingen. Mogten onze tegenwoordige Gymnasiën beide voortdurend bezitten en vooral den raad door den onden Vossius aan zijn opvolger Aemilius te Dordrecht gegeven, worden opgevolgd, ‘de jonge jeucht nyet met stuckwerck van velerhande geleerdheid te voeden en tot een soort van rommelkasse te herscheppen; maar hun, daar een mensche onmogelyck veel te gelyck kan omvatten en lyef hebben, dat alleen te doceren wat oirbaer en nuttig is voor syn toecomend bedryf, yder naer synen staet’, en moge ik er met hem bijvoegen, ‘hun vastelyck in te pramen, dat de Vreeze Gots het initium omnis verae sapientiae is.’