Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

[p. 219]

De Natuur. Een leesboekje voor de school en het huisgezin; door E.C. Enklaar. Tweede stukje. De Ontwikkelings-geschiedenis der Aarde. Te Sneek, bij van Druten & Bleeker, 1861. In kl. 8vo., 44 blz. Prijs ƒ 0.25.

Hierneven hebben wij vrijmoedig ons oordeel over het eerste stukje van dit leesboek uitgesproken: het was gunstig.

Het doet ons leed over het tweede stukje niet eveneens te mogen denken. Daartoe bevat dit werkje te veel gewaagde hypothesen, die nu en dan als bewezene zaken worden voorgedragen, en waarmede wij ons in geenen deele kunnen vereenigen.

Als onafhankelijk letterkundige, die geene gunsten vraagt voor zichzelven; als zelfstandig denker, die ware liberaliteit als een constituerend beginsel van de republiek der letteren huldigt en eerbiedigt, heeft Referent niets tegen de wijze van beschouwing en voorstelling onzer hedendaagsche natuurkundigen en natuurkenners. Als Christen, evenwel, acht hij zich ten duurste verpligt, zijne medebroeders in den Heere te waarschuwen voor de sophistische rigting, die in vele geschriften al sluipende haren weg voortzet en ongeloof tot einddoel heeft; als Protestant is het zijn pligt een ernstig protest aan te teekenen tegen het opperen en openbaar maken van stellingen, die met den bijbel in tegenspraak zijn. Deze meening is echter geheel subjectief, en wij laten het aan een ieder vrij ze aan te nemen of te verwerpen, ofschoon wij de troostrijke overtuiging bezitten, dat, zelfs in onze materialistische tweede helft der negentiende eeuw, het ons aan geene geestverwanten in Nederland ontbreekt.

Wij hebben het boekje, waarvan hierboven de titel is afgeschreven, eerst vlugtig doorloopen, en het toen tweemaal geheel en aandachtig gelezen. Eene menigte aan- en opmerkingen kwamen ons bij die beschouwing voor den geest. Die allen op te sommen, zou de lezers van dit tijdschrift vervelen, en tot niets dienstig zijn. Om echter ons ongunstig oordeel te staven, zullen wij de eerste en de laatste § van het boekje aan eene onbevangene kritiek onderwerpen. De Franschen zeggen met regt: ‘Tel maître, tel valet.’ Wij passen dit spreekwoord op dit tweede stukje van ‘de Natuur’ toe, en wijzige het, als volgt: ‘Tel commencement, telle fin.’ - Men hebbe dus de goedheid ons op die kleine beoordeelingsbaan te volgen: wij zullen trach-

[p. 220]

ten duidelijk te spreken, en, zoo beknoptelijk als mogelijk is, onze gedachten uiten.

§ 1, blz. 48. ‘Er is een tijd geweest, dat de geheele aarde uit eene weeke, gloeijende massa bestond, waaruit door afkoeling de vaste korst is ontstaan, waarop planten, dieren en menschen kunnen leven.’

(Eene onderstelling, die wij niet aannemen. En wat het voorlaatste woord kunnen betreft, eene uitspraak, die wij als boven den gezigteinder van alle geleerden kunnen beschouwen.)

§ 1, blz. 48. Hoe lang dit geleden is, weten wij niet, maar het is met volkomene zekerheid na te gaan en aan te wijzen, dat er sinds dien tijd vele millioenen jaren moeten verloopen zijn.’

(Men zal ons wel willen toestaan, deze woorden niet als apodictisch bewijs aan te nemen. De schrijver bekent zeer naïef niet te weten hoe lang het geleden is, en stelt toch vast, dat er vele millioenen jaren verloopen zijn. Voorwaar, eene redenering, die elk zelfdenkeren als hoogst onlogisch moet voorkomen.)

§ 1, blz. 48 en 49. Misschien zal iemand vragen, of dit niet in strijd is met het verhaal van de schepping der aarde, zooals Mozes dit in zijn eerste boek heeft opgeteekend? - En dan is het antwoord: Ja! - althans indien men de uitdrukking van Mozes, dat de geheele schepping, ontwikkeling en voltooijing der aarde, zoodat zij tot eene woonplaats voor menschen geschikt was, zoo wilde opvatten, dat dit in zes gewone dagen of in ééne week begonnen en volbragt zou zijn. Indien men aannemen wil, dat Mozes inderdaad eenig denkbeeld gehad heeft van hetgeen er werkelijk heeft plaats gehad, dan moet men ten minste ook aannemen, dat hetgeen hij een dag, een scheppingsdag genoemd heeft, eenvoudig eene zekere tijdruimte, een tijdvak van onbepaalde grootte aanduidt, zoodat ieder zoodanig tijdvak eenige millioenen jaren omvatten kan; alsdan laat zich hetgeen de wetenschap onzer dagen ontdekt en onweêrsprekelijk bewezen heeft (Ref. ontkent dit laatste ten stelligste: die bewijzen bestaan niet) eenigzins daarmede overeenbrengen. Veel waarschijnlijker is het echter, en dit vermindert de waarde des bijbels geenszins, dat Mozes van de wezenlijke toedragt der zaak niets geweten heeft, maar dat hij in zijn verhaal alleen de denkbeelden uitgedrukt heeft, die onder de geleerden van zijn tijd gangbaar waren, en die hij onder de Egyptische priesters, van wie hij zijne opvoeding had genoten, had leeren

[p. 221]

kennen. Maar hoe dit zij, stellig zeker is het, dat de aarde niet in zes gewone dagen uit het niet ontstaan en voor dieren en menschen bewoonbaar geworden is, daar men met groote zekerheid aantoonen en berekenen kan, dat het alleen reeds negen millioenen jaren geleden is, dat de steenkolen ontstaan zijn, zonder dat men bepalen kan, hoeveel millioenen jaren er vóór dien tijd sedert het eerste ontstaan der aarde, reeds verloopen waren.’

(Eene aaneenschakeling van gissingen en hypothesen. Als Voltaire en Strauss het eens konden lezen! En dit in een leesboek voor school en huisgezin!!! - Wij lazen onlangs in de nieuwsbladen, dat men te Alicante, in Spanje, eenige der werken van Voltaire, publiek op de markt van overheidswege verbrand heeft. Wij keuren dit vandalisme voorzeker af, want brûler n'est pas répondre; maar mogen toch niet nalaten allen vaders en moeders, die meer dan den blooten naam van Christenen dragen, in het belang hunner kinderen aan te raden het boekje van den heer Enklaar niet in hunne huizen noch scholen toegang te vergunnen. Men verdenke ons niet van ultraorthodoxie, want wij herhalen het: onze opinie is louter subjectief, en wij dulden geen' leiband in onze literarische werkzaamheden. Edoch, geachte lezers, wat dunkt u van de volgende zinsnede:)

Pag. 91. Wanneer de mensch geschapen of ontstaan is (men lette wel op de partikel of. Ref.), kan met geen (lees geene) de minste zekerheid, ja zelfs met geene waarschijnlijkheid bepaald worden. Wel heerscht vrij algemeen het denkbeeld, dat het menschelijk geslacht voor omstreeks 6000 jaren geschapen (waarom ook niet hier het materialistische ontstaan gebruikt? Ref.) zon zijn, maar er zijn vele en gewigtige redenen om dit niet aan te nemen, tenzij men daarmede bedoelt dat toen het kaukasische ras is ontstaan (on revient toujours à ses premières amours. Ref.), in welk geval het misschien waar zou kunnen zijn.’

Op dezelfde blz. ‘Onder alle deskundigen is het tegenwoordig eene uitgemaakte zaak, dat het menschelijk geslacht in zijne verschillende wijzigingen, hetzij gelijktijdig, hetzij na elkander, vroeger op het wereldtooneel opgetreden is.’

Wie die deskundigen zijn, zegt de schrijver niet. Wij rekenen het ons inmiddels tot eene eer, er niet onder te behooren.

[p. 222]

Iets lager. ‘Het is niet zoo ongerijmd aan te nemen, dat eerst de lagerstaande rassen van het menschelijk geslacht ontstaan zijn, tot dat eindelijk het volkomenste van allen, het kaukasische ras, gevormd werd, dat, naar het schijnt (Sic!) alleen voor eene oneindige ontwikkeling en vooruitgang vatbaar is.’

Zelfvergoding, eigenwaan en trotschheid schemeren door deze redenering heen. Het slot van de § zet echter de kroon op het werkje. Men hoore:

Pag. 92. ‘Voorzeker kan niemand ons zeggen, of er niet eenmaal een nog volmaakter wezen dan het blanke kaukasische menschenras op aarde ontstaan zal; maar als wij de ontwikkelingsgeschiedenis van dit ras in het algemeen, en vooral in den laatsten tijd nagaan, wanneer wij de heerlijke ontdekkingen en vorderingen in kunsten en wetenschappen in aanmerking nemen, en ons bij voorraad voorstellen, welk een oneindige vooruitgang op de reeds gelegde grondslagen met bijkans wiskunstige zekerheid volgen moet, dan zeker bestaat er voor zoover wij oordeelen mogen, geene noodzakelijkheid, ja, geene reden zelfs om een volmaakter wezen op aarde te verwachten. De blanke mensch bezit den aanleg eener eindelooze volmaakbaarheid en is welligt bestemd om, zich gedurig uitbreidende, alle overige rassen voor en na te verdringen en als uitsluitend bewoner de geheele aarde in bezit te nemen.’

Ref. is eenvoudig en onnoozel genoeg, het er voor te houden, dat alle menschen uit een enkel paar afkomstig zijn, en dat dit paar niet ontstaan, maar door God geschapen is, gelijk de Heilige Schrift het leert. Aan de eindelijk uitsluitende heerschappij van het blanke ras, gelooft hij niet. Naar zijne bescheidene overtuiging, zijn alle menschen broeders en tot gelijkheid in deugd en verstand vatbaar. China en Japan bevatten nagenoeg 400 millioenen menschelijke wezens uit het Mongoolsche ras, naar Gods beeld geschapen, en door Hem onderhouden. Ref. waagt het niet de toekomst te voorspellen; doch geeft allen natuurkundigen van het kaukasische ras in bedenking, om niet al te zeer op hunne vermeende meerderheid in verstandelijke vermogens te bouwen. Men gelooft zoo gaarne, wat men wenscht, en wij achten het voorzigtig, de huid niet te verkoopen, voor dat de beer doodgeschoten is.

L.A.H.