Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1864

Leiddraad bij het onderwijs in de Vergelijkende Aardrijkskunde; door W. Pütz. Onder medewerking van Dr. J.J. Kreenen, naar den zesden druk uit het hoogduitsch vertaald en bewerkt door J. Jurrius, docent aan het gymnasium te Nijmegen. Te Sneek, bij van Druten & Bleeker. In kl. 8vo, XIV en 218 blz. Prijs ƒ 1.10.

‘Alweêr eene handleiding bij het onderwijs in de aardrijkskunde! Hebben wij er dan nog niet genoeg, of deugen de bestaande geene van allen?’ - Voorzeker, geachte lezers, wij hebben vele werkjes over de geographie, en daaronder zijn er, die waarlijk uitnemend te noemen zijn.

‘En waartoe dient dan deze nieuwe uitgave?’ - Wel, 't is

[p. 185]

een overgeplante boom, die op zijn' geboortegrond welig heeft getierd. In Duitschland immers, beleefde het boekje, waarvan dit eene vertaling is, een zestal drukken. En waarom zou dan zulk een boom ook hier niet kunnen opschieten en vruchten dragen?’

‘Is het werkje dan waarlijk de eer eener vertaling waardig, en is de bewerking voor Nederlanders deugdelijk?’ - Geduld, goedgunstige lezers. Wij zullen deze beide vragen beantwoorden, maar niet dan na ijverig onderzoek te hebben gedaan. In de eerste plaats dus:

‘Is het oorspronkelijke werkje de eer eener vertaling waardig?’

De heer Pütz is in Duitschland en ook hier te lande algemeen gunstig bekend, als schrijver van verdienstelijke werkjes over de geschiedenis. Toen hij nu ook een tweetal werkjes over de aardrijkskunde uitgaf, werden deze met belangstelling ontvangen; - dit spreekt van zelf, - want men koesterde de verwachting dat ook die niet van verdienste ontbloot zouden zijn, en zijne geschriften maakten werkelijk een' verbazenden opgang. Als om strijd werden zij in letterkundige tijdschriften geprezen. De ‘Rheinische Blätter,’ voor Opvoeding en Onderwijs, uitgegeven door F.A.W. Diesterweg, het ‘Leipziger Repertorium’ der duitsche en binnenlandsche literatuur, uitgegeven door Dr. E.G. Gersdof, het Pedagogisch Jaarberigt voor Onderwijzers, door K. Nacke, Mützell, in zijn Tijdschrift voor Gymnasiën, A. Lüben, in zijn Pedagogisch Jaarberigt, Haug, in zijn Magazijn voor Pedagogiek, - allen, zonder onderscheid, spraken met lof over Pütz' aardrijkskundige werken; - ja, Ritter, die wel als eene autoriteit op geographisch gebied mag gelden, erkende ze als voortreffelijk. Om eenigzins te doen nagaan, waarin die voortreffelijkheid, door zoo velen erkend, bestaat, schrijven wij af, wat de heer Kreenen, onder wiens medewerking de Nederlandsche vertaling werd uitgegeven, over het oorspronkelijke werkje zegt:

‘Ik vond daarin ‘(nam. in den ‘Leiddraad’ en het ‘Handboek der Aardrijkskunde)’ dezelfde goede hoedanigheden terug, ‘(als in Pütz's werkjes over de geschiedenis)’ grondige bekendheid met het onderwerp, en tact om uit den rijken voorraad het noodige op te nemen en in heldere orde mede te deelen. Het is vooral de aanschouwelijke manier van voorstelling, die mij in dit boekje behaagt en die, in verband met het gebruik

[p. 186]

van goede kaarten, de beoefening der aardrijkskunde voor de leerlingen, te gelijk aangenaam en gemakkelijk maakt. Wanneer zij toch een tamelijk goed begrip hebben gekregen van de hoofdtrekken der aarde, door de wateren en gebergtestelsels gevormd, zullen zij met oneindig minder moeite den weg vinden in de staatkundige verdeelingen, die hun anders droog en vermoeijend moeten voorkomen, terwijl hunne kennis veel degelijker en vruchtbaarder zal zijn. ‘Deze leiddraad,’ aldus zegt de schrijver, ‘onderscheidt zich van de meesten der hulpmiddelen van dien aard, zoowel door, 1. de beperking van het behandelde tot het meest onontbeerlijke, met weglating van alle noodelooze bijzonderheden, die in den regel even spoedig vergeten worden als zij geleerd zijn, als 2. door op te nemen wat in der daad belangrijk is en wat door aanhoudende vergelijking met dergelijke verschijnselen tot heldere aanschouwing kan gebragt worden. Hier wordt dus, en welligt voor het eerst eene proeve geleverd om de vergelijkende aardrijkskunde ook in de scholen in beoefening te brengen. Algemeen toch erkent men, dat zij de meeste vruchten oplevert en de beste gevolgen heeft’

Wij onthouden ons, na deze mededeelingen, van elke beoordeeling van de oorspronkelijke werkjes van Pütz: wij zijn ook daartoe niet geroepen; maar wij meenen toch, niet van voorbarigheid of misplaatste vooringenomenheid te kunnen worden beschuldigd, zoo wij de eerste der gestelde vragen bevestigend beantwoorden.

Wij gaan thans over tot de beantwoording der tweede vraag:

‘Is de bewerking voor Nederlanders, ons door den heer Jurrius geleverd, deugdelijk?’

Het zal wel geen betoog behoeven, dat eene getrouwe vertaling van een goed werk ook een goed geschrift moet wezen, mits die overzetting zij verrigt door eene bekwame hand. Is een werk echter niet eenvoudig vertaald, maar tevens bewerkt of eigenlijk verwerkt, dan hangt het meestal van de individualiteit van den bewerker, of liever van zijne persoonlijke opvatting af, of het geleverde werk goed zal zijn, of dat het misvormd zal wezen, door verkeerde bijvoegingen of veranderingen. - Het spijt ons waarlijk, dat wij thans de oorspronkelijke werkjes van Pütz niet bij de hand hebben, want wij kunnen nu niet beslissen of de op- en aanmerkingen, die wij ons

[p. 187]

zullen veroorloven te maken, geheel op rekening van den heer Jurrius gesteld, dan of zij ook gedeeltelijk aan den schrijver van het oorspronkelijke werk geweten moeten worden. Hoe het ook zij, wij zullen ze toch mededeelen, - omdat de onpartijdigheid der kritiek vordert, dat wij ons niet laten verblinden door het schitterende licht, waarin de naam van den heer Pütz voor ons oog verschijnt.

Het wis- en natuurkundige gedeelte van dezen ‘Leiddraad’ is naar onze meening even onbeduidend als oppervlakkig. Het bevat niet veel meer dan eene onvolledige, dorre opsomming van bepalingen. Uit de voorrede vernemen wij:

‘Gaarne hadden wij het Wis- en Natuurkundige gedeelte wat uitvoeriger behandeld, doch de uitmuntende en tevens goedkoope werken bij de uitgevers dezes verschenen: Wittwer, de aarde en hare wonderen; Diesterweg, het heelal en zijne wonderen, hielden ons tegen.’

Die verontschuldiging mogen, noch kunnen wij geldig noemen. Op die wijze redenerende had men dezen geheelen ‘Leiddraad’ wel achterwege kunnen laten; er zijn immers ook al andere Leiddraden bij het onderwijs in de aardrijkskunde?

Op blz. 129 lezen wij omtrent de staatsregeling in Frankrijk, alleen het volgende:

‘De staatsregeling is konstitutioneel-monarchaal. Naast den keizer en zijn ministerie is er een door den keizer benoemde staatsraad, een senaat en een wetgevend ligchaam, dat voor 6 jaren gekozen wordt.’ Eilieve! is dit volledig en duidelijk? Had daar op zijn minst, niet behooren bij te staan, dat de leden van het wetgevend ligchaam regtstreeks door het volk en die van den senaat niet voor 6 jaren, maar voor hun leven door den keizer zelven worden benoemd? Ook bij de behandeling van de andere landen, hadden wij het aldaar aangevoerde omtrent de staatsregeling liefst wat uitvoeriger gezien.

De stijl is niet overal even goed. Een paar staaltjes tot bewijs. Op blz. 120: ‘Na dat de Noord zich met de Lek heeft vereenigd, komt de naam van Maas, doch met bijvoeging van Nieuwe, weder te voorschijn.’ Op bladz. 164. ‘Keulen (120000 inwoners) heeft vroeger als zetel van den keurvorst, eerste hanzestad, stapelplaats voor de verbinding met het nijvere Nederland, zetel der Neder-Rijnsche manufacturen, bloeijende hoogeschool, eene welvaart bezeten, die haar de kunsten deed aan-

[p. 188]

moedigen.’ Keulen heeft dus ook ‘als hoogeschool eene welvaart bezeten, die haar de kunsten deed aanmoedigen.’

Op onderscheidene plaatsen treffen wij uitdrukkingen aan, die een Nederlandsche jongen niet verstaat, voornamelijk Germanismen. Op blz. 6 is spraak van overlangsche en van dwarsdalen. Verder leest men, blz. 16: ‘de kust is van de eenvoudigste gedaante.’ Op blz. 22 wordt gesproken van stroommeren, die een alpisch karakter hebben; op blz. 124 dat de delta door de Pô gevormd, deelt in het karakter van de geheele noordwestkust der Adriatische zee, enz.

Dat woord delta, hetwelk hier juist gebruikt wordt, is in andere gedeelten somtijds misplaatst of althans oneigenlijk gebruikt. Delta toch noemt men, in navolging van den naam, dien het eiland aan de mond van den Nijl draagt, alleen die eilanden gelegen tusschen de armen eener rivier, en wel bepaaldelijk aan haren mond, en die ontstaan zijn door aanslibbing, of wel door de zand- of grondstoffen aangevoerd door de snelle strooming eener rivier. Zoo leest men op blz. 119: ‘Hier (dat is: bij de politieke grens tusschen Duitschland en Nederland, bij het dorp Pannerden) begint de Rijn-delta of het gebied der standvastige stroomsplitsingen, waarvan sommige door kunst, andere door de natuur gevormd zijn.’ Zou Napoleon de Groote soms gelijk gehad hebben, toen hij ons land eene aanslibbing van den Rijn noemde? Goed, dat de Novemberfeesten gepasseerd zijn!...

De namen der plaatsen zijn meest overal gespeld, zooals wij, Nederlanders, gewoon zijn; eene spelling, bijna algemeen gewettigd door het gebruik. Ten onregte hebben sommige schrijvers die namen geschreven, gelijk zij gespeld worden in de landen, waar zij te huis behooren: ten onregte zeggen wij, want deze regel is onmogelijk te volgen, voor zulke landen waar het volk geene geschrevene taal heeft. Wij keuren dan ook de spelling in den ‘Leiddraad’ goed, maar moeten daarbij eenige uitzonderingen maken, als op blz. 7, waar Nova-Zembla ‘Nowaja-Semlja’ wordt gespeld en op blz. 118, waar Dieu (het eiland) ‘Yeu’ wordt geschreven, en enkele meer.

Wij hopen dat de bewerkers ons deze aanmerkingen ten goede zullen houden, en daarvan bij een' eventuëlen herdruk in hun eigen belang en in dat van het publiek zullen gelieven gebruik te maken. Een herdruk! Ja, dien durven wij dit werkje ge-

[p. 189]

rust voorspellen, want de door ons aangetoonde vlekken buiten rekening gelaten, is dit werkje uiterst geschikt voor de instituten te noemen; de wijze van behandeling der aardrijkskundige stof is niet alleen nieuw, maar ook doeltreffend. De uitvoering is fraai; trouwens dit is men van de heeren van Druten & Bleeker wel gewoon. Ook de prijs is niet te hoog.

Het werkje vinde zijnen weg, en worde naast andere aardrijkskundige werken bij het onderwijs gebruikt. De oordeelkundige onderwijzer zal de gebreken van zelven verhelpen.

Z., 1864.

L.A.H.